Iraq
an ji
Iraq
[4]
(bi
sorani
:
Eraq
; bi
erebi
: ??????
al-‘Ir?q
) an ji
Komara Iraqe
(bi
erebi
: ????????? ????????,
al-Jumh?r?yat al-‘Ir?q?ya
) nave
dewleteke
federal a
Rojhilata Navin
e.
Ba?ure Kurdistane
u
Herema Kurdistane
di nav sinoren Iraqe de ye.
Pi?ti encamdana
?ere Cihani ye Yekem
, di navbera
Imperatoriya Osmani
u dewleten Ewropi de
Peymana Versaye
hate destni?an kirin. Bi ducuna ve peymane Osmani de serxwebuna dewleten ereb bi ?erta mandatiya
Fransa
u
Britanyaye
qebul bike.
Emir Faysal
23e tebaxa 1920an de wek keye Iraqe hate hilbijartin. Li sala 1922an de di Cemiyeta Netewan de ev mafen van dewletan hatin pejirandin. Bi ducuna ve rekeftine Iraq u
Filistin
de di bin berpirsiyariya Britanyaye de, Libnan u Suri ji de di bin berpirsiyariya Fransaye de bin. Le gelen hereme ev rew? qebul nekir.
Kure ?erife Mekeye Huseyin; Emir Faysal li diji Fransaye serhildanek da destpekirin ku Suriye bike di bin desthilata xwe de le ev serhildan hate vemirandin. Pi?ti tekcune Faysal te Iraqe. Iraq di bin hikumraniya britani de bu u baregehen britani ji aliye mesihiyen
suryani
ve dihatin parastin.
[5]
Her wiha britani xwest ku Iraq ji laye Emir Faysal ve be revebirin. Gelek efseren iraqi ji suni bun u di bin perwerdehiya
Jon tirkan
de bun. Diroknase kurd
Nejat Abdulla
dibeje;
| “
|
Revebirina dewleta navendi ya Iraqe ingiliz, ji laye candi ve Jon tirk u di pratike de ji jakoben bun
|
”
|
Li ve dere di bin mandateriya ingilizan de ji ciriya pe?in a 1922an heta 1933an keyaniya Iraqe dike u dewlete bi re ve dibe.
Mandata Britani ya Iraqe an ji Mandata Britani ya Mezopotamyaye di 23e tebaxa 1921e hatiye avakirin. Ev mandat di 3e ciriya pe?in a 1932an de wek
Keyaniya Iraqe
hatiye guhartin. Mandat yekem dewlet e ku pi?ti
osmaniyan
li Iraqe ava buye.
Di navbera
britani
u Melik Feysel de, di sala 1930i de peymanek hate destni?ankirin. Bi ducuna ve peymane, dewleta Iraqe edi azad dibe u dibe endame
Cemiyeta Neteweyan
.
[
cavkani hewce ye
]
Beri
?ere cihani ye duyem
di nav dewleten ewropayi de li her dere cihane de micadeleyek hebu. Ji ber tirsa ketina almanan bo rojhilata navi di gulana 1941e de Britanyaye cardin Iraq dagir kir u hikumeteke nezi xwe ava kiriye.
Keyaniya Iraqe di 3e ciriya pe?in a 1932an li ser desthilata Mandata Britani ya Iraqe hatiye ilankirin. Di sala 1937an de
kudetayeke
neserketi ji aliye general
Bekir Sidqi
ve hat lidarxistin. Di encame de Bekir Sidqi hat ku?tin.
Di sala 1955an de hikumeta Iraqe bi armanca alikariya berxwedane u aboriye bi
Tirkiyeye
re
Pakta Bexdaye
destni?an kir.
Iran
,
Pakistan
u Britanya ji tevli ve hevpeymane bun.
Di 14e tirmeha 1958an de ?ore? li Iraqe pek hat. Di encame de
Komara Iraqe
hate damezrandin.
Komara Iraqe di 14a tirmeha 1958an de bi ruxandina
Keyaniya Iraqe
hatiye avakirin. Bi avabuna
Komara Be'si ya Iraqe
ya di 17e tirmeha 1968an de dawi le hat.
Li sala 1968e de bi reberiya hindek pisporen le?keri
derbeya le?keri
pekhat, di encame grupeke tekildari partiya
Be's
bu desthilat, u Komara Be'si ya Iraqe di 17e tirmeha 1968an de bi ruxandina
Komara Iraqe
hatiye avakirin. Di nav ve grupe de ji
Sedam Huseyn
jehati bu u xwe dida pe?.
Seroke dewleta Iraqe, Sedam Huseyn ji tevliheviyen pi?ti
?ore?a islami li Irane
, fersend dit ku eri?i Irane bike. Dixwast ku parezgeha
Xuzistane
ku gelheya we bi gi?ti ereb in u hemi nefta Irane ji wir derdikeve, bixe nav axa Iraqe. Di 22e ilona 1980an de Iraqe eri?i Irane kir. Vi ?eri he?t salan berdewam kir u di 20e tebaxa 1988an de bi agirbesteke bi dawi bu.
Pi?ti
?ere Iraqe
bi avabuna Komara Iraqe ya di 9e nisana 2003an de dawi li Komara Be'si ya Iraqe hat.
Dewleten Yekbuyi yen Amerikaye
u hevalbenden we di 20e adara 2003an de bi hinceta ku Iraq xwedi ceken komkuj bu li diji Iraqe ?ereki ilan kir. Giraniya ?er li ser mile ?ervanen DYA u
Britanyaye
bu, le hejmareka kem ji ?ervanen welaten mina
Polonya
,
Danimarka
,
Spanya
u
Awistralyaye
ji arikariya wan kir. Pi?tevan anko hevalbenden DYAye di nava Iraqe de hezen
pe?merge
yen herdu partiyen siyasi yen sereki yen
Ba?ure Kurdistane
anko
Partiya Demokrat a Kurdistane
u
Yekitiya Ni?timani ya Kurdistane
u hinek hezen erebi bun. Di encama wi ?eri da desthilata
Sedam Huseyn
li Iraqe bi dawi bu.
Ew ?er bi awayeki fermi di roja 1e gulana sala 2003an bi dawi bu, le ?ere desthilatdariya nu ya Iraqe u dijberen we heta iro ji dewam dike. Lewma ji gelek welaten din hatin reza hevalbenden Amerikaye (mina
Koreya Ba?ur
) u hindek ji ji reza wan dercun.
Di 8e adara 2004an de
Destura bingehin
a Demki ya Revebirine hate ilamkirin. 8e hezirana 2004an ji
Neteweyen Yekbuyi
ev makezagon pejirand.
20e kanuna pa?in a 2005an li tevahiya Iraqe hilbijartin hatin kirin. Di encame de hikumeta nu hate hilbijartin.
76% Iraqe be
Zimane erebi
diaxifin, 20% be
Zimane kurdi
diaxifin, an ji be
Kurmanci
,
Sorani
u
Hewrami
. 4% be
Azeri
,
Suryani
u
Luri
diaxifin.
95% - 98% ji ni?tecihen Iraqe misilman (64% - 69%
?ii
u 29% - 34%
suni
) in. 1% ji
mesihi
u 1-4% yen din e.
[6]
Li
Wikimedia Commons
medyayen di ware
Iraq
de hene
|
|---|
| Navneteweyi
| |
|---|
| Neteweyi
| |
|---|
| Cografi
| |
|---|
| Insan
| |
|---|
| Yen din
| |
|---|