Irak
[1]
, pe
Iraq
[2]
(
Al ‘Ir?q
??????), zo
Republik Irak/Iraq
(
al Jumh?r?yah al `Ir?q?yah
????????? ????????) stumm hir hec’h anv. En norzh d'al
ledenez arab
eman ar vro-man ha
Baghdad
eo ar ger-benn anezhi.
Muzulmaned
(chiited ha sunnited) eus ar
Reter-Nesan
eo an darn vrasan eus an dud zo o chom enni, met kristenien a gaver niveruzik ivez.
Arabed
,
Kurded
ha
Turkomaned
eo ar poblou niverusan. Aloubet e oa bet gant ar
Stadou-Unanet
e 2003, met e dibenn ar bloaz
2001
e tlefe ar soudarded amerikan bezan aet kuit, nemet hag un emglev nevez a vefe kavet.
En em ledan a ra Irak war al lodenn vrasan eus
Mezopotamia
, unan eus kevell ar sevenadur. War riblou ar ster
Eufratez
, a dremen dre
Vaghdad
, e oa bet krouet ar skritur 3 000 bloaz zo.
E-pad pell amzer e voe an tiriad-se ul lodenn eus an
Impalaeriezh otoman
. Aloubet e voe gant ar
Rouantelezh-Unanet
e derou an
XX
vet
kantved
. Start e oa bet an traou evit an alouberien peurliesan.
Goude
taol-Stad
Saddam Hussein
, penn ar
strollad Baath
, e
1979
e oa bet tri brezel ma oa bet lazhet miliadou a dud. Gwaskerezhiou gwadus, en o zouez gwaskerezhiou a-enep ar Gurded hag ar chiited, a oa bet ivez hag e-pad an dek bloavezhiad embargo. Torret e oa bet e renadur
lik
e 2003 gant ar Stadou-Unanet. Abaoe an aloubidigezh-se ez eus
brezel diabarzh
en Iraq, ma vez stourmet ouzh an alouberien, ma vez taoliou spont ha ma stourm ar Sunnited, ar Chiited, ar Gurded an eil ouzh egile.
En eil plas eman Irak evit an niver a viradou tireoul er bed a-bezh hag ezel eo eus an
ABET
(ABET : Aozadur ar Broiou a Ezporzh Tireoul).
Gwelet ivez ar pennad
Brezel Irak
(2003-2011).
Irak zo kavell ar sevenadur sumerian (IIIe milved a-raok Jezuz-Krist). Eno e voe krouet ar skritur hag e oa bet kempennet an doureier a-zoare. Kregin a ra istor Irak da vare keodedou-Stadou
Mezopotamia
, da vare
?u?an
ha
Babilon
dreist-holl. Astenn a reas an
Hitited
o beli goude war ar vro, ha war o lerc’h e voe renet ar vro gant an
Asirianed
, ar
Veded
.
An tarv askellek, dezhan ur penn den
VIII
vet
kantved.
Traoniennou an
Tigris
hag an
Eufratez
a voe dindan dalc’h meur a impalaeriezh war-lerc’h : an impalaeriezh sasanit, an impalaeriezh pers (o doa degaset ganto ar zoroastriegezh, ur relijion zo anezhi c’hoazh e provinsou zo), an impalaeriezh c’hresian (da vare aloubidigezhiou Alexandr Veur), ar vuzulmaned o tiskenn eus an (
Diernezh Ummaya
hag eus an
Diernezh Abbassid
), ha war-lerc’h an impalaeriezh otoman
XIII
vet
kantved
, hag evit echuin an impalaeriezh trevadennel vreizhveuriat.
E-pad ar
Brezel-bed kentan
e voe aloubet Irak gant ar
Vreizhveuridi
ha d’ar
1an a viz Here
1919
e voe diskleriet e oa anezhi ur vro dizalc’h diouzh an impalaeriezh otoman. D’ar
25 a viz Ebrel
1920
e fizias
Kevredad ar Broadou
(an aozadur a oa bet anezhan a-raok
ABU
) er
Rouantelezh-Unanet
evit meran
Mezopotamia
.
D’an
3 a viz Here
1932
e teuas Irak da vezan ur vro dizalc’h. Un unpenniezh e beli ar Rouantelezh-Unanet e oa. Skoazellet e voe ar Republikaned da vat gant an Alamaned e 1941, p’o doa graet an taol-Stad. Ar Vreizhveuridi avat o doa adsavet an unpenniezh.
E
1955
, da vare ar
brezel yen
, he doa sinet Iraq
emglev Baghdad
hag evel-se e voe skoulmet ul liamm gant ar
Stadou-Unanet
.
E
1958
en doa kemeret ar jeneral Kassen ar galloud da-heul un taol-Stad all. Hennezh a voe drouklazhet avat d’an
9 a viz C’hwevrer
1963
e-pad un taol-Stad nevez.
D’an
31 a viz Gouere
1968
e voe graet un taol-Stad adarre gant ar jeneral
Ahmed Hassan al-Bakr
. E
1979
e voe erlerc’hiet gant
Saddam Hussein
.
D’an
22 a viz Gwengolo
1980
e tisklerias
Saddam Hussein
ar brezel da
Iran
abalamour da
Chatt-el-Arab
(delta an Tigris hag an Eufratez). Ar
brezel Iran-Iraq
pe
brezel kentan ar pleg-mor Arab-ha-Pers
. Lakaet e voe un termen d’ar brezel e
1988
met ne oa bet gounid ebet.
E-pad an hanv
1990
e voe aloubet
Koweit
gant Iraq. Pennkaoz e voe an aloubidigezh-se da
eil brezel ar pleg-mor Arab-ha-Pers
. Da c’houde ar brezel e voe lakaet embargo war ar vro e-pad daouzek vloavezh, diwar ziviz an ABU. Ur spont e oa bet evit Irakiz (1,5 milion a dud bet lazhet).
D’an
20 a viz Meurzh
2003
e oa bet taget Iraq gant armeou kenunvanet ar
Stadou-Unanet
hag ar
Rouantelezh-Unanet
, hag un dek bro bennak all :
Japan
,
Sukorea
,
Polonia
,
Spagn
hag
Italia
. Diskaret e oa bet renad
Saddam Hussein
teir sizhun war-lerc’h. D’ar
1an a viz Mae
e voe lakaet un termen d’ar
trede brezel ar pleg-mor Arab-ha-Pers
. Abaoe eo aloubet ar vro gant an armeou kenunvanet.
D’an
28 a viz Mezheven
2004
e oa bet lakaet war-sav ur gouarnamant da c’hortoz, diwar ziviz, hag
Iyad Allaoui
an hini eo a renas ar vro diwar ar mare-se. D’an
30 a viz Genver
2005
e oa bet aozet ur gwir dilennadeg demokratel, ar pezh na oa ket bet graet er vro abaoe
1953
, daoust d’ar
sponterien
a glaske levezonin an dud da chom hep mouezhian. Chiited ha Kurded Iraq avat a oa bet ur c’halz anezho o vouezhian.
D’ar
6 a viz Ebrel
2005
e oa bet dilennet ur prezidant kurd
Jalal Talabani
evit ar wech kentan en Irak.
D’ar
5 a viz Du
2006 e voe kondaonet Saddam Hussein d'ar marv, kerkoulz ha daou geneil dezhan, gant lez-kastiz uhel Irak. Kaset e voent dirak al lez-varn-se evit bezan lakaet 148 den eus ur geriadenn chiit d'ar marv er bloavezhiou 1980.
D’ar
26 a viz Kerzu
2006 e voe distaolet galv Saddam Hussein ha d’an
30 a viz Kerzu
2006, da 6 eur vintin, e voe krouget.
Betek
2003
e oa Iraq ur
repubik
ofisiel renet gant
Saddam Hussein
a rene ar vro abaoe ar
16 a viz Gouere
1979
.
E 2003 e oa bet taget Iraq gant ar
Stadou-Unanet
hag ar
Rouantelezh-Unanet
, skoazellet gant un dek bro bennak all. Rak-se e oa bet diskaret gouarnamant
Saddam Hussein
. Armeou o tont eus ar Stadou-Unanet, eus Polonia hag eus ar Rouantelezh-Unanet zo dreist-holl er vro abaoe.
D’an
3 a viz Mae
2005
e voe lakaet ar chiit
Ibrahim al-Jaafari
e penn ar gouarnamant da c’hortoz.
Jahal Talabani
, unan eus pennou bras ar Gurded, zo prezidant nevez ar gouarnamant da c’hortoz.
Un irakad oc’h ober arouez an trec’h en ur ziskouez e viz merket gant liv diverkus
D’an
30 a viz Genver
e oa bet dilennet un
ur vodadenn vroadel vonreizhan
, a ya 275 sez d’hec’h ober. Dilennet e voe ur prezidant nevez ha daou vesprezidant. Da c’houde e voe anvet ur ministr kentan gant an tri den-se hag ur gouarnamant nevez ivez e-lec’h ar gouarnamant da c’hortoz. Anv a oa ivez gant ar 14,2 milion a irakiz enskrivet war roll an dilennerien (hervez priziadur Bodad dilenn Iraq) da zilenn, hervez o rannvro, an 51 ezel eus Kuzul
Baghdad
hag an 41 ezel zo e pep hini eus ar 17 Kuzul-provins. Ar Gurded o doa ivez da zilenn ar 111 kannad eus ar
vodadenn emren
.
E-pad devezh an dilennadeg e voe graet gwalldaoliou ma oa bet marvet 36 den, 30 anezho ne oant ket soudarded. Daoust d’ar feulster ne oa ket bet Irakiz evit chom hep mont da vouezhian : 58 % eo ar feur perzhian (8 456 266 o doa mouezhiet). Aet e oa ar maout gant
Kevredad unanet Iraq
, ul listenn [[chiit] harpet gant an aiatola meur
Ali al-Sistani
. 4 075 000 den o doa mouezhiet evitan, bezet 48,1%. 2 175 000 mouezh (25,7 %) a oa aet gant ar C’hevredad kurd ; 1 168 000 mouezh (13,8 %) gant listenn ar Ministr kentan kozh
Iyad Allaoui
; 150 680 mouezh (1,7 %) gant liestenn ar prezidant kozh sunnit
Ghazi al-Yaouar
.
Disoc'hou an dilennadeg
Bodad skrivan ar
Vonreizh
, bet skrivet
lezenn
diazez Iraq gantan a-raok ar
15 a viz Eost
2005
, zo enni 55 ezel, en o zouez 25 sunnit. Kinniget en doa da bobl Iraq mouezhian al lezenn diazez-se d’ar 15 a viz Here 2005 : 61 % eus ar geodediz o doa kemeret perzh er vouezhiadeg-se, daoust ma oa bet klasket mirout outo ober. 4 den a oa bet marvet en holl er vro. Anavezet e oa bet an disoc’hou d’ar
a viz Here
2005 : 78 % eus Irakiz o doa demegeret ar Vonreizh met e daou brovins sunnit (
Salah ad Din
hag
Al Anbar
ne oa ket bet degemeret. Lavaret he doa ar Bodad dilenn dizalc’h, staliet e Baghdad, e oa bet doujet da reolennou etrebroadel an demokratelezh.
D’an
8 a viz Mezheven
[[2006] en deus ar Parlamant degemeret anvidigezh ministred an Difenn, an Diabarzh hag ar Surentez vroadel, ar pezh na oa ket bet graet abaoe an
20 a viz Ebrel
, da lavaret eo abaoe m’eo bet kemeret ar galloud gant gouarnamant ar Ministr kentan
Nouri al-Maliki
. Ar Sunnit
Abdul-Qadre Mohammed Jassim
zo bet anvet da vinistr an Difenn. Ar Chiited
Jawad al-Bolani
ha
Cherwan al-Waili
zo bet anvet da vinistr an Diabarzh ha da vinistr ar Surentez vroadel.
18 provins (
muhafazat
(unander),
muhafazah
(liester)) a ya d’ober Irak :
Kartenn Iraq
Skeudenn dre loarell eus Iraq e miz Gwengolo 2003
- Gorread : 437 072 km² (en o zouez 4 910 km² a ledennadou dour)
- Harzou : 3 650 km
Feur deskin lenn ha skrivan an oadourien (% 2000-2004) :
- Hollad : 39
- Paotred : 55
- Merc’hed : 23
Er blegenn e oa armerzh ar vro da-heul aloubidigezh ar vro met krog eo d’ober berzh en-dro daoust d’an diasteriou zo anezho hiziv c’hoazh er vro. Kresk bras zo : 29,3 miliard a
zollariou
eo ar produadur diabarzh kriz (PDK), tra ma oa 18,4 miliard e 2005 gant ur produadur broadel kriz (PBK) dre zen a 780 $ e 2002, hervez ar
Bank-bed
.
An
eoul-maen
eo barregezh kentan ar vro. 2,03 milion a varilhadou tireoul a veze produet bemdez e
2004
daoust ma oa kudennou surentez er vro. Priziet e voe miradou tireoul Iraq da 115 miliard a
varilhadou
e
2004
. N’eo ket reizh ar sifrou-se, war a seblant, hervez arbennigourien zo. Gant-se e oa Iraq en trede plas, dres war-lerc’h Arabia Saoudat hag Iran, evit an niver a viradou tireoul.
Degemeret buan-tre o deus Irakiz an teknologiezhiou kehentin nevez (4,5 milion a dud koumantet d’ar
pellgomz
? pellgomzeriou difinv ha pellgomzeriou hezoug ? e miz Eost
2005
, pa oa 883 000 den koumantet hepken a-raok an aloubidigezh. 147 000 den a veze koumantet d’ar
Genrouedad
e miz Meurzh 2005 e-skoaz e 2002, ma ne oa nemet 4500).
N’eo ket kemmet al lezennou sokial a oa bet lakaet da dalvezout gant renadur Saddam Hussein. N’eo ket mui
Kengevread Hollek ar sindikadou
ar sindikad nemetan er gennad (bihan) prevez.
Kevread irakat ar sindikadou
, ar sindikad nemetan anavezet gant ar Stad, zo bet lakaet en e lerc’h. Er gennad foran eman ar c’hevread-se ivez, daoust ma’eo berzet ar sindikadou gant al lezenn. Sindikadou dezho skourrou emren a vod dreist-holl kelennerien ha tud a labour er gennad tireoul.
ABET
(ABET : Aozadur ar Broiou a Ezporzh Tireoul).
Emdroadur ar boblansouriezh etre 1961 ha 2003 (sifrou gant
FAO
, 2005). Poblans e milierou a dud.
Annezidi : 26 074 906 (miz Gouere
2005
)
[1]
- Arabed (75~80 %) (sunnited : 18 %, chiited : 50~55 %)
- Kurded (22~25 %)
- Turkomaned (2~3 %) (sunnited an darn vrasan anezho)
Relijionou : 97 % eus an dud zo muzulmaned, 55 % anezho zo chiited.
3 % a gristenien, ortodoksed an darn vrasan anezho, zo o vevan er vro, dreist-holl e Baghdad hag en trowardroiou.
- ↑
Levr Istor-Geografiezh, 6
vet
,
TES
.
- ↑
Geriadur brezhoneg An Here
, 2001, p. 1430.