Eramızın 117-ci ilind? imperator
Trayanın
dovrund? Roma imperiyasının ?razisi
Roma imperiyası
(
lat.
Imperium Romanum
) ? e.?. 27 ? e. 395-ci ill?rind? tarix s?hn?sind?
Roma Respublikasını
?v?z etmi? v?
Q?dim Dunya
, o cuml?d?n
Q?dim Roma
tarixind? ?h?miyy?tli yer tutmu? dovl?t.
Romanın ?razisi Respublika zamanında geni?l?nm?y? ba?lamı? v?
?mperator Trayanın
hakimiyy?ti dovrund? ?n yuks?k noqt?sin? ? 5 900 000 km² catmı?dır. ?mperiyanın bir nec? ?sr ?rzind? bel? n?h?ng ?raziy? malik olması n?tic?sind?, indiy?d?k muxt?lif mill?tl?rin dill?rind?, dinl?rind?, m?d?niyy?tl?rind?, memarlıq abid?l?rind?, f?ls?f?l?rind? v? qanunlarında Romanın d?rin tarixi t?siri mu?ahid? olunur.
?mperiyanın tarixi q?dim Roma dovl?tind? imperator Avqustun hakimiyy?tini v? ondan sonrakı dovru ?hat? edir. ?mperiya dovrund?n ?vv?l 500 il ?rzind? movcud olmu? Roma Respublikası bir nec? v?t?nda? muharib?si n?tic?sind? z?ifl?mi?dir. O dovrd? Q?dim Romada ba? vermi? b?zi hadis?l?r ?
Yuli Sezarın
omurluk diktator (e.?. 44) t?yin edilm?si, Oktavianın Aktium doyu?und? q?l?b?si (2 sentyabr e.?. 31) v? Roma Senatının onu ??r?fli Avqust adı il? t?ltif etm?si (16 yanvar e.?. 27) artıq Roma Respublikasının avtokratik imperiyaya kecidi il? ?lam?tdardır. E.?. 31-ci ild?n ba?layaraq Roma tarixinin yeni s?hif?si olan imperiya dovru ba?lanır. Roma ?n qudr?tli imperiyaya cevrilir. Bu imperiya oz t?rkibin? ??rqi Aralıq d?nizi, ?imali Afrika, Avropanın xeyli hiss?sini daxil etmi?dir. Oktavion Avqustun dovrund?n etibar?n Roma dovl?ti imperiya
adlanma?a ba?landı. Mark Trayanın dovrund? Romanın ?razisi daha da geni?l?ndi. Trayan Qara d?nizl? Adriatik d?nizi arasındakı torpaqları, Mesopotamiyanı, Kicik Asiyada Kilikiyanı, ?r?bistan yar?madasında bir cox ?razil?ri i??al etdi. O, Parfiyayada yuru? etdi
v? onun paytaxtı Ktesifonu tutdu, lakin i??al olunmu? ?razil?rd? ba? ver?n usyanlar onu geri qayıtma?a m?cbur etdi. Bel?likl?, Trayan Parfiyanın f?thini ba?a catdıra bilm?di.
Roma ordusu dovrun? gor? cox guclu t?lim kecmi?, ?sas gucu piyadalardan ibar?t olan bir ordu idi. H?r 4500 n?f?rlik d?st? "Legion" adlanırdı. Roma ordusunun doyu? qaydasına gor? doyu?u yungul silahlı doyu?cul?r ba?layırdılar. Onlar du?m?n sıralarını pozmaq ucun ox, mızra atırdılar. Legionun ?sas gucu a?ır silahlı piyadalardan ibar?t idi. Onlar niz? v? qılıncla silahlanır, zirehli paltar geyirdil?r. Suvaril?r piyadaları cinahlardan qoruyur, qacan du?m?ni t?qib edirdil?r. Legion h?r bir ??raitd?(me??d?, da?lıq yerd? v? s.)vuru?a bil?n xırda hiss?l?r? bolunurdu. Orduda s?rt-nizam intizama riay?t olunurdu. Silahı itirm?k, ke?ikd? yatmaq ustund? edam c?zası t?tbiq olunurdu. Roma ordusunda suvari d?st?l?r olsa da onlar piyadalar q?d?r guclu deyildil?r. Umumiyy?tl? Romada hokmdarlıq etmi? bir cox ??xsl?r ozl?rin? uy?un ordular yaratmı?larki, bunların adları Roma Total War kompyuter oyununda gorm?k olar. Romada ya?ları otmu?, xidm?t mudd?ti ba?a catmı? doyu?cul?rd?n veteran h?rbi d?st?l?ri yaradılırdıki, onlarda imperiyaya tabe olan ??h?rl?rd? asayi?i qorumaqlar m???ul olurdular.
Q?dim Romada din xristianlıq olmu?dur.1-ci ?sr d? xristianlı meydana g?lmi?dir. Xristian icmalarını birl??dir?n v? yepiskoplar t?r?find?n idar? olunan xristian t??kilatı yarandı. Onu kils? adlandırırdılar.
Roma dovl?ti imperiyaya cevrildikd?n sonra onun paytaxtı Roma cox boyuk ??h?r? cevrildi. Roma Aralıq d?nizi sahill?rind? ?n iri ??h?r oldu. Eramızın ilk ill?rind? bu ??h?rd? 1 milyondan artıq ?hali ya?ayırdı. Roma Tibr cayının h?r iki sahilind? geni? ?razi tuturdu. ?ki sahil bir nec? korpu il? birl???irdi. Da? bulaqlarından on bir k?m?rl? ??h?r? oz axını il? su g?lirdi, su k?m?rl?ri cok?k yerl?rd?n v? caylardan da? korpul?r vasit?sil? kecirdi. ??h?r kuc?l?ri Romanın q?dim m?rk?zi olan forumda qovu?urdu. ?mperatorlar Sezardan ba?layaraq ozl?rini v? paytaxtlarını ?ohr?tl?ndirm?k ucun Roma forumunda v? onun ?trafında abid?l?r ucaldır, moht???m m?b?dl?r v? ba?qa binalar tikdirirdil?r.
Trayanın
Dunay cayı
sahilind?ki q?l?b?l?ri ??r?fin? Romada t?qrib?n 40 metr hundurluyund? sutun ucaldılmı?dı. M?rm?r relyef bu sutuna a?a?ıdan yuxarıyad?k lent kimi sarınmı?dı. Bu relyefd? qo?unların Dunay cayından kecm?si, vuru?ma s?hn?l?ri, ?sir tutulması v? muharib?nin ba?qa s?hn?l?ri t?svir edilmi?di. Sutunun ustund? imperatorun heyk?li qoyulmu?du.
Z?f?r (triumf) ta?ları xususil? geni? yayılmı? abid?l?r idi. Z?f?r bayramlarında imperatorlar bu ta?ların altından kecirdil?r. Bunlar imperatorların q?l?b?l?rini ?ohr?tl?ndirm?k ucun tikilirdi. ?n q?dim Romada adi bazar olmu? forum paytaxtın goz?l tikilmi? v? b?z?dilmi? m?rk?zin? cevrilmi?di. O, imperiyanın z?ngin s?rv?tl?ri v? m??lubedilm?zliyi haqqında fikir yaratmalı idi. Forumun yaxınlı?ında
Palatin yuks?kliyi
ucalırdı. Burada imperatorların z?rd?n v? m?rm?rd?n b?rq vuran sarayları tikilmi?di. ?mperator saraylarının yaxınlı?ında varlı quldarların evl?ri yerl??irdi. Bu evl?rd?ki otaqların divarları freskalarla b?z?dilmi?, do??m?l?ri mozaika il? ortulmu?du. Heyvan v? bitkil?rin
tuncdan
,
qızıldan
v?
fil sumuyund?n
b?dii t?svirl?ri mebell?rin uz?rini b?z?yirdi. Otaqlarda v? daxili h?y?t-ba?da yunan v? Roma heyk?ltara?larının hazırladıqları heyk?ll?r v? bustl?r qoyulurdu. Varlı romalıya yuzl?rl? qul xidm?t edirdi. Onların arasında bir cox hallarda a?aların ozl?rind?n daha savadlı olan h?kiml?r, mu?lliml?r, musiqicil?r, r?ssamlar var idi, bunlar ad?t?n,
yunanlar
idil?r. Kuc?d? qullar adlı-sanlı romalıları taxt-r?vanda aparırdılar. Evin alaqapısında z?ncirli it ?v?zin? divara z?ncirl?nmi? qapıcı qul otururdu. Varlıların ziyaf?tl?rin? imperiyanın muxt?lif yerl?rind?n diri balıq, nadir meyv? v? ??rab g?tirilirdi.
Romada gozqama?dırıcı cah-c?lalla yana?ı, ?n acınacaqlı dil?ncilik d? hokm sururdu. ??h?rin butov rayonlarında be? v? altım?rt?b?li evl?r tikilmi?di. Burada kuc?l?r cox dar idi. Yoxsullar bu evl?rin balaca otaqlarında, cardaqlarında v? zirz?mil?rd? ya?ayırdılar. Pis tikilmi? evl?r cox vaxt ucurdu, yan?ınlar daha tez-tez ba? verirdi. Sakinl?r ucan evl?rin altında v? ya alovun ic?risind? h?lak olurdular. Yoxsulların coxunun evi olmadı?ından onlar kuc?l?rd? gec?l?yirdil?r.
Roma teatrlarında yunan v? Roma mu?llifl?rinin tragediyalarını v? komediyalarını tama?aya qoyurdular. Yunanıstanda teatrlarla tanı? olmu?
Pompey
onların numun?sind? Romada da?dan ilk teatr tiktirdi. Lakin h?m varlıların, h?m d? yoxsulların sevdiyi tama?a
qladiator
doyu?l?ri v? doyu? arabalarının otu?m?si idi. ?mperiya dovrund? bu yarı?malar respublika dovrund?kin? nisb?t?n daha ?z?m?tli oldu. ?mperator Avqustun ?mril? Romanın ?trafında gol yaradılmı?dı. Bir d?f? burada keciril?n doyu?d? 30 iri v? bir cox kicik g?mil?rd? 3000 adam vuru?mu?du. 1-ci ?srd? Romada 50.000 n?f?r tama?acı tutan
Kolizey amfiteatrı
tikildi. ?mperator Trayan t?r?find?n t??kil edil?n bayram ??nlikl?ri 123 gun davam etmi?di. Amfiteatrların s?hn?sin? 11.000 v?h?i heyvan buraxılmı?dı. Romalıları ?yl?ndirm?kd?n otru 10.000 qladiator bir-biril? v? v?h?i heyvanlarla vuru?urdu. H?l? ?n q?dim Romada Palatin yuks?kliyind?n c?nuba do?ru geni? duz?nlikd? cıdır yarı?ları kecirilirdi. ?mperator dovrund? burada on minl?rl? tama?acı ucun tribunaları, imperator v? onun ?yanları ucun b?r-b?z?kli lojaları olan n?h?ng sirk (cıdır meydanı) yerl??irdi. Sirkin qacı? yollarında yungul doyu? arabalarına qo?ulmu? at yarı?ları kecirilirdi.
Romada s?rk?rd?l?r arasında ged?n mubariz?d? Konstantin (306?337) qalib g?ldi. O, Romanı sevmirdi v? ??rqd? ya?ayırdı. Konstantin Bosfor bo?azının Avropa hiss?sind? yerl???n q?dim Vizanti (Bizans) yunan ??h?rini paytaxt secdi. 330-cu ild? paytaxt Vizantiy? kocuruldu. ??h?r Konstantinopol (indiki ?stanbul) adlandı.
IV ?srin sonlarından ba?layaraq barbarların Roma imperiyasına hucumu gucl?ndi. Roma imperatorları barbarlara x?rac verm?y? m?cbur olurdular, b?z?n barbar tayfalarından muzdla istifad? edirdil?r. IV ?srin sonunda X?z?r?trafı coll?rd?n hunlar q?rb? do?ru h?r?k?t etdil?r. Onlar Qara d?nizin ?imalında ya?ayan ostqot tayfalarını q?rb? sıxı?dırdılar. Ostqotlar Dunay sahill?rin? c?kildil?r. Roma imperatoru imperiyanın s?rh?dl?rini mudafi? etm?k ucun ostqotlara imperiya s?rh?dl?rind? m?sk?n salma?a icaz? verdi v? onları ?rzaqla t?min etm?yi ohd?sin? goturdu. Lakin imperator v?dini yerin? yetirm?di, bir parca cor?k ucun o?lunu v? ozunu satma?a m?cbur olan ostqotlar usyan etdil?r. 378-ci ild? usyancılar imperator qo?ununu m??lub etdi v? imperator Valenti oldurdul?r. Yeni imperator Boyuk Fedosi usyancıların ba?cısını ?l? alıb usyanı yatırdı. Qotları Balkan yarımadasının ?imal-q?rbind? yerl??dirdi. ?mperator Boyuk Fedosi olumund?n ?vv?l imperiyanı iki o?lu arasında bolu?durmu?du. 395-ci ild? Roma imperiyası Q?rb v? ??rq imperiyalarına ayrıldı. Balkan yarımadası, Misir v? Asiyadakı Roma torpaqları ??rq imperiyasına, y?ni Bizansa daxil idi. Paytaxt Konstantinopol oldu. Bizansın ba?ında kicik qarda? Arkadi dururdu. Q?rb imperiyasına ?taliya, Q?rbi Avropa v? ?imali Afrikadakı q?rb ?yal?tl?ri daxil idi. Ona boyuk qarda? Honori ba?cılıq edirdi.
Q?dim Roma imperiyasının 2 yer? parcalanması
Roma imperiyasının z?ifl?m?sind?n istifad? ed?n Alarixin ba?cılı?ı il? qotlar Yunanıstan v? Makedoniyanı tutdular. Onlar t?crub?li doyu?cu Alarixin ba?cılı?ı altında hucumu davam etdirib ?taliyaya soxuldular. 410-cu ild? onlar Romanı tutdular. Avropa, Asiya, Afrika xalqlarını ita?td? saxlayan Roma barbarların hucumuna doz? bilm?di. Qullar, k?ndlil?r v? kolonlar barbarlara kom?k edirdil?r. ??h?r uc gun qar?t edildikd?n sonra qotlar cıxıb getdil?r. Qotlarla yana?ı, Roma imperiyasına ba?qa xalqlar da hucum edirdi. Vandallar Qalliyanı, daha sonra ?spaniyanı tutdular, daha sonra Afrikaya koc edib burada Vandal Alan krallı?ı yaratdılar. V ?srin ?vv?ll?rind? hunlar Romaya hucum etdil?r. 451-ci ild? hun imperatoru Atilla il? Roma s?rk?rd?si Aetus arasında Fransa ?razisind? ged?n Katalaun vuru?masında h?r iki t?r?f boyuk itki verdi. Bir ild?n sonra 452-ci ild? Atilla Roma ??h?rini muhasir?y? aldı. Roma papası I Leon ba?da olmaqla numay?nd? hey?ti ??h?r? aman verilm?sini xahi? etdil?r. Atilla onların xahi?ini yerin? yetirdi. Bandal-Alan kralı Kayzerix 455-ci ild? Afrikadan ?taliyaya kecib Romanı ?l? kecirdi v? talan etdi. Vandallar heyk?ll?ri sındırır, kitabları yandırır, inc?s?n?t ?s?rl?rini m?hv edirdil?r. Vandalların hucumundan sonra Romada c?mi 7 min ?hali qalmı?dı. Romanın qar?t edilm?sind?n sonra
"vandalizm"
sozu meydana g?ldi. Bu soz, inc?s?n?t v? dig?r maddi-m?d?niyy?t abid?l?rinin amansızlıqla m?hv edilm?si m?nasında i?l?nir.
Roma imperiyasında a?alıq ed?n barbar ba?cıları imperatorlarla oyuncaq kimi r?ftar edirdil?r. Onlar imperiyada ist?dikl?ri kimi davranır, imperatorlara m?h?l qoymurdular. 476-cı ild? german qo?ununun ba?cısı Odoakr sonuncu Roma imperatoru Romul Avqustu taxtdan saldı, imperatorluq ni?anını ??rqi Roma imperiyasına gond?rdi v? Roma imperiyasının m?hv oldu?unu elan etdi. Bizans imperiyası is? c?tinlikl? olsa da, barbarlara qar?ı muqavim?t gost?rir v? oz varlı?ını qoruyub saxlayırdı.
476-cı ild? Q?dim Roma imperiyası suqut etdi, bel?likl?, Q?rbi Romada quldarlıq qurulu?u da?ıldı, q?dim dunya tarixi sona catdı. Orta ?srl?r tarixi ba?landı.
- ↑
Bibliotheque nationale de France
BnF identifikatoru
(fr.)
: acıq m?lumat platforması.
2011.
- ↑
Identifiants et Referentiels
(fr.)
.
ABES
, 2011.