Александр II

Википедия ? ирекле энциклопедия м??л?м?те
Александр II
рус.   Александр II Николаевич
Герб
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат [1] [2] [3] […]
Гражданлы?   Р?с?й империя?ы
Титул Б?т? Р?с?й императоры
Тыу?ан к?н? 17 (29) апрель 1818 [4]
Тыу?ан урыны Кесе Николай ?арайы [d] , М?ск?? , Р?с?й империя?ы [2]
Вафат бул?ан к?н? 1 (13) март 1881 [2] (62 й?ш)
Вафат бул?ан урыны ?ыш?ы ?арай , ?арай округы [d] , Санкт-Петербург , Р?с?й империя?ы [2]
?лем т?р? ?омицид [d] ??м батшаны ?лтере? [d]
?лем с?б?бе ?ан а?ыу [d]
Ерл?нг?н урыны Петропавловск соборы
Ата?ы Николай I [4]
?с??е Александра Фёдоровна [d] [4]
Бер ту?андары Мария Николаевна [d] , Елизавета Николаевна [d] , Ольга Николаевна [d] , Александра Николаевна [d] , Михаил Николаевич [d] , Николай Николаевич ?лк?н [d] ??м Константин Николаевич [d]
Х?л?л ефете Мария Александровна [d] [4] [5] [6] […] ??м Екатерина Михайловна Долгорукова [d] [6]
Балалары Николай Александрович [d] [7] [8] [4] , Александр III [9] [4] , Владимир Александрович [d] [4] [10] , Алексей Александрович [d] [4] [11] , Сергей Александрович [d] [4] [12] , Павел Александрович [d] [4] [13] , Александра Александровна [d] , Мария Александровна [d] [4] [14] [6] , Юрьевский, Георгий Александрович [d] , Ольга Александровна Юрьевская [d] , Евгений Иванович Алексеев [d] , Богдан Иринеевич Огинский [d] [15] , Байер, Антуанетта [d] [15] , Joseph Raboxicz [d] [15] , Борис Юрьевский [d] [15] ??м Юрьевская, Екатерина Александровна [d] [15] [6]
Н??еле Гольштейн-Готторп-Романовтар [d]
??н?р т?р? хаким , д??л?т эшм?к?ре , монарх
Бил?г?н вазифа?ы Б?т? Р?с?й императоры ??м член Государственного совета Российской империи [d]
Монограмма
Х?рби звание Генерал-фельдмаршал (Россия) [d]
Ма?таулы исемд?ре ??м баш?а б?л?кт?ре
кавалер ордена Святого Духа рыцарь ордена Святого Михаила рыцарь ордена Золотого руна кавалер ордена Святого Александра Невского орден Белого орла орден Святой Анны 1-й степени орден Святого Станислава 1-й степени орден Святого апостола Андрея Первозванного золотое оружие с надписью «За храбрость» орден Святого Георгия IV степени кавалер Большого креста Военного ордена Вильгельма орден Святого Владимира 1-й степени
  Александр II Викимилект?

Александр II Николаевич ( 29 апрель 1818 йыл , М?ск??  ? 13 март 1881 йыл , Санкт-Петербург ) ? Р?с?й императоры , Романовтар династия?ынан, Польша батша?ы ??м Финляндияны? Б?й?к кен?зе (1855?1881). Б?й?к кен?зде?, ? 1825 йылдан алып император Николай Павловичты? ??м Александра Федоровнаны? т??ге улы.

Уры? тарихына ки? мастштаблы реформалар ?тк?ре?се император булара? инг?н. Уры? революция?ына тиклемге тарихта ??м болгар тарихнам??енд? махсус эпитет?а лайы? була ? Азатлы? яратыусы (крепостной хо?у?ты ю??а сы?арыуы ??м Болгарияны? бойондоро??о?ло?о ?с?н ?у?ышта е?е?е мен?н б?йле). ≪Халы? ихтыяры≫ (≪Народная воля≫) й?шерен революцион ойошма?ы ойоштор?ан террористик акт ????мт??енд? ??л?к була.

Бала са?ы, белеме ??м т?рби??е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1818 йылды? 17 (29) апреленд? с???т 11-?? М?ск?? Кремлене? Николай ?арайында тыу?ан, император ?аил??е [~ 1] бында апрель башында Пасханы ?аршылау ?с?н килг?н була. Николай Павловичты? ?лк?н а?аларыны? улдары булмау с?б?пле, сабый шул ва?ытта у? буласа? т?хет вари?ы итеп ?абул ител? [16] . Уны? тыуыуы х?рм?тен? М?ск???? 201 пушка залплы салют ойошторола [17] . Шарлотта Ливен 5 май?а баланы Чудов монастырь соборына алып бара, унда М?ск?? архиепископы Августин сабый?ы су?ындырыу йола?ын ?тк?р?, су?ындырыу х?рм?тен? Мария Фёдоровна бары?ын да тантаналы киске аш?а са?ыра. Александр ? 1925 йылдан Р?с?й?е? башлы?ы бул?ан бер??н-бер М?ск???? тыу?ан император.

Буласа? император?ы? белемен?, т?рби??ен? ата?ы махсус и?тибар бир?. Александр?ы? янында ?аил?не? и? я?ын кешел?ре: 1825 йылдан ? полковник К. К. Мердер [18] , 1827 йылдан? генерал-адъютант П. П. Ушаков [19] 1834 йылдан ? генерал-адъютант А. Х. Ливен булалар [20] 1825 йылда остазы ??м уры? теле у?ытыусы?ы итеп В. А. Жуковский т???йенл?н? [18] .

Александр?ы? у?ытыусылары ? протоиерей?ар Г . П. Павский ??м В. Б. Бажанов (Закон Божий), М. М. Сперанский (?ануни?т), К. И. Арсеньев (статистика ??м тарих), Е. Ф. Канкрин (финанстар), Ф. И. Брунн (тыш?ы с?й?с?те), Э. Д. Коллинз (физика-математика ф?нд?ре), К. Б Триниус (т?би?и тарих), Г. И. Гесс (химия ??м технология). Александр шулай у? х?рби ф?нд?р?е ?йр?н?, инглиз, немец ??м француз телд?ре, р?сем т?ш?р??; фехтование ??м баш?а дисциплиналар мен?н ш???лл?н?.

1831 йылды? 3 (15) сентябрен? тиклем ≪Император ?али й?н?пт?ре Б?й?к кен?з≫ (≪Императорское Высочество Великий Князь≫) титулын й?р?тк?н. ?леге датанан алып р?сми р??ешт? ≪Государь вари?, Т?хетте? вари?ы ??м Б?й?к кен?з≫ (≪Государь наследник, Цесаревич и Великий Князь≫) тип исемл?нг?н [21] .

Д??л?т эшм?к?рлегене? башы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

??мер Александр Николаевич портреты.

1834 йылды? 17 (29) апреленд? Александр?а ун алты й?ш тула. Страстной а?наны? шиш?мбе к?н?н? тура килг?нлект?н, бали? булыу ??м ант килтере? тантана?ы Христосты? тереле? байрамына тиклем кисектерелеп тора. Николай I улын был м??им акт?а ??ерл???е, антты? м???н??ен ??м ???ми?тен а?латыу?ы Сперанский?а й?км?т?. 1934 йылды? 22 апреленд? (4 май) цесаревич Александр ант?а килтерел? ??м империяны? т?п д??л?т институттары составына индерел?: 1834 йылда ? Сенат?а, 1835 йылда ? Изге Хакимлы? итк?н Синод?а, 1841 йылдан алып ? Д??л?т советы, 1842 йылдан алып Министр?ар комитеты а?за?ы булып индерел?. 1846 йылда 1-се д?р?ж? Изге Владимир ордены мен?н б?л?кл?н? [22] .

1837 йылда Александр Р?с?й буйлап ?ур с?й?х?т баш?ара ??м Европаны? бер ?л?ш?нд?, Кавказ аръя?ында ??м К?нбайыш Себер?? [23] , ? 1838?1839 йылдар?а Европала булып ?айта. Александр II Себер?? бул?ан беренсе батша була. Был с?й?х?тт? уны Жуковский?ан тыш, уны? мен?н берг? т?рби?л?не?сел?р ??м адъютанттар А. В. Паткуль ??м (?ай?ы бер??) И. М. Виельгорский о?атып й?р?й??р. Тубылда Александр ?ай?ы бер ??рг?нс?л?р?е к?р? ??м ата?ы алдында улар?ы ирекк? сы?арыу буйынса ?тен? [24] .

Буласа? император ярай?ы ?ына у?ышлы х?рби хе?м?т ?т?. 1836 йылда ? генерал-майор, 1844 йылдан ? тулы генерал д?р?ж??ен? к?т?рел?, гвардия пехота?ы мен?н командалы? ит?. 1849 йылдан Александр ? х?рби-у?ыу йорттары начальнигы, 1946?1848 йылдар?а?ы Й?шерен кр??ти?н эшт?ре буйынса комитетты? р?йесе. 1853?1856 йылдар?а?ы ?ырым ?у?ышы осоронда Петербург губерна?ы ?у?ыш х?ленд? тип и?лан ителг?с, баш ?аланы? ??ск?р??ре мен?н ет?кселекте тулы?ынса ?? ??т?н? ала.

Генерал-адъютант д?р?ж??енд? бул?ан цесаревич Император ?али й?н?пт?рене? Баш штабы составына индерел?, б?т? казак ??ск?р??рене? атаманы була; элиталы полктар составында и??пт? тора, шул и??пт?н Кавалергард, лейб-гвардия Атлы, Кирасир, Преображенск, Семеновск, Измайлов полктарында. Александр университетыны? канцлеры, Оксворд университетыны? хо?у? докторы, Император ф?нд?р академия?ыны?, Санкт-Петербург медицина-хирургия академия?ыны?, Санкт-Петербург университетыны? почетлы а?за?ы булып тора [25] .

Александр II батшалы?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Ил алдында бик к?п ?атмарлы эске-??м-тыш с?й?си м?сь?л?л?р килеп ба?а (кр??ти?н, к?нсы?ыш, поляк ??м баш?алар); ?т? у?ыш?ы? ?ырым ?у?ышы ар?а?ында финанс х?лд?ре бик м?шк?л була.

И? м??им а?ымдаыр ара?ында 1856 йылды? мартында т???лг?н Париж солохо килеше?е тора, с?нки Англия ?у?ышты Р?с?й империя?ын тулы?ынса емере?г? ??м б?лгел??г? тиклем дауам итерг? ни?тл?г?н була.

1856 йылды? я?ында Гельсингфорста (Б?й?к Финляндия кен?злеге) була ??м Университетта ??м сенатта сы?ыш я?ай, артабан Варшавала ≪хыялдар?ы ситт? ?алдырыр?а≫ ?нд?й ( франц.   pas de reveries pas de reveries [~ 2] ) ??м Берлинда бул?ан са?та Пруссия короле Фридрих Вильгельм IV (?с??ене? а?а?ы) мен?н уны? ?с?н бик м??им бул?ан осрашыу к?т? ??м осрашыу ????мт??енд? ≪ике я?лы союз≫ т???л?. Шулай итеп, Р?с?й?е? тыш?ы с?й?си блокада?ы ю??а сы?а.

Илде? ижтима?и-с?й?си тормошонда ??г?решт?р башлана. Батша манифесты мен?н подданный?ар?ы? ?ай?ы бер категорияларына, м???л?н, декабристар?а, петрашевсылар?а, 1830?1831 йыл?ы поляк ихтилалында ?атнашыусылар?а, ?ай?ы бер льготалар ??м йомша?лы?тар к?р??тел? [26] ; 3 йыл?а рекрутлы? ту?татыла; 1857 йылда х?рби ауылдар б?т?р?л?.

Б?й?к реформалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Б?й?к реформалар д??ерен? 15 йыл (Р?с?й Федерация?ы Банкы?ыны? и?т?лекле т??к??е

Александр II хакимлы?ы масштабы буйынса бы?а тиклем булма?ан реформалар мен?н билд?ле, улар?ы революция?а тиклемге ???би?тт? ≪б?й?к реформалар≫ тип й?р?т?л?р. Улар ара?ынан т?п реформалар :

  • Х?рби ауылдар?ы б?т?р?? 1857)
  • Крепостнойлы? хо?у?ын ю??а сы?арыу (1861)
  • Финанс реформа?ы (1863)
  • Ю?ары белем реформа?ы (1863)
  • Земство ??м Собор реформалары (1864)
  • ?ала ??идара?ы реформа?ы (1870)
  • Урта белем бире? реформа?ы (1871)
  • Х?рби реформа (1874)

?леге ??г?решт?р Р?с?й?? капитализмды? ??еше?ен? юл аса, граждандар й?м?и?тене? ??м хо?у?и д??л?тте? сикт?рен ки??йт?, ?мм? реформалар а?а?ына тиклем еткерелм?не.

Александр II хакимлы?ыны? а?а?ына консерватор?ар йо?онто?о а?тында ?ай?ы бер реформалар (суд, земство) сикл?н? [27] . Александр III контрреформалары шулай у? кр??ти?н реформа?ыны? ??м ?ала ??идара?ы реформа?ыны? положениеларына ?а?ылышлы була [28] .

Милли с?й?с?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Польша батшалы?ы, Литва , Белоруссия ??м У? яр Украина территория?ында я?ы поляк милли-азатлы? ихтилалы 1863 йылды? 22 ?инуарында (3 февраль) то?ана. Поляктар?ан тыш, баш к?т?ре?сел?р ара?ында бик к?п белорустар ??м литвалар була. 1864 йылды? май айына уры? ??ск?р??ре тарафынан ихтилал ба?тырыла. Ихтилалда ?атнаш?ан ?с?н 128 кеше ?лем яза?ына тарттырыла; 12 500 кеше баш?а урындар?а ??р?л? (улар?ы? бер ?л?ш? ?у?ынан Круг-Байкал ихтилалын к?т?р?), 800 кеше каторга?а еб?рел?.

Александр II ??ене? кабинетында

Ихтилал кр??ти?н реформа?ыны? ?тк?реле?ен ти?л?т?. Властар уры? православие й?н?лешенд? кр??ти?нд?рг? белем бире? халы?ты? с?й?си-м???ни я?тан ??г?рте?ен? ?м?тл?неп, Литвала ??м Белоруссияла башлан?ыс м?кт?бен ??тере? буйынса саралар к?р?. Шулай у? Польшала уры?лаштырыу саралары к?рел?. Польшаны? ижтима?и тормошона католик сирк???е? йо?онто?он к?мете? ?с?н батша х?к?м?те грек-католик сирк??е ?арама?ында бул?ан Холмщина украиндарын православие?а к?сере? буйынса ?арар сы?ара [29] . Йыш ?ына ?аршылы??а осрай?ар. Пратулин ауылы хал?ы баш тарта. 1874 йылды? 24 ?инуарында (5 февраль) улар храмды православие сирк??е идаралы?ына бир?ертм?? ?с?н приход сирк??е янында йыйыла. ?алдаттар отряды халы??а ут аса. 13 кеше ??л?к була, улар?ы католик сирк??е Пратулин ы?а сиге?сел?ре сифатында изгел?штер?.

?инуар ихтилалы ва?ытында император украин теленд?ге дини, у?ытыу ??м башлан?ыс у?ыу ?с?н т???йенл?нг?н ???би?тте ба?тырып сы?арыу?ы ту?тат?ан Валуев циркулярын хуплай. 1876 йылда Р?с?й империя?ында украин телен ?улланыу ??м у?ытыу сикл??ен? й?н?лтелг?н Эмс указы барлы??а кил? [~ 3] .

1863?1967 йылдар?а, Кавказ ?у?ышы тамамлан?ас та, Т?нья? Кавказ халы?тарын (башлыса черкестар?ы) ?ара ди?ге? ярынан ?осман империя?ына ?ы?ыры?лап сы?арыу ?тк?рел?.

Александр II осоронда й???дт?р?е? ултыра?лылы?ында ?и?елерлек ??г?решт?р була. 1859 йылдан 1880 йыл?а тиклемге арауы?та бер нис? указ?а ярашлы й???дт?р?е? байта? ?л?ш? Р?с?й территория?ына ?аршылы??ы? ?ибелеп й?ш??ен? хо?у? ала. А. И. Солженицын фекеренс?, ирекле й?ш?? хо?у?ын [сау?аг?р??р, к?сепсел?р, табиптар, юристар, университеттар?ы тамамлаусылар, улар?ы? ?аил?л?ре ??м хе?м?тл?ндере?се кешел?р, шулай у?, м???л?н, ≪ирекле ??н?р??р эй?л?ре≫ алалар. ? 1880 йылда эске эшт?р министры указына ярашлы закон?ы? р??ешт? ултыра?лылы?тан тыш й?ш?й башла?ан й???дт?р ?? р?хс?т алалар [30] .

Самодержавие реформа?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Мария Александровна ??м Александр II.

Александр II батшалы?ы а?а?ында батша ?арама?ында?ы ике орган булдырыу проекты т???л? ? ??м?лд? бул?ан Д??л?т советыны? (башлыса эре вельможалар ??м чиновниктар?ан тор?ан) ки??йе? ??м ≪земстволар в?килд?рене? ?атнашыу ихтималлы?ы шарты мен?н≫, ?мм? к?бе?енс? Х?к?м?т т???йенл?не?е мен?н булдырыл?ан ≪Д?й?м комиссияны≫ т???? [31] [32] . ??? демократия принциптарында ?айлан?ан парламенты бул?ан конституцион монархия ха?ында алып барылмай, ? сикл?нг?н в?киллекле органдар фай?а?ына самодержавие власын сикл?? ихтималлы?ы тура?ында бара. ?леге ≪конституцион проектты?≫ автор?ары ? эске эшт?р министры Лорис-Меликов ??м шулай у? финанстар министры Абаза ??м х?рби министр Милютин. Александр II ??ене? вафатына тиклем ?леге планды ра?лай, ?мм? уны Министр?ар советында тикшереп ?лг?рм?й??р (1991 йылды? 4 (16) мартына тикшере? т???йенл?н?, ?мм? батшаны? вафат булыуы с?б?пле тикшерелм?й ?ала) [33] [34] .

Илде? и?тисади ??еше [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1860-сы йылдар?ы? башынан илд? и?тисади кризис башлана. И?тисад тарихсылары кризисты Александр II с?н???т протекционизмынан баш тартыуы ??м тыш?ы сау?ала либераль с?й?с?тк? к?се?е мен?н б?йл?й [35] [36] . Тарихсы П. Байрох либераль с?й?с?тк? к?се??е? с?б?бен Р?с?й?е? ?ырым ?у?ышында е?еле?е мен?н а?лата [37] ). Тыш?ы сау?ала либераль с?й?с?т 1868 йыл?ы я?ы таможня тарифын индерг?нд?н ?у? да дауам ит? [38] .

С?н???тте? яй ??еше?ен суйынды? етештере? ким?ле к?р??т?: уны? к?р??ткест?ре баш?а илд?р??н к?пк? ?алыша [39] . 1861 йыл?ы кр??ти?н реформа?ы ма?саттарынан айырмалы р??ешт? илде? ауыл хужалы?ында у?дырышлылы? 1880 йыл?а тиклем артмай, шул у? ва?ытта баш?а илд?р?? ( А?Ш , К?нбайыш Европа ) ал?а китеш ны? ?и?ел? [40] .

Тимер юлы транспорты бер??н-бер я?шы ??ешк?н тарма? була: илд?ге тимер юлдар селт?р??ре ки??й?, ?? сиратында, тимер юлдар?ы? ??еше паровоздар ??м вагондар эшл??г? булышлы? ит?. ?мм? тимер юлдар?ы? к?б?йе?е к?п ен?й?т мен?н о?атыла кил? ??м д??л?тте? финанс х?лен насарайта. Д??л?т я?ы булдырыл?ан ш?хси кампаниялар?а сы?ымдар?ы ?аплау?ы гарантиялай, ????мт?л? ш?хси кампаниялар?а яр?ам ите? бик ?ур бюджет сы?ымдарына алып кил?. [41] [42] .

Тыш?ы с?й?с?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Александр II ??ене? гвардия?ы мен?н Плевна ?амауы ва?ытында

Александр II батшалы?ы осоронда Р?с?й Екатерина Икенсене? батшалы?ы ?с?н м??им бул?ан империяны? ??р я?лап ки??йе? с?й?с?тен? кире ?айта. Ошо ва?ыт дауамында Р?с?йг? Урта Азия , Т?нья? Кавказ , Алы? К?нсы?ыш , Бессарабия, Батуми ?ушылалар. Кавказ ?у?ышы осоронда?ы е?е???р Александр II батшалы? итк?н т??ге йылдар?а була. Урта Азияны ба?ып алыу у?ышлы ?т? (1865?1881 йылдар?а Р?с?й составына Т?рк?станды? ?ур ?л?ш? ин?). 1871 йылда, А. М. Горчаков яр?амында, Р?с?й ?ара ди?ге??? ??ене? хо?у?тарын терге?? ??м унда ?? флотын тотоу?а ?лг?ш?. 1877 йылда Чечня ??м Да?станда?ы ?у?ыш мен?н б?йле ?ур ихтилал башлана ??м ул бик ?аты р??ешт? ба?тырыла.

О?а? ?аршылаш?андан ?у? император ?осман империя?ы мен?н ?у?ыш башлай (1877?1878). ????мт?л? император генерал-фельдмаршал д?р?ж??ен? лайы? була (1878 йылды? 30 апреле (12) май) [43] ).

Я?ы ер??р?е?, бигер?к т? Урта Азияны?, Р?с?йг? ?ушылыу м???н??е Р?с?й й?м?и?тен? а?лашылмай. М???л?н, М. Е. Салтыков-Щедрин Урта Азияла?ы ?у?ышты ?? м?нф???тт?рен? фай?алан?ан генералдар?ы ??м чиновниктар?ы т??китл?й, М. Н. Покровский Урта Азияны ба?ып алыу?ы Р?с?й ?с?н м???н??е? тип ?анай.

1876?1877 йылдар?а Александр II Австрия мен?н й?шерен килеше?г? ?ул ?уйыу?а ?атнаша (уры?-т?р?к ?у?ышы мен?н б?йле). ?ай?ы бер тарихсылар ??м дипломаттар фекеренс?, килеше? ????мт??енд? Ватан тарихнам??ен? Балкан халы?тарыны? ??билд?ленеше ?с?н ≪к?мселекле≫ булып инг?н Берлин трактаты (1878) барлы??а кил?. Трактат?а ярашлы Болгария д??л?те к?пк? кесер?йтел? ??м Босния ??м Герцеговина Австрия?а тапшырыла.

1867-се йылда Аляска (Уры? Америка?ы) ?ушма штаттарына 7,2 млн доллар?а ?атыла. Бынан тыш, Александр Япония?а б?т? Курил утрау?арын ( Сахалин?а алмаш?а) бирг?н 1875 йыл?ы Санкт-Петербург килеше?ен? ?ул ?уя. Аляска ла, Курил утрау?ары ла и?тисади й???тт?н рентабел?е? тип ?анала. Бынан тыш, улар?ы я?лап алып ?алыуы ауыр. Егерме йыллы? ташлама (уступка) А?Ш-ты? ??м Япония империя?ыны? Р?с?й?е? Алы? К?нсы?ышта?ы ??м?лд?рен? ?ы?ылмауын (нейтралитет ?а?лауын) т?ьмин ит? ??м й?ш?? ?с?н у?айлы территориялар?ы ??ен? беркете? ?с?н м?мкинлект?р аса.

≪К?тм?г?нд? ??ж?м ит?л?р≫. В. В. Верещагин ??р?те, 1871 йыл.

1858 йылда Р?с?й ?ытай мен?н Айгун килеше?ен т???й, ? 1860 йылда ? Пекин килеше?ен , у?а ярашлы Р?с?й Байкал аръя?ыны? , Хабаровск крайыны? , Маньчжурияны? байта? ?л?ш?н??, шул и??пт?н Приморьены? (≪Уссурийск крайы≫) бик ?ур бил?м?л?рен ??ен? ?уша.

1859 йылда Р?с?й в?килд?ре Ф?л?стин комитеты т???й, ?у?ыра? ул Император православие ф?л?стин й?м?и?те (ИППО) тип ??г?ртел?, ? 1861 йылда Японияла Уры? дини миссия?ы барлы??а кил?. Миссионерлы? эшм?к?рлекте ки??йте? ?с?н 1872 йылды? 29 июненд? (11 июль) Алеут кафедра епархия?ы Сан-Франциско ?ала?ына ( Калифорния штаты) к?серел? ??м епархия ?арама?ына б?т? Т?нья? Америка к?с?.

Билд?ле уры? с?й?х?тсе?е ??м тикшерене?се Н. Н. Миклухо-Маклай?ы? ?нд?м??ен? ?арама?тан, Александр II Папуа-Я?ы Гвинеяны? т?нья?-к?нсы?ыш буйын аннексиялау?ан ??м колонизациялау?ан баш тарта. Был м?сь?л?л? уны? ?ыйыу?ы?лы?ы ар?а?ында Австралия ??м Германи фай?аланып ?алалар ??м ≪хужа?ы?≫ ят?ан Я?ы Гвинея ??м я?ын-тир?л?ге утрау?ар территорияларын ??-ара б?лешеп алалар [44] .

Совет тарихсы?ы П. А. Зайончковский фекере буйынса, Александр II х?к?м?те илде? м?нф???тт?рен? тап килм?г?н ≪германофил с?й?с?тен≫ алып бар?ан. 1870 йыл?ы Франция-Пруссия ?у?ышы ва?ытында ≪Георгий т?рел?ре к?пл?п герман офицер?арына бирелг?н, ? орден билд?л?ре ? ?алдаттар?а, ?йтер?е? д?, улар Р?с?й м?нф???те ?с?н ?у?ыш?ан≫ [45] .

1862 йылда, Грецияла?ы ихтилалдан ?у? хакимлы? итк?н король Оттонды ?олатыу ????мт??енд?, гректар я?ы монархты ?айлау буйынса плебисцит ?тк?р?л?р. Грецияны? ??р подданныйы ?? кандидатура?ын т??дим ит? ал?ан. Плебисцитты? ????мт?л?ре 1863 йылды? февраленд? халы??а еткерел?. Кандидаттар ара?ында Александр II ?а була (?с?нс? урынды бил?й, тауыштар?ы? 1 проценты), ?мм? Р?с?й , Британия ??м Франция батшалы? в?килд?ре 1832 йыл?ы Лондон конференция?ына ярашлы грек т?хетен? д???? ит? алмай [46] .

Й?м?и?т риза?ы?лы?ыны? артыуы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Алда?ы батшалы?тан айырмалы р??ешт? [~ 4] , Александр II д??ере й?м?и?т риза?ы?лы?ыны? ??еше мен?н билд?ле. Кр??ти?н ихтилалдары мен?н бер р?тт?н интеллигенция ??м эшсел?р ара?ында протест т?рк?мд?ре барлы??а кил?. 1860-сы йылдар?а С. Нечаев т?рк?м?, Заичневский, Ольшевский, Ишутиндар т???р?кт?ре, Ер ??м Ирек (Земля и Воля) ойошма?ы, кр??ти?н ихтилалын ??ерл?г?н офицер?ар ??м студенттар (Иваницкий ??м баш?алар) т?рк?мд?ре ойошторолалар [47] . Ошо у? арауы?та беренсе революционер?ар (Пётр Ткачёв, Сергей Нечаев) барлы??а кил?, улар терроризм идеология?ын власть мен?н к?р?ш методы булара? пропагандалай?ар. 1866 йылда т??ге тап?ыр Александра II ?лтере?е планлаштырыла (Д. Каракозов).

1870-се йылдар?а ?леге тенденциялар к?пк? к?с?й?. Был д??ерг? Курск якобинсылары, чайковсылар т?рк?м?, Перовская т?рк?м?, долгушинсылар т?рк?м?, Лавров ??м Бакунинды? т?рк?мд?ре, Дьяков, Сиряков, Семяновский т???р?кт?ре, К?нья? Р?с?й эшсел?р союзы, Киев коммуна?ы, Т?нья? эшсел?р союзы, я?ы ≪Ер ??м Ирек≫ ойошма?ы ке?ек протест т?рк?мд?ре ??м х?р?к?тт?ре барлы??а кил? [48] . ?леге т???р?кт?р?е? ??м т?рк?мд?р?е? байта?ы 1870-се йылдар?ы? а?а?ына тиклем х?к?м?тк? ?аршы агитация ??м пропаганда мен?н ш???лл?н? ??м тик 1870-се йылдар?ы? а?а?ында террористик акттар я?ына тайпылыу башлана. 1873?1874 йылдар?а интеллигенттар и??бен?н 2-3 ме? кеше ауыл ер??рен? ябай кешел?р р??ешенд? революция идеяларын пропагандалау ?с?н кит? (≪хождение в народ≫).

1863?1864 йылдар?а?ы Поляк ихтилалын ба?тыр?ас, Д. В. Каракозовты? 1866 йылды? 4 (16) апреленд? уны ?лтерерг? маташ?андан ?у? Александр II ю?ары д??л?т вазифаларына Дмитрий Толстой?ы, Фёдор Треповты, Петр Шуваловты т???йенл??е эске с?й?с?т ?лк??енд? ?атылы? сараларыны? к?с?йе?ен? килтер?.

Полиция органдары я?ынан репрессиялар?ы? к?с?йе?е, айырыуса ≪халы??а сы?ыу?а≫ ?арата (й?? ?? ту??ан ?с народниктар процесы) й?м?и?тте? риза?ы?лы?ын тыу?ыра ??м артабан массауи характер ал?ан террористик эшм?к?рлекк? юл аса. 1878 йыл?ы Вера Засуличты? Петербург ?ала начальнигы Треповты ?лтерерг? маташыуы ≪й?? ?? ту??ан ?с народниктар процесы≫ буйынса ?ул?а алын?андар мен?н насар м???м?л? ар?а?ында килеп сы?а [49] . Кире ?а??ы?ы? д?лилд?р булыуына ?арама?тан присяжный?ар суды уны а?лап сы?а, залда у?а ал?ышлау ойошторола, ? урамда В. Засуличты шат манифестация к?т?.

Артабан?ы йылдар?а ?лтере?г? маташыу?ар:

  • 1878 йыл: Киев прокуроры Котляревский?а, Киевта жандарм офицеры Гейкингка, Петербургта жандармдар шефы Мезенцевка;
  • 1879 йыл: Харьков губернаторы кен?з Кропоткин?а, М?ск???? полиция агенты Рейнштейн?а, Петербургта жандармдар шефы Дрентельн?а;
  • 1880 йылды? феврале: ≪Диктатор≫ Лорис-Меликов?а [50] [51] .
  • 1878?1881 йылдар?а: Александр II бер нис? ?лтере?г? маташыу?ар баш?арыла.

Александр II хакимлы?ы а?а?ына протест к?ренешт?ре й?м?и?тте? т?рл? ?атламдарында к???тел?. Ауылда кр??ти?н ихтилалдары я?ы к?т?релеш кисер?, ? заводтар?а массауи стачка х?р?к?те башлана.

Халы? террористар?ы ал?ышлай, террористик ойошмалар?ы? ?аны ??? бара ? м???л?н, батшаны ?лемг? х?к?м итк?н Халы? ихтыяры (Народная воля) ойошма?ында й??л?п ???ем а?за и??пт? тора. 1877?1878 йылдар?а?ы уры?-т?р?к ?у?ышы ??м Урта Азияла?ы ?у?ыш геройы Т?рк?стан армия?ы баш командующийы генерал Михаил Скобелев Александр?ы? с?й?с?те мен?н риза?ы?лы?ын белдер?, хатта, А. Кони ??м П. Кропоткин м??л?м?тт?ре буйынса, батша ?аил??ен ?ул?а алыр?а ни?тл?й. ?леге ??м баш?а факттар, Скобелев Романовтар?ы ?олатыу буйынса х?рби т??к?релеш ??ерл?г?н тиг?н версия тыуы?ыра [~ 5] .

Тарихсы П. А. Зайончковский фекеренс?, протест к?йефт?рене? ??м террористик эшм?к?рлегене? ??еше х?к?м?т даир?л?ренд? ≪?ур?ыу ??м ?аушау тыу?ыра≫ [52] . Замандаштар?ы? бере?е А. Плансон я?ыуынса, ≪ Р?с?й?? 70-се йылдар?ы? а?а?ында ??м 80-сел? бары?ын да ялмап ал?ан паниканы ?ле ген? ?уп?ан ?ораллы ихтилал ва?ытында бул?ан ?ау?а мен?н са?ыштырып була. Р?с?й?? бары?ы ла… клубтар?а, ?уна?ханалар?а, урамдар?а ??м ба?ар?а тымып ?алдылар… Провинцияла ла, шулай у? Петербургта ла б?т??е л? нинд?й?ер билд??е?, ?мм? ?от ос?ос, ним?нелер к?тт?, бер кемде? д? ирт?г?ге к?нд? ышанысы ю? ине [53] .

Тарихсылар билд?л??енс?, с?й?си ??м социаль тоторо??о?ло? фонында х?к?м?т я?ынан-я?ы ????тт?н тыш саралар к?р?: башта х?рби судтар индерел?, ?у?ынан, 1879 йылды? апреленд?, ?ай?ы бер ?алалар?а ва?ытлыса генерал-губернатор?ар т???йенл?н?, ??м ни?ай?т, 1880 йылды? февраленд? Александр II батшалы?ыны? ахырына тиклем ??м?лд? бул?ан Лорис-Меликовты? ≪диктатура?ы≫ индерел? ? т??ге Ю?ары бойоро?тар комиссия?ы р?йесе р??ешенд?, ?у?ынан ? эске эшт?р министры ??м ысынында х?к?м?тте? башлы?ы булара? [54] [55] .

Император ??е ??мерене? ?у??ы йылдарында к??ел т?ш?нк?лл?ген? бирел?. Министр?ар Комитеты р?йесе П. А. Валуев ??ене? к?нд?легенд? 1879 йылды? 3 (15) июненд? я?ып ?алдыр?ан: ≪ Батша бик ары?ан ?и?ф?тт? ??м ??е л? нервыларыны? ?у??ыуы тура?ында ??йл?не… Таж кейг?н яртылаш б?лйер?г?н кеше. К?с-?е??т к?р?кк?н д??ер??, ?ис шик?е?, у?а ?м?т итеп булмаяса? [56] .

?лтере?г? маташыу?ар ??м ?лтере? [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

У?ыш?ы? ?лтере?г? маташыу?ар тарихы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Александр II, д?й?м ал?анда, ?иге? [57] ?лтере?г? маташыу була:

  • 1866 йылды? 4 (16) апреленд? Д. В. Каракозов тарафынан. Александр II Й?йге ба?са я?ынан ??ене? карета?ына юллан?ан са?та атыу тауышы ишетел?. Пуля император?ы? башы ??т?н?н осоп ?т?: атыусыны уны? эрг??енд? тор?ан кр??ти?н Осип Комиссаров т?рт?п еб?р?.
?лтере?г? маташыу урынында?ы часовня (х??ерге ва?ытта ?а?ланып ?алма?ан)
  • 1867 йылды? 25 майында Парижда поляк эмигранты Антон Березовский баш?ара; пуля ат?а тей?.
  • 1879 йылды? 1879 йылды? 2 (14) апреленд? Петербургта А. К. Соловьёв тарафынан баш?арыла. Соловьев револьвер?ан биш тап?ыр ата, д?рт???е ? император?а т?б?л?.

Соловьёв 1879 йылды? 9 (21) июненд? ?лем яза?ына тарттырыла [58]

≪Халы? ихтыярыны?≫ (≪Народная воля≫) баш?арма комитеты 1879 йылды? 26 авгусында (7 сентябрь) Александр II ?лтере? тура?ында ?арар сы?ара.

  • 1879 йылды? 19 ноябренд? (1 декабрь) М?ск?? тир??енд? император поезын шарталатыр?а маташыу була. Осра?лы р??ешт? император батша ?? поезынан ярты с???т алда юл?а сы?а. Террористар беренсе составты ?тк?реп, икенсе?ен шартлата.
  • 1880 йылды? 5 (17) февраленд? С. Н. Халтурин ?ыш?ы ?арай?ы? беренсе ?атын шартлата. Император ?с?нс? ?атта т?шк? аш ашай, уны ?арай?а ?у?лабыра? киле?е ?от?ара. Икенсе ?атта ?а?сылар (11 кеше) ??л?к була.

Д??л?т т?ртибен ??м революцион х?р?к?т мен?н к?р?ше? ?с?н 1880 йылды? 12 (24) февраленд? граф Лорис-Меликов ет?кселегенд? Ю?ары бойоро?тар комиссия?ы булдырыла.

Вафат булыуы ??м ерл?не?е. Й?м?и?тте? реакция?ы [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Александр II ?лтере?г? маташыу ва?ытында кейг?н мундир.

1881 йылды? 1 (13) мартында к?нд??г? 3 с???т 35 минутта ?лемесле яраланыу?ан (икенсе ?лтере?г? маташыу?ы? барышында) ?ыш?ы ?арай?а вафат була [59] . ?лтерерг? маташыу император?ы? Михайловск манежынан Михайловск ?арайында б?й?к кен?з ?атыны Екатерина Михайловнала?ы икенсе ирт?нге аштан (с?й??н) ?айтып бар?ан са?та баш?арыла. ?арай?а император мен?н берг? б?й?к кен?з Михаил Николаевич т? була, ?мм? ул ?у?ыра?, шартлатыу?ы ишетк?с, юл?а сы?а ??м икенсе шартлатыу?ан ?у? фажи?? урынына килеп ет?, х?л-ва?и?а бул?ан урында бойоро?тар бир? [60] . Алда?ы к?нд?, 1881 йылды? 28 февраленд? (12 март) император ?ыш?ы ?арай?ы? Кесе сирк??енд? ?аил??ене? ?ай?ы бер а?залары мен?н до?а ?ыла [61] . 4 мартта уны? к?????е ?ыш?ы ?арай?ы? ?ур сирк??енд? ?уйыла; 7 мартта тантаналы р??ешт? Петербургта?ы Петропавловск соборына к?серел? [62] . 15 мартта христиан дине буйынса йыназа у?ыу?ы (отпевание) Санкт-Петербург митрополиты Исидор (Никольский) ?тк?р? [63] .

≪Азат ителг?нд?р≫ исемен?н ≪Азат ите?сене?≫ ?лтереле?е к?пт?рг? уны? батшалы?ыны? символик тамамланыуы булып ??р?тл?н?. Й?м?и?тте? консерватив ?л?ш? Алесандр II батшалы?ы ≪нигилизмды?≫ к?с?йе?ен? килтер?, граф Лорис-Меликовты? яраштырыусы с?й?с?те айырыуса т?р?н асыу?ы килтер?, Лорис-Меликов ??е кен?з ?атыны Юрьевскаяны? марионетка?ы тип ?анала. У? я? с?й?см?нд?ре (улар ара?ында Константин Победоносцев, Евгений Феоктистов и Константин Леонтьев) хатта император ≪бик ва?ытлы≫ ?лде тип ?йт?л?р, с?нки бер-ике йылдан Р?с?й катастрофа?ы (самодержавиены? ?олатылыуы) ?отол?о?о? булыр ине, тип ?анай?ар [64] .

Фажи???? тиклем а? ?ына элек Изге Синодты? обер-прокуроры итеп т???йенл?нг?н К. П. Победоносцев Александр II ??л?к бул?ан к?нд? я?ы император?а ошолайтып я??ан: ≪ Алла?ы Т???л? бе?г? был ?ур?ыныс к?нд? л? ?тк?реп еб?рерг? насип итк?н.?йтер?е? д?, Алла?ыны? яза?ы б?хет?е? Р?с?йг? т?шт?. К?рм??, тойма?, кисерм?? ?с?н й???б???? й?шерерг? ине, ер а?тына китерг? ине. Хо?айым, ярлы?а бе??е <…>≫ [65] .

Александр II ?лемесле яралан?ан урыны (Спас на Крови). Урамды? оригиналь ?л?ш? ?а?лан?ан.

Санкт-Петербург рухани академия?ы ректоры протоиерей Иоанн Янышев 1881 йылды? 2 (14) мартында Исаакиев соборында панихида алдында сы?ышында ?йтк?н: ≪<…> Батша вафат булып ?ына ?алманы, ул ??ене? баш ?ала?ында ?лтерелде…яфа сикк?н с?нскеле таж уны? изге башына уры? еренд?, уны? подданный?ары ара?ында, ?релг?н… Бына ним? бе??е? х?ср?тебе??е т??м??лек ит?, уры? ??м христиан й?р?гене? ауыртыуын ? т???лм??лек, ? бе??е? сик?е? ?ай?ыбы??ы м??гег? хурлы?лы ит?! [66] .

1881 йылды? 8 (20) мартында 65-м ≪Санкт-Петербург ведомост?ре≫ г?зитене? 65-се ?анында ≪Петербург матбу?атында шау-шыу≫ булдыр?ан м???л? ба?ылып сы?а [67] . М???л?л?, атап ?йтк?нд?, я?ыла: ≪ Илде? бер ситенд? урынлаш?ан Петербургта уры? булма?ан элементтар мыж?ып тора. Бында Р?с?й?е? тар?алыуын к?тк?н сит ил кешел?ре, бе??е? сикт?р эшм?к?р??ре л? оя ?ор?андар. <…> [Петербург] халы? пульсын б?т?нл?й тойма?ан бюрократия?а бат?ан <…> Шу?а к?р? л? Петербургта ?? Ватаныны? дошмандары ке?ек, ?? хал?ыны? хыянатсылары ке?ек ??? й?р?тк?н к?п кен? кешене, б?лки, уры?тар?ы ла, осратып була<…> [68] .

Император Александр II ?лем т?ш?генд?. Б. Левицкий?ы? фото??р?те.

Ошо у? ва?ытта ≪Халы? ихтыярыны?≫ баш?арма комитеты бер нис? к?н ?тк?нд?н ?у? я?ы батша Александр III т?б?лг?н ультиматум хатын ба?тырып сы?ара: ≪ Х?к?м?тте? с?й?с?те ??г?рм???, революция ?отол?о?о? буласа?. Х?к?м?т халы? тел?ген са?ылдырыр?а тейеш, ?лег? ул узурпатор шайка?ы ≫. Ошондай у? белдере??е 2 мартта ?орау ал?ан ва?ытта ≪Халы? ихтыярыны?≫ ?ул?а алын?ан лидеры А. И. Желябов эшл?й . ≪Халы? ихтыярыны?≫ лидер?ары ?ул?а алыныуына ??м язалауына ?арама?тан Александр III хакимлы?ыны? т??ге ике-?с йылдарында террористик акттар дауам ит?.

Март башында Лорис-Меликов башлан?ысы мен?н Х?к?м?т к??леген?н ≪зыянлы≫ м???л?л?р ба?тырып сы?ар?ан к?п кен? г?зитт?р ябыла (≪Молва≫, ≪С.-Петербургские ведомости≫, ≪Порядок≫ ??м ≪Смоленский вестник≫) [69] .

Батшалы? ????мт?л?ре [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Александр II хакимлы?ы д??еренд? Р?с?й империя?ы бил?м??ене? ки??йе?е

Александр II тарих?а реформатор ??м азат ите?се булара? инг?н. Уны? батшалы? осоронда крепостнойлы? хо?у?ы б?т?р?л?, д?й?м х?рби й?кл?м? индерел?, земстволар булдырыла, суд реформа?ы ?тк?рел?, цензура сикл?н? , баш?а т?рл? реформалар ?тк?рел?. Империя Урта Азия , Т?нья? Кавказ, Алы? К?нсы?ыш территорияларын ба?ып алыу ??м индере? и??бен? байта??а ки??й?. Д. Мирской фекеренс?, Александр?ы? вафаты мен?н донъя к?л?менд? билд?лелек ал?ан уры? ???би?тене? к?т?релеш д??ере тамамлана [73] .

Шуны? мен?н берг? илде? и?тисади х?ле насарая: с?н???т о?айлы депрессия?а бата, ауылдар?а массауи аслы? осра?тары була. Тыш?ы сау?а балансыны? дефициты ??м д??л?т тыш?ы бурысы ?ур к?л?мд?рг? тиклем барып ет? (я?ынса 6 млрд ?ум). Коррупция проблема?ы к?с?й?. Р?с?й й?м?и?тенд? б?лене? ??м ки?кен социаль ?апма-?аршылы?тар барлы??а кил?.

Шулай у? 1878 йыл?ы Берлин конгресыны? ????мт?л?ре, Р?с?й ?с?н 1877?1878 йылдар?а?ы ?у?ышты? ?ур к?л?мд?ге сы?ымдары, к?п ?анлы кр??ти?н ихтилалдары (1861?1863 йылдар?а: 1150 -тан ашыу), Польша батшалы?ында?ы, Т?нья?-К?нбайыш крайында?ы (1863) ??м Кавказда?ы (1877?1878) ?ур масштаблы милли ихтилалдар ? Александр II батшалы?ыны? негатив я?тары тип ?анала.

Александр II ?ай?ы бер реформаларыны? ба?алары ?апма-?аршылы?лы. Либераль матбу?ат уны? реформаларын ≪б?й?к≫ тип исемл?й. Шул у? ва?ытта халы?ты? байта? ?л?ш? (интеллигенция ?л?ш?, шулай у? ул д??ер?е? ?ай?ы бер д??л?т эшм?к?р??ре реформалар?а ??т?и р??ешт? кире ба?а бир?е. м???л?н, К. П. Победоносцев 1881 йылды? 8 (20) мартында?ы Александр III х?к?м?тене? т??ге ултырышында Александр II-не? кр??ти?н, земство, суд реформаларын ?аты т?н??итк? дусар итте, хатта улар?ы ≪ен?й?т реформалары≫ тип атаны, ??м Александр III ысынындауны? телм?рен хупланы [74] [75] . К?п кен? замандаштары ??м ?ай?ы бер тарихсылар ысынында кр??ти?н азатлы?ын б?т?нл?й ин?ар иттел?р (азатлы?ты? механизмы ?ына булдырылды, ??т??ен?, ???ел?е?); кр??ти?нд?рг? ?арата т?н язалары (улар 1904?1905 йылдар?а тиклем ??м?лд? булды [76] ); земстволар?ы? ойошторолоуы т?б?нге ?атламдар?ы? дискриминация?ына килтер?е; суд реформа?ы суд ??м полиция башбашта?лы?ына ?аршы тора алманы. Бынан тыш, аграр м?сь?ле буйынса белгест?р фекеренс?, 1861 йыл?ы кр??ти?н реформа?ы алпауыттар фай?а?ына ер ?ыр?ымдарын бире? ??м ысынында кр??ти?нд?р?е? б?л??ен? килтер?е, я?ы етди проблемалар 1905 ??м 1917 йылдар?а?ы революциялар?а эт?ргес к?с бир?е.

Александр II д??ерен? замана тарихсыларыны? ?арашы х?к?м?т идеология?ы йо?онто?о а?тында ??т?и ??г?решт?рг? дусар булды ??м улар?ы ?ле л? тоторо?ло тип ?йтеп булмай. Совет тарихнам??енд? уны? батшалы?ына ≪батшалы? эпоха?ына≫ д?й?м нигилистик к?р??тм?л?р??н барлы??а килг?н тенденциоз ?араш ??т?нл?к ала. Х??ерге тарихсылар Александр II реформаларын ≪б?й?к≫ тип ата?ан са?та ла улар?ы? э?м??э?лекле булмауы, ≪ауылда бик т?р?н социаль-и?тисади кризис?а≫ килтере?е, кр??ти?нд?р?е? т?н язаларынан азат ителм??е тура?ында, ? и?тисади тормош 1860?1870 йылдар?а с?н???тте? т?б?н?й??е ??м спекуляцияны? с?ск? атыуы мен?н билд?л?н? тип я?алар [77] .

Ш?хси тормошо [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Александр II балалары мен?н

Петергофта?ы Александрия паркында урынлаш?ан Фермер ?арайы Александр II-не? й?ш са?тан и? ярат?ан резиденция?ы була. Тап ул ?у??ы Р?с?й император?арыны? к?нья? резиденция?ын ? Ливадияны ? т???й башлай. Имениены парк мен?н берг? ул 1860 йылда граф Потоцкий?ы? ?ы??арынан ?атып ала. ?ырым?а архитектор И. А. Монигетти са?ырыла ??м ?ур ??м Кесе Ливадия ?арай?ары т???й башлай. Ливадияла бул?ан са?та император к?н ?айын ирт?нс?к Ореанда?а, Кореиз?а, Гаспра?а, Алупка?а, Гурзуф?а, урмансылы??а й?ки У?ан ?ыу шарлауы?ына бара (коляскала й?ки й?й??л?п) [78] .

Баш?а уры? император?ар мен?н са?ыштырмаса Александр II бик к?п ва?ытын сит илд?, к?бе?енс? Германияла?ы бальнеологик курорттар?а, ?тк?р? [79] . Н?? ошондай курорттар?ы? бере?енд? ? Эмста ? император украин телене? ?улланыуын сикл?г?н Эмс указына ?ул ?уя.

Александр II айырыуса к?п ?унар мен?н мауы?а. С?й?х?тт?ренд? уны т?рл? то?омда?ы этт?ре о?атып й?р?й [80] ; Александр т?хетк? ултыр?андан ?у? император ?арайы даир??енд? айыу?а ?унар ????тк? ин?. 1860 йылда ошондай ?унар?а Беловеж шырлы?ына Европа батшалы?тары в?килд?ре са?ырыла. Гатчина арсеналында?ы коллекцияла (?орал б?лм??е) Александр II ??е ш?хс?н айыу?а й?р?г?н ??нг?л?р коллекция?ы ?а?лана [81] . Уны? ?урсауы а?тында 1862 йылда М?ск?? ?унарсылы? й?м?и?те булдырыла, й?м?и?т Александр II исемен й?р?т?.

Баш?орттар император Александр II коронация?ында [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

Баш?орттар быуаттар дауамында ?ош мен?н ?унар ите?, ?ош с?й?? мен?н ш???лл?нг?нд?р, ?леге ?унар т?р?нд? ?ур т?жриб? туплау?а к?р? М?ск???? ?тк?релг?н император Александр II таж кей?ере?г? б?йле тантаналар?а, 1856 йылды? сентябренд?, Ырымбур генерал-губернаторы граф Перовский тарафынан Ф?хретдин ?м?тбаев ет?кселегенд? баш?орт делегация?ы еб?рел?. ?ош с?й??сел?р бик у?ышлы сы?ыш я?ай?ар. Р?ссам Франц Рубо ошо ва?и?а ай?анлы ≪Баш?орттар?ы? император Александр II ?атнаш­лы?ында ыласындар мен?н ?унар ите?е≫ исемле картина?ын я?а [82] .

Император шулай у? коньки?а шыуыу?ы ла популярлаштыра. 1860 йылда Александр Санкт-Петербургта?ы Мариин ?арайы алдында ?ыр?ала? т???тк?с, а???й?кт?р ?? коньки?а шыуыу мен?н мауы?а башлай. Император ??ене? ?ы?ы мен?н ?ала хал?ы алдында шыуыр?а ярат?ан [83] .

Вафат булыу ва?ытына, 1881 йылды? 1 (13) мартына ?арата, Александр II ш?хси капиталы я?ынса 12 миллион ?ум т?шкил ит? (?имм?тле ?а?ы??ар, Д??л?т банкы билд?л?ре, тимер юлдары акциялары); ш?хси а?са?ынан ул 1880 йылда ?атынын? и?т?леген? х?ст?хана т???? ?с?н и??н?г? 1 миллион ?ум бир?.

?аил??е [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

1841 йылды? 16 (28) апреленд? ?ыш?ы ?арай?ы? ?ур сирк??енд? Александр Николаевич б?й?к княжна кен?з ?ы?ы Мария Александровна мен?н никахлаша [84] , буласа? император ?атыны б?й?к герцог Людвиг II Гессенский?ы? ?ы?ы була, православие динен ?абул ик?нг? тиклем тиклем принцесса Максимилиана Вильгельмина Августа Софиея Мария Гессен-Дармштадтская исемен й?р?т?. 1840 йылды? 5 (17) декабренд? принцесса православие?а к?с? ??м я?ы исем ? Мария Александровна ? ?абул ит?, ? 1840 йылды? 6 (18) декабренд? Александр Николаевич мен?н никахлаш?андан ?у? Император ?али й?н?пт?ре титулы мен?н Б?й?к кен?з ?ы?ы исемен ала [85] .

Александр?ы? ?с??е принцессаны? ата?ы герцог камергеры тиг?н имеш-мимешт?р булыуы с?б?пле был никах?а ?аршылы? к?р??т?, ?мм? улы ??енекенд? тора. Александр II ??м Мария Александровна никахта 40 йыл тир??е й?ш?й??р, ??м улар?ы? никахы к?п йылдар дауамында б?хетле була [86] ?аил?л?ренд? ?иге? бала тыуа.

Император?ы? беренсе ??м икенсе ?атындары
  • Александра (1842?1849);
  • Николай (1843?1865);
  • Александр III (1845?1894);
  • Владимир (1847?1909);
  • Алексей (1850?1908);
  • Мария (1853?1920);
  • Сергей (1857?1905);
  • Павел (1860?1919).

1866 йылда 18-й?шлек кен?з ?ы?ы Екатерина Михайловна Долгорукова (1847?1922) мен?н я?ындан таныша ??м Й?йге ба?сала осраша башлай, ул император ?с?н и? я?ын, ышаныслы кешег? ??ерел?, ?у??ара? ?ыш?ы ?арай?а й?ш?й башлай ??м император?а никахтан тыш балалар табып бир?:

Тыш?ы видеофайлдар
YouTube сайтында Александр II Николаевич - Судьба реформатора. Документальный фильм из цикла "Русские цари"
  • Георгий Александрович Юрьевский (1872?1913);
  • Ольга Александровна Юрьевская (1873?1925);
  • Борис (1876?1876), ?лг?нд?н ?у? ≪Юрьевский≫ фамилия?ы мен?н законлаштырыла;
  • Екатерина Александровна Юрьевская (1878?1959), кен?з А. В. Барятинский?ы? (1870), ? ?у?ынан ? кен?з С. П. Оболенский?ы? ?атыны.

?атыны вафат бул?андан ?у?, йыллы? траур?ы тотмайынса, Александр II кен?з ?ы?ы Долгорукова мен?н морганатик никах?а ин?, Долгорукова светлейшая княгиня Юрьевская титулын ала. Никахлашыу император?а улар?ы? урта? балаларын законлаштырыу?а м?мкилек бир?.

Александр II тура?ында х?тир?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

≪Азатлы? бире?се батшаны?≫ х?рм?тен? Р?с?й империя?ыны? к?п кен? ?алаларында ??м Болгарияла ??йк?лд?р ?уйыла. [[Октябрь революция?ы|нан ?у? улар?ы? к?пселеге алып ташлана. Тейелм?г?н р??ешт? ??йк?лд?р Софияла ??м Хельсинки?а ?алды. ?ай?ы бер монументтар коммунистик режимы ?олатыл?андан ?у? я?ынан терге?елде. Террористар ?улынан ??л?к бул?ан урында Спас на крови храмы т???лд?.

???би?тт? билд?л?не?енс?, Александр II образы социаль заказына б?йле ??г?ртелеп тора: ≪азат ите?се≫ ? ≪?орбан≫ ? ≪крепостник≫, ?мм? шул у? ва?ытта Александр Николаевич м??л?м?т ки?лект?ренд? ?отол?о?о? тарихи процесы ?с?н уны ???ем эшм?к?р итеп т?гел, ? ≪фон≫ фигура?ы итеп са?ылдыралар. Тап шунда Александр II-?ы? тарихи х?тер?е? позитив консенсусын са?ылдыр?ан тарихи фигуралар?ан (м???л?н, Александр Невский?ан й?ки Пётр Столыпиндан) й?ки, кире?енс?, уны? конфликтлы объекттарынан (м???л?н, Сталиндан й?ки Иван Грозный?ан ) айырма?ы. Император образыны? т?п ?ы?аты ? бер ту?тау?ы? икел?не???р ??м ба?нат?ы?лы? [~ 6] .

И?к?рм?л?р [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  1. Record #51698037 // VIAF   (билд??е?) ? [Dublin, Ohio] : OCLC , 2003.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 Deutsche Nationalbibliothek Record #118501860 // Общий нормативный контроль (GND)   (нем.) ? 2012?2016.
  3. https://biografiasampo.fi/henkilo/p879
  4. 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Александр II   (уры?) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1890. ? Т. I. ? С. 402?411.
  5. Мария Александровна   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1896. ? Т. XVIIIа. ? С. 636?637.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 Kindred Britain
  7. Николай Александрович   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1897. ? Т. XXI. ? С. 129.
  8. Николай Александрович   (уры?) // Русский биографический словарь ? СПб. : 1914. ? Т. 11. ? С. 357?365.
  9. Александр III   (уры?) // Энциклопедический словарь / под ред. И. Е. Андреевский ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1890. ? Т. I. ? С. 411?413.
  10. Владимир Александрович   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1892. ? Т. VIа. ? С. 644.
  11. Алексей Александрович   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1905. ? Т. доп. I. ? С. 81. ? 956 с.
  12. Сергий Александрович   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1900. ? Т. XXIXа. ? С. 651?652.
  13. Павел Александрович   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1897. ? Т. XXIIа. ? С. 552.
  14. Мария Александровна   (уры?) // Энциклопедический словарь ? СПб. : Брокгауз ? Ефрон , 1896. ? Т. XVIIIа. ? С. 637.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Lundy D. R. Aleksandr II Nikolaievich Romanov, Tsar of Russia // The Peerage   (ингл.)
  16. И. В. Зимин. Детский мир императорских резиденций. Быт монархов и их окружение: повседневная жизнь Российского императорского двора. Центрполиграф, 2011.
  17. Вс. Николаев. Александр II: биография. Захаров, 2005. Стр. 15.
  18. 18,0 18,1 При их императорских высочествах // Придворный штат // Месяцослов с росписью чиновных особ или общий штат Российской империи на лето от Рождества Христова 1826. Часть первая. ? СПб. : Типография при Императорской Академии наук , 1826. ? С. 27.
  19. При его высочестве государе наследнике Александре Николаевиче // Придворный штат // Месяцослов с росписью чиновных особ или общий штат Российской империи на лето от Рождества Христова 1827. Часть первая. ? СПб. : Типография при Императорской Академии наук , 1827. ? С. 38.
  20. При государе цесаревиче, наследнике, великом князе Александре Николаевиче // Придворный штат // Месяцослов и общий штат Российской империи на 1835. Часть первая. ? СПб. : Типография при Императорской Академии наук , 1835. ? С. 41.
  21. Николай I   Об именовании Его Императорского Высочества Великого Князя Александра Николаевича Государем Наследником, Цесаревичем и Великим Князем // Полное собрание законов Российской империи . Собрание второе . ? СПб. : Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии , 1832. ? Т. VI, отделение первое, 1831, № 4777. ? С. 788?789.
  22. …Александр Николаевич // 1-й степени // Кавалеры ордена Св. Равноапостольного Князя Владимира // Список кавалерам российских императорских и царских орденов… всемилостивейше пожалованных в течение 1846 года…. ? СПб: Типография Императорской Академии Наук, 1847. ? С. 16.
  23. Расторгуев Е. Посещение Сибири в 1837 году его императорским высочеством государем наследником цесаревичем. Санкт-Петербург, тип. Х. Гинце, 1841.
  24. Абрамов Н. А. Воспоминания о посещении Тобольска государем наследником цесаревичем Александром Николаевичем в 1837 году. ? ≪Тобольские губернские ведомости≫, 1867, No 46, с. 271.
  25. Главный штаб Его Императорского Величества // Адрес-календарь, или Общий штат Российской империи на 1848 год. Часть первая. ? СПб. : Типография при Императорской Академии наук , 1848. ? С. 37.
  26. Манифест , XV. // ≪ Санкт-Петербургские ведомости≫ , 30 август  ( 11 сентябрь 1856 , № 191, стр. 1049.
  27. После реформ: Правительственная реакция // Троицкий Н. А. Россия в XIX веке: Курс лекций. ? М.: Высшая школа, 1997
  28. Контрреформы 1889?1892 гг.: Содержание контрреформ // Троицкий Н. А. Россия в XIX веке: Курс лекций. ? М.: Высшая школа, 1997.
  29. Священник Сергий Голованов. Мост между Востоком и Западом. Греко-католическая церковь Киевской традиции с 1596 г. по наше время
  30. Солженицын А. Двести лет вместе (1795?1995). ? М., 2001. ? часть 1, с. 142?144.
  31. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964 ? с. 292?294 , 323.
  32. Захарова Л. Г. Земская контрреформа 1890 г. ? М., 1968. ? с. 61.
  33. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 295.
  34. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 295.
  35. Portal R. The Industrialization of Russia. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1965, Volume VI, Part 2.
  36. Bairoch P. European Trade Policy, 1815?1914. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1989, Volume VIII, pp. 42-46.
  37. Bairoch P. European Trade Policy, 1815?1914. Cambridge Economic History of Europe, Cambridge, 1989, Volume VIII, p. 32.
  38. Russie a la fin du 19e siecle, sous dir. de M.Kowalevsky. Paris, 1900 p. 548
  39. B.Mitchell. Statistical Appendix, 1700?1914. Fontana Economic History of Europe, ed. by C.Cipolla, Glasgow, 1974?1976, Vol. 4, part 2, p. 773.
  40. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Ленинград ? Москва, 1926?1928, т. 11, с. 227.
  41. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Л.-М., 1926?1928, т. 11, с. 57.
  42. Miller M. The Economic Development of Russia, 1905?1914. With special reference to Trade, Industry and Finance. London, 1967 p. 184.
  43. Из царей ? в фельдмаршалы
  44. Остров райских птиц. История Папуа Новой Гвинеи.
  45. Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. ? М., 1978. ? с. 182?183.
  46. In 1862, a Danish prince with only 0,00002 % of the vote was elected King 2015 йыл 14 февраль архивлан?ан .   (инг.) (англ.)
  47. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Л.-М., 1926?1928, т. 11, с. 114?139.
  48. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Л.-М., 1926?1928, т. 11, с. 148?167.
  49. Покровский М. Русская история с древнейших времен. При участии Н. Никольского и В. Сторожева. ? М., 1911, т. 5, с. 242.
  50. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Л.-М., 1926?1928, т. 11, с. 188.
  51. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 75-83, 163.
  52. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 18.
  53. А. Плансон . Былое и настоящее. ? СПб., 1905, с. 202.
  54. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 88, 151?157, 227?229.
  55. Захарова Л. Г. Земская контрреформа 1890 г. ? М., 1968. ? с. 60.
  56. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 91.
  57. https://books.google.com/books?id=ccYRBwAAQBAJ&pg=PT1020
  58. Шерих Д. Ю. Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда. К 290-летию Санкт-Петербурга. ? СПб.: Петербург ? XXI век, 1993. ? 224 с. ? тираж 30000 экз. ? ISBN 5-85490-036-X
  59. Источник: Описание события 1-го марта 1881 года, составленное на основании показаний ста тридцати восьми свидетелей-очевидцев . // ≪ Правительственный вестник≫ , 16  ( 28 ) апрель  1881 , № 81, стр. 2.
  60. Описание события 1  ( 13 ) март  1881 года, составленное на основании показаний ста тридцати восьми свидетелей-очевидцев . // ≪Правительственный вестник≫, 16  ( 28 ) апрель  1881 , № 81, стр. 3.
  61. ≪Правительственный вестник≫, 1  ( 13 ) март  1881 , № 45, стр. 2.
  62. Московские ведомости≫ , 8 марта 1881, № 67, стр. 2.
  63. Московские ведомости≫ , 15  ( 27 ) март  1881 , № 74, стр. 1.
  64. Коллектив авторов СПбГУ под ред. акад. Фурсенко . Управленческая элита Российской империи (1802?1917). ? СПб. : Лики России , 2008. ? С. 36.
  65. К. П. Победоносцев и его корреспонденты: Письма и записки. / С предисловием Покровского М. Н. . ? М .? Пг. , 1923. ? Т. 1, полутом 1-й, С. 45 (черновик письма Победоносцева императору Александру III ).
  66. Кончина великого мученика на земле русской. Речь, сказанная в Исаакиевском соборе, 2-го марта, пред паннихидою по в Бозе почившем благочестивейшем государе императоре Александре Николаевиче. // ≪Церковный вестник≫, часть неофициальная, 7  ( 19 ) март  1881 , № 10, стр. 1.
  67. Оценка газеты: ≪ Московские ведомости≫ , 11  ( 23 ) март  1881 , № 70, стр. 3.
  68. Цит. по: ≪ Московским ведомостям≫ , 11  ( 23 ) март  1881 , № 70, стр. 3.
  69. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964, с. 314.
  70. 70,0 70,1 70,2 Русская Императорская Армия 2018 йыл 18 декабрь архивлан?ан .
  71. Валерик  // Военная энциклопедия : в 18 т.  / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. ? СПб.  : Товарищество И. Д. Сытина, 1911?1915.
  72. Ордена и медали Бухарского Эмирата 2014 йыл 27 июль архивлан?ан .
  73. Мирский Д. С. Конец великой эпохи // Мирский Д. С. История русской литературы с древнейших времен до 1925 года / Пер. с англ. Р. Зерновой. ? London: Overseas Publications Interchange Ltd, 1992. ? С. 459.
  74. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 328?329.
  75. Полунов А. Ю. К. П. Победоносцев в общественно-политической и духовной жизни России. Автореф. дисс. … д.и.н. ? М., 2010.
  76. Ключевский В. Курс русской истории. Лекция LXXXVI
  77. История России XVIII?XIX веков. Под ред. академика РАН Л. В. Милова. ? М., 2010. ? с. 630, 611, 642.
  78. Из воспоминаний об императоре В. Х. Кондараки
  79. Ian C. Bradley. Water Music: Music Making in the Spas of Europe and North America . Oxford University Press, 2010. Page 7.
  80. Антонов А. Четверть века назад // Исторический вестник. 1887, ноябрь. С 383.
  81. Царское лето
  82. Последняя царская охота
  83. Жерихина Е. И. Столичный Петербург: город и власть. ? М.: Центрполиграф, 2009. ? С. 507.
  84. Николай I .   Манифест. О совершившемся бракосочетании Его Императорского Высочества Государя Наследника Цесаревича и Великого Князя Александра Николаевича с Великою Княжною Мариею Александровною, Дочерью Великого Герцога Гессен-Дармштадтского // Полное собрание законов Российской империи . Собрание второе . ? СПб. : Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии , 1842. ? Т. XVI, отделение первое, 1841, № 14459. ? С. 308.
  85. Николай I .   Манифест. О обручении Его Императорского Высочества Государя Наследника Цесаревича, Великого Князя Александра Николаевича с Светлейшею Принцессою Мариею, Дочерью Великого Герцога Гессен-Дармштадтского // Полное собрание законов Российской империи . Собрание второе . ? СПб. : Типография II отделения Собственной Его Императорского Величества канцелярии , 1841. ? Т. XV, отделение первое, 1840, № 14024. ? С. 784.
  86. Тютчева А. Ф. . При дворе двух императоров. Воспоминания и фрагменты дневника фрейлина двора. ? 1990.
  87. 87,0 87,1 Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. ? М., 1978. ? с. 182.
  88. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. ? М., 1964. ? с. 234.
  89. Витте С. Ю. Воспоминания. Детство. Царствования Александра II и Александра III (1849?1894). ? Книгоиздательство ≪Слово≫, 1923, с. 366, 375.
  90. Рожков Н. Русская история в сравнительно-историческом освещении (основы социальной динамики). ? Л.-М., 1926?1928, т. 11, с. 96, 293.
  91. Зайончковский П. А. Кризис самодержавия на рубеже 1870?1880-х годов. М., 1964, с. 301; Зайончковский П. А. Правительственный аппарат самодержавной России в XIX в. ? М., 1978. ? с. 182, 190.
  92. Н. Я. Эйдельман. ≪Революция сверху≫ в России. ? М., 1989.
  93. Захарова Л. Г. Великие реформы 1860?1870-х годов: поворотный пункт российской истории? // Отечественная история. 2005. № 4.
Комментарий?ар
  1. Исключая дядю новорождённого ? императора Александра I, бывшего в инспекционной поездке по югу России.
  2. В Варшаве император выступал на французском языке.
  3. Это традиционное наименование выводов Особого Совещания, подписанных императором Александром II, 18  ( 30 ) май  1876 года в г. Бад-Эмс (Bad Ems, Германия
  4. В течение 30 лет царствования Николая I были лишь две протестные группы: декабристы и петрашевцы, причем декабристы сформировались как протестная группа в течение царствования Александра I
  5. См.: Пикуль В. Генерал на белом коне.
    Акунин Б. Смерть Ахиллеса. ? где фигурирует эта версия. Согласно указанной версии, внезапная смерть Скобелева в 1882 г. была организована окружением Александра III, опасавшимся, что мятежный главнокомандующий действительно решится на военный переворот. Подтверждают версию о готовившемся перевороте ещё и такие факты: Скобелев продал всё недвижимое имущество и собрал миллион рублей наличными, а также пытался встретиться с идеологом анархизма Петром Лавровым
  6. См., напр.: Ростовцев Е., Сосницкий Д. Освободитель или жертва? Александр II в исторической памяти россиян // Родина.2014. № 4. С.150-152.

???би?т [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]

  • В. П.   Двадцатипятилетие царствования императора Александра II // Всемирная иллюстрация : журнал. ? 1880. ? Т. 23. ? № 580. ? С. 150?151, 154?155.
  • Ер Баранцевич М. Император Александр II боз. почивший и?т?леген?. С?б?п буйынса 50-йыллы?ы изд. 20 ноябр?? суд уставтары 1864?1914 й? ши?ыр ? 1914
  • Академик Всеволод Николаев. Александр Второй ? человек на престоле. ? Мюнхен, 1986. , шулай у? Академик Всеволод Николаев. Александр II . ? М .: Захаров, 2005. ? 432 с. ? ISBN 5-8159-0484-8 .
  • Давыдов Н. В. Судебные реформы 1866 года. / В кн.: Три века. Т. 6. ? М ., 1995.
  • Александр Икенсе альбомы Коронационный
  • Захарова Л. Г. Александр Второй. ? В кн.: Российские самодержцы. ? М ., 1994.
  • Ляшенко Л. М. Царь-Освободитель. Жизнь и деяния Александра II. ? М .: Владос, 1994. ? 240 с. ? ISBN 5-87065-007-0 .
  • Ляшенко Л. М. Александр II, или История трёх одиночеств. ? М .: Молодая гвардия, 2002. ? (ЖЗЛ).
  • Яковлев А. И. Александр II и его время. ? М ., 1992.
  • Изданiе Карла Малькомеса. Правда о кончин? Александра II. Изъ записокъ очевидца . ? Штутгарт, 1912. ? 32 с.
  • Александр II. ?ай?ы-х?ср?т реформатор: реформалар кеше я?мышы, кеше я?мышы реформа?ы: Сб. м???л? / отв. лапин в ре. СПб.: Европа университеты н?шри?те санкт-Петербург, 2012. ? 296 б, 600 экз., ISBN 978-5-94380-132-7
  • Н. А. Епанча. 1877?1878 тилит т?ре походтары. Преображенец союзы ба?ма.
  • Цареубийца Суд ??т?нд?. Эш 1 мартта 1881 йыл / под редакцией в Разбегаев. ? СПб.: Изд. ул. Н. Новиков И., 2014. ? 1,2. т. ? С. 698 ? (Тарихи-революцион архивы). ? ISBN 978-5-87991-110-7

?ылтанмалар [ ??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте? ]