|
|---|
|
|
Parimi:
Latinisht:
Roma Invicta
Shqip:
Roma e pa pushtuar
|
 Perandoria Romake ne 117
|
| Gjendja
| Perandori
|
|---|
| Kryeqyteti
|
|
|---|
| Gjuhet e zakonshme
| Latinisht
dhe
Greqisht
|
|---|
| Besimi
|
|
|---|
|
| Lloji i qeverisjes
| Monarkia Absolute
|
|---|
| Perandor
|
|
|---|
|
? 27 p.e.s - 14
| Augusti
, (i pari)
|
|---|
? 98 - 117
| Trajani
|
|---|
? 270 - 275
| Aureliani
|
|---|
? 284 ? 305
| Diokleciani
|
|---|
? 306 ? 337
| Kostandini I
|
|---|
? 379 - 395
| Teodosi I
, (i fundit)
|
|---|
|
|
| Kuvendi
| Senat
|
|---|
| Historia
|
|
|---|
|
? Themeluar
| 25 p.e.s
|
|---|
? Shperbere
| 395
|
|---|
|
|
|
|
? 25 p.e.s
| 56.800.000
|
|---|
|
|
|
| Monedha
| Sestertius, Aureus, Solidus, Nomisma
|
|---|
|
|
|
Perandoria Romake
(
Latin
:
Imperium Romanum
,
greqisht
:
Βασιλε?α ?ωμα?ων / ?ωμα?κ? Α?τοκρατορ?α
) ishte
perandoria
e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i
Romes
gjate qindvjecareve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r.
Leonitus
ishte nje mbret romak dhe ai I pari nga mbreterit tjere e zgjeroi romen dhe e propozoi flamurin.
Leonitus rridhte nga nje familje bujare qe vinin nga fshati Gllogoc i
Ulpianes. Ne vitin 336 p.e.s ai e shpalli formimin e perandorise romake dhe e zgjeroi ate ne territore te medha, per nje dite ai zhvillonte pese ekspedita,Leonitus nga papa I romes u emerua me titullin "Heroi I Lashte Romak".
Dy datat qe shenojne fillimin dhe fundin e perandorise romake jane viti 27 p.e.s ,fillimi i vitit te principates se
Oktavianit
, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e tij bie Perandoria Perendimore.
Nga koha e Augustit gjer ne
Renien e Perandorise Perendimore
, Roma zoteronte
Evroazine Perendimore
dhe Afriken e Veriut dhe perbente shumicen e popullsise se rajonit. Zgjerimi i Perandorise Romake nisi shume me pare se shteti Romak te kthehej ne nje perandori dhe arriti kulmin e saj nen Perandorin
Trajan
me pushtimin e
Dacise
ne vitin
106
. Ne kete kulm siperfaqja e zoteruar nga Perandoria Romake perfshinte rreth 5 900 000 km² .
Tregtia
,
artet
dhe
kultura
arriten lulezimin e pare te larte te tyre gjate kohes se Perandorise romake dhe ne zonat e qeverisura nga ajo, po ashtu cilesia dhe niveli i popullsise se asaj kohe do te duhej te riarrihej ne Evrope dhe
Afriken e Veriut
shekuj me vone.
Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetem brenda kufijve te saj, por edhe pertej tyre. Ne gjysmen e saj lindore ky ndikim u perzie me elemente
greko
-
helene
dhe
orientaliste
. Perkundrazi Perendimi u latinizua.
Gjuha latine
si gjuha e Romes, ishte gjuha zyrtare qe perdorej ne mbare Perandorine romake. Megjithate, ne perandorine romake u perdoren dhe u ruajten edhe gjuhet vendase. Latinishtja ka qene me pas ne mbare Evropen me qindra vjet gjuha e te shkolluarve, sidomos ne
shkence
, gjer ne kohen
baroke
. Ende ne ditet e sotme latinishtja perdoret dhe rikrijohet ne disa dege te shkences, si p.sh. ne
mjekesi
dhe
biologji
. Prej gjuhes latine kane lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (
Italishtja
,
Frengjishtja
,
Spanjishtja
,
Portugalishtja
dhe
Rumanishtja
, si edhe
Ladinishtja
dhe
Retoromanishtja
). Shume fjale
te huazuara
gjenden ne
gjuhet gjermanike
dhe ne
sllavishten
. Edhe
gjuha shqipe
eshte ndikuar shume nga latinishtja dhe ne te gjenden shume huazime nga latinishtja.
Gjuha latine ka mbetur gjuha
meshtare
e
kishes katolike romake
deri ne
Keshillin e Dyte Vatikanor
.
Fundi i Perandorise Romake zakonisht eshte, edhe nese jo shume i sakte,
4 shtatori
i vitit
476
, kur perandori i fundit i
Perandorise Romake te Perendimit
,
Romulus Augustus
u hoq dhe nuk u zevendesua. Megjithate,
Diokleciani
, qe u terhoq ne vitin 305, ishte perandori i fundit i nje perandorie te pandare, kryeqyteti i se ciles ishte Roma. Pas ndarjes se perandorise ne ate te Lindjes dhe te Perendimit, te dyja pjeset vazhduan ta paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perendimit u prir dhe ra gjate qindvjecarit te 5-te dh 6-te. Perandoria Romake e Lindjes (e cila pervetesoi me vone gjuhen greke si gjuhen e saj zyrtare), njihet gjeresisht sot si
Perandoria Bizantine
, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake se bashku me elementet helenike dhe
ortodokse te krishtera
edhe per nje mijevjecar tjeter, gjer ne renien e saj ne duart e
Perandorise Osmane
ne vitin
1453
.
Vlen te permendet se, ndikimi ne kulture, ligj, teknologji, arte, gjuhe, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturen e qyteterimeve qe pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorise Romake ka ndikuar shume ne sistemin shteteror Evropian para se gjithash ne
drejtesi
dhe
ligjshmeri
.
Roma kishte filluar te zgjerohej menjehere pas themelimit te republikes ne shekullin e 6-te para Krishtit, megjithese nuk u zgjerua jashte gadishullit italian deri ne shekullin e 3-te para Krishtit. Pastaj, ajo ishte nje "perandori" (d.m.th. nje fuqi e madhe) shume kohe perpara se te kishte nje perandor. Republika Romake nuk ishte nje shtet-komb ne kuptimin modern, por nje rrjet qytetesh te mbetura per te sunduar vete (megjithese me shkalle te ndryshme pavaresie nga Senati Romak) dhe provinca te administruara nga komandantet ushtarake. Ajo drejtohej, jo nga perandoret, por nga magjistratet e zgjedhur cdo vit (konsujt romake mbi te gjitha) ne bashkepunim me Senatin. Per arsye te ndryshme, shekulli I para Krishtit ishte nje kohe e trazirave politike dhe ushtarake, te cilat perfundimisht cuan ne sundimin e perandoreve. Fuqia ushtarake e konsujve mbeshtetej ne konceptin ligjor romak te imperium, qe fjale per fjale do te thote "urdher" (megjithese zakonisht ne nje kuptim ushtarak). Here pas here, konsujve te suksesshem u jepej titulli i nderit imperator (komandant), dhe kjo eshte origjina e fjales perandor (dhe perandori) pasi ky titull (nder te tjera) iu dha gjithmone perandoreve te hershem pas hyrjes se tyre.
Roma vuajti nje seri te gjate konfliktesh te brendshme, komplotesh dhe lufterash civile qe nga fundi i shekullit te dyte para Krishtit e ne vazhdim, nderkohe qe e zgjeroi fuqine e saj pertej Italise. Kjo ishte periudha e krizes se Republikes Romake. Nga fundi i kesaj epoke, ne vitin 44 para Krishtit, Jul Cezari ishte per pak kohe diktator i perjetshem perpara se te vritej. Fraksioni i vrasesve te tij u debua nga Roma dhe u mund ne Betejen e Filipit ne 42 para Krishtit nga nje ushtri e udhehequr nga Mark Antoni dhe djali i biresuar i Cezarit, Oktaviani. Ndarja e botes romake nga Antoni dhe Oktaviani midis tyre nuk zgjati dhe forcat e Oktavianit munden ato te Mark Antonit dhe Kleopatres ne Betejen e Aktiumit ne 31 para Krishtit. Ne vitin 27 para Krishtit, Senati dhe populli i Romes bene princips oktavian ("qytetar i pare") me imperium prokonsullor, duke filluar keshtu Principate (epoka e pare e historise perandorake romake, zakonisht e datuar nga 27 para Krishtit deri ne 284 pas Krishtit), dhe i dhane emrin "Augustus" ("i nderuari"). Megjithese makineria e vjeter kushtetuese mbeti ne vend, Augusti erdhi per ta mbizoteruar ate. Megjithese republika qendronte ne emer, bashkekohesit e Augustit e dinin se ishte thjesht nje vello dhe se Augusti kishte autoritet te plote ne Rome. Qe kur sundimi i tij i dha fund nje shekulli lufterash civile dhe filloi nje periudhe te paprecedente paqeje dhe prosperiteti, ai u dashurua aq shume sa arriti te mbaje pushtetin e nje monarku de fakto nese jo de jure. Gjate viteve te sundimit te tij, u shfaq nje rend i ri kushtetues (pjeserisht organikisht dhe pjeserisht sipas projektit), keshtu qe, pas vdekjes se tij, ky rend i ri kushtetues funksionoi si me pare kur Tiberius u pranua si perandor i ri.
Ne vitin 117 pas Krishtit, nen sundimin e Trajanit, Perandoria Romake, ne shtrirjen e saj me te larget, dominoi pjesen me te madhe te pellgut te Mesdheut, qe perfshin tre kontinente.
Disa perandore te tjere me prejardhje ilire, ose pjeserisht te lindur ne
Iliri
, vecanerisht afer qytetit te Sirmiumit. Megjithate, ata nuk perfshihen mes perandoreve ilire. Ne renditje kronologjike ata jane:
- Para epokes se perandoreve ilire:
- Pas epokes se perandoreve ilire:
(Kjo liste nuk eshte perfundimisht e plote.)
- [1]
Lista e sakte e Perandoreve Romake. Perandoret ilire.
Simbolet romake.
Perandoria Romake ngacmohej vazhdimisht nga dyndjet e barbareve dhe renia graduale e Perandorise Perendimore vazhdoi me kalimin e shekujve.[56] Ne shekullin e 4-te, migrimet ne perendim te Huneve ishin shkaku qe Vizigotet kerkuan strehim ne kufijte e Perandorise Romake. Ne vitin 410, populli gjerman i goteve qe ndaheshin ne visigot dhe ostrogot.
Vizigotet, nen sundimin e Alarikut te I, plackiten qytetin e Romes. Vandalet pushtuan provincat romake te Galise, Hispanjes dhe Afrikes Veriore dhe ne vitin 455 plackiten Romen. Me 4 shtator 476 kryetari i gjermanikeve, Odoakri detyroi perandorin e fundit te perendimit, Romulus Augustusin, te abdikonte. Pasi kishte zgjatur perafersisht 1200 vjet, sundimi i Romes mbi Perendimin i erdhi fundi. Perandoria Lindore do te pesonte nje fat te ngjashem, megjithese jo kaq drastik. Justiniani mund te ripushtonte Afriken Veriore dhe Italine, por zoterimet bizantine ne perendim u reduktuan ne Italine jugore dhe Siciline disa vjet pas vdekjes se Justinianit. Ne lindje, pjeserisht si rezultat i Murtajes se Justinianit, bizantinet u kercenuan nga ngritja e Islamit, ndjekesit e te cilit pushtuan territoret e Sirise dhe Egjiptit dhe se shpejti u bene nje kercenim direkt per Kostandinopojen. Prapeseprape, bizantinet, mund te ndalnin ekspansionin islamik ne tokat e tyre gjate fundit te shekullit te 8-te dhe gjate fillimit te shekullit te 9-te rimoren tokat e pushtuara. Ne vitin 1000 Perandoria Lindore ishte ne kulmin e saj:
Basili II
ripushtoi Bullgarine dhe Armenine, kultura dhe tregtia lulezonin. Gjithsesi, pak pas ketij zgjerimi, ai befas u ndal ne vitin 1071 ne Betejen e Manzikertit. Kjo e fundit e coi perandorine ne nje renie dramatike. Disa shekuj grindjeje te brendshme dhe pushtimet e turqve i shtruan rrugen perandorit Aleksi I Komneni per t’i kerkuar ndihme perendimit me 1095. Perendimi iu pergjigj me ane te Kryqezatave perfundimisht duke rezultuar ne Plackitjen e Kostandinopojes nga vete pjesemarresit e Kryqezates se Katert. Pushtimi i Kostandinopojes me 1204-en do te shihte copezimin e atyre pak tokave qe i kishin mbetur perandorise ne gjendjet e mevonshme, fitorja e fundit e se ciles ishte ajo e Nikese. Pas rimarrjes se Kostandinopojes nga forcat perandorake, perandoria nuk ishte gje tjeter vecse pak me I madh se nje shtet grek I perqendruar ne brigjet e Egjeut. Perandorise Lindore i erdhi fundi kur Mehmeti II pushtoi
Kostandinopojen
me 29 maj 1453.
Perandoria Romake (latinisht: Imperium Romanum) ishte perandoria e ngritur dhe e qeverisur nga qyteti i Romes gjate qindvjecareve 6 p.e.r. dhe 5-6 e.r.
Dy datat qe shenojne fillimin dhe fundin e perandorise romake jane viti 27 p.e.r., fillimi i vitit te principates se Oktavianit, me marrjen e titullit "August", dhe 395 e.r., kur me vdekjen e Teodosit perandoria u nda perfundimisht mes ne pjesen perendimore (pars occidentalis) dhe ate lindore (orientalis).
Shtysa e perandorise romake ishte "Senati dhe Populli i Kuiriteve Romake" (Senatus Populusque Quiritium Romanorum) shkurt, "S.P.Q.R." Nga koha e Augustit gjer ne Renien e Perandorise Perendimore, Roma zoteronte Evroazine Perendimore dhe Afriken e Veriut dhe perbente shumicen e popullsise se rajonit. Zgjerimi i Perandorise Romake nisi shume me pare se shteti Romak te kthehej ne nje perandori dhe arriti kulmin e saj nen Perandorin Trajan me pushtimin e Dacise ne vitin 106. Ne kete kulm siperfaqja e zoteruar nga Perandoria Romake perfshinte rreth 5 900 000km² .Tregtia, artet dhe kultura arriten lulezimin e pare te larte te tyre gjate kohes se Perandorise romake dhe ne zonat e qeverisura nga ajo, po ashtu cilesia dhe niveli i popullsise se asaj kohe do te duhej te riarrihej ne Evrope dhe Afriken e Veriut shekuj me vone.
Perandoria Romake ushtronte ndikimin e saj jo vetem brenda kufijve te saj, por edhe pertej tyre. Ne gjysmen e saj lindore ky ndikim u perzie me elemente greko-helene dhe orientaliste. Perkundrazi Perendimi u latinizua.
Gjuha latine si gjuha e Romes, ishte gjuha zyrtare qe perdorej ne mbare Perandorine romake. Megjithekete, ne perandorine romake u perdoren dhe u ruajten edhe gjuhet vendase. Latinishtja ka qene me pas ne mbare Evropen me qindra vjet gjuha e te shkolluarve, sidomos ne shkence, gjer ne kohen baroke. Ende ne ditet e sotme latinishtja perdoret dhe rikrijohet ne disa dege te shkences, si p.sh. ne mjekesi dhe biologji. Prej gjuhes latine kane lindur disa gjuhe moderne romane Evropiane (Italishtja, Frengjishtja, Spanjishtja, Portugalishtja dhe Rumanishtja, si edhe Ladinishtja dheRetoromanishtja). Shume fjale te huazuara gjenden ne gjuhet gjermanike dhe ne sllavishten. Edhe gjuha shqipe eshte ndikuar shume nga latinishtja dhe ne te gjenden shume huazime nga latinishtja.
Gjuha latine ka mbetur gjuha meshtare e kishes katolike romake deri ne Keshillin e Dyte Vatikanas. Fundi i Perandorise Romake zakonisht eshte, edhe nese jo shume i sakte, 4 shtatori i vitit 476, kur perandori i fundit i Perandorise Romake te Perendimit, Romulus Augustus u hoq dhe nuk u zevendesua. Megjithate, Diokleciani, qe u terhoq ne vitin 305, ishte perandori i fundit i nje perandorie te pandare, kryeqyteti i se ciles ishte Roma. Pas ndarjes se perandorise ne ate te Lindjes dhe te Perendimit, te dyja pjeset vazhduan t´a paraqisnin veten si "Perandoria Romake". Perandoria Romake e Perendimit u prir dhe ra gjate qindvjecarit te 5-te dh 6-te. Perandoria Romake e Lindjes (e cila pervetesoi me vone gjuhen greke si gjuhen e saj zyrtare), njihet gjeresisht sot is Perandoria Bizantine, i ruajti traditat ligjore dhe kulturore greko-romake se bashku me elementet helenike dhe ortodokse te krishtera edhe per nje mijevjecar tjeter, gjer ne renien e saj ne duart e Perandorise Osmane ne vitin 1453.
Vlen te permendet se, ndikimi ne kulture, ligj, teknologji, arte, gjuhe, fe, qeverisje, ushtri, dhe arkitekturen e qyteterimeve qe pasuan vazhdon ende sot. Sistemi qeveritar i Perandorise Romake ka ndikuar shume ne sistemin shteteror Evropian para se gjithash ne drejtesi dhe ligjshmeri.