Qaraba?

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
Bu adın dig?r istifad? formaları ucun bax: Qaraba? (d?qiql??dirm?) .
Qaraba?

40°00′56″ ?m. e. 46°40′49″ ?. u.

Olk?
Qarabağ xəritədə
Vikianbarın loqosu  Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Qaraba? ? Az?rbaycanın tarixi-etnoqrafik vilay?ti.

Muasir s?rh?dl?r daxilind? Qaraba? x?rit?si: Da?lıq Qaraba?, Duz Qaraba?, Z?ng?zur, Qaraba?ın maksimum tarixi s?rh?dl?ri.

1747-ci ild? Nadir ?ah ?f?arın olumund?n sonra Cavan?ir sulal?sind?n olan P?nah?li xan Qaraba? xanlı?ının ?sasını qoymu?du. Qaraba? xanlı?ı Kicik Qafqaz da?larının c?nub-??rqind? yerl??irdi. Xanlı?ın s?rh?dl?ri Araz cayından Goyc? golun?d?k , T?rt?r cayından butun duz?nlik v? Da?lıq Qaraba?ı , Z?ng?zuru , B?rgu?adı ?hat? etm?kl? Mehri , Tatev v? Sisiana q?d?r uzanırdı. Xanlıq ??ki , G?nc? , ?r?van , Naxcıvan , Qarada? , Cavad v? ?amaxı xanlıqları il? h?ms?rh?d idi. [1]

S?f?vi dovrund? Qaraba? b?yl?rb?yliyinin paytaxtı G?nc? ??h?ri oldu?u ucun sonralar is? ?f?ar imperiyası dovrund? Qaraba? vilay?ti Az?rbaycan b?yl?rb?yliyinin paytaxtı T?briz ??h?rin? tabe oldu?u ucun Qaraba? xanlı?ının yarandı?ı zaman burada sosial-iqtisadi m?rk?z rolunu oynayan ??h?r yox idi. P?nah?li xan bu m?qs?dl? 1748-ci ild? K?birli mahalında Bayat qalasının tikilm?sini ?mr etdi. [2] 1751-ci ild? is? P?nah?li xan A?dam yaxınlı?ında ?ahbulaq yayla?ında daha mohk?m qala, y?ni ?ahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qala da co?rafi c?h?td?n ?lveri?li yerd? yerl??m?diyi ucun ?u?ak?ndd?n bir q?d?r aralı,hundur,sıldırım da? ustund? qalanın, ?u?a qalasının in?asına ba?landı v? 1756?1757-ci ill?rd? tikilib ba?a catdırıldı. Qala P?nahabad , v? ya ?u?a adlandırılırdı. [2]

1763-cu ild? P?nah?li xanın olumund?n sonra hakimiyy?t? ?brahimx?lil xan g?ldi. M?liklikl?r? qar?ı u?urlu muharib?l?r aparıldı. ?d?biyyat v? elm sah?sind? P?nah?li xan dovrun? nisb?t?n daha cox ir?lil?yi? oldu. [3] ?brahimx?lil xanın dovrund? ?u?ada Govh?ra?a m?scidi in?a olundu. Lakin ?brahimx?lil xanın hakimiyy?tinin sonlarında xusus?n d? A?am?h?mm?d ?ah Qacarın yuru?l?rind?n v? Rusiya-Qacar muharib?l?rind?n sonra xanlıq z?ifl?m?y? ba?ladı. A?am?h?mm?d ?ah Qaraba?a 1795 v? 1797-ci ill?rd? 2 yuru? etdi. ?kinci yuru?d? ?u?a qalasını ?l? kecirm?y? nail oldu. Lakin onun ?u?ada q?tl? yetirilm?sind?n sonra ?brahimx?lil xan hakimiyy?tini yenid?n b?rpa ed? bildi. [1]

1805-ci ild? ?brahimx?lil xan il? Rusiya generalı Sisianovun arasında imzalanmı? Kur?kcay muqavil?sin? gor? Qaraba? xanlı?ı Rusiya imperiyasının t?rkibin? kecdi. [4] 1806-cı ild? ?brahimx?lil xanın Qacarlar il? birl??m?sind?n ?ubh?l?n?n ba?da Mayor Lisanevic ba?da olmaqla rus h?rbcil?ri hecbir ara?dırma aparmadan xanı ail?si il? birlikd? q?tl? yetirdil?r. 1813-cu il oktyabrın 12-d? Qaraba?ın Gulustan k?ndind? imzalanmı? Gulustan muqavil?sin? ?sas?n Qacar ?ranı Qaraba?ın Rusiya himay?sin? kecm?sini r?sm?n q?bul etdi. [5]

?brahimx?lil xanın olumund?n sonra 1806-ci ild? hakimiyy?t? Mehdiqulu xan g?ldi. [6] 1805-ci ilin iyulunda, Kur?kcay muqavil?sind?n sonra car I Aleksandr t?r?find?n general-mayor rutb?si verilmi?dir. Mehdiqulu xan siyasi t?zyiql?r uzund?n 1822-ci ild? xanlı?ı t?rk ed?r?k ?rana getmi?dir. Bununla da Qaraba? xanlı?ı l??v olunmu?du. [7] Mehdiqulu xan sonradan xai? ed?r?k 1826-cı ild? Qaraba?a dondu. Lakin ona sad?c? Qaraba?da ya?amaq huququ verildi v? xan v?zif?si b?rpa olunmadı. Mehdiqulu xan 1845-ci ild? v?fat etdi. [8] 1828?1830-cu ill?rd? Rusiya hakimiyy?ti ?ran v? Turkiy?d?n C?nubi Qafqaza 140.000 erm?ni kocurub. Onların boyuk hiss?si Qaraba?da yerl??dirildi. ?ran v? Turkiy?d?n kutl?vi miqrasiya, xususil? Rusiya hokum?tinin onlar ucun yaratdı?ı ?lveri?li iqtisadi ??rait n?tic?sind? kockunl?rin arasında do?um sayının artması il? yana?ı, 19-cu ?srin birinci yarısı il? (1811-ci il ? erm?nil?r 20,8% mus?lmanlar 79%, 1823-cu il ? erm?nil?r 21,7% mus?lmanlar 78%, 1830-cu il ? erm?nil?r 33% mus?lmanlar 66,6%) 19-cu ?srin ikinci yarısını muqayis? ed?rk?n (1889-cu il ? erm?nil?r 45,5% mus?lmanlar 54%, 1897-ci il ? 41,5% mus?lmanlar 57%, 1904-cu il ? erm?nil?r 41,6% mus?lmanlar 57%, 1914-cu il- 41% mus?lmanlar 55%) erm?nil?r v? mus?lmanlar arasında nisb?tin d?yi?m?sin? g?tirib cıxardı. 1918-ci ild? milliy?tci Da?naksutyun Partiyasının r?hb?rliyi il? elan edilmi? Erm?nistan Respublikası oz ?razisini ?sas?n mus?lmanların m?skunla?dı?ı vilay?tl?r hesabına geni?l?ndirm?y? calı?ırdı. Bunun ucun orada erm?ni say coxlu?unu suni sur?td? t?min etm?k m?qs?dil? mus?lmanların qırılması v? qovulması siyas?ti aparılmı?dır. Da?naksutyun partiyasının numay?nd?l?ri t?r?find?n ilk d?f? olaraq "Da?lıq Qaraba?" termini t?tbiq olundu. M?qs?d erm?nil?rin 50%-ni t??kil etdikl?ri ?u?a q?zasını, mus?lmanların payı 70?75%-? catan Qaraba?ın qalan hiss?sind?n ayırmaq idi. 1918?1920-ci ill?rd? da?naklar Qaraba?ın Z?ng?zur v? ?u?a q?zalarında f?al etnik t?mizl?m? aparıblar. "Dinc mus?lman ?hali amansızcasına q?tl edilir v? bir cox k?ndl?r yandırılır", ? dey? 1919-cu ilin dekabrında Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti hokum?tinin ba?cısı Yusifb?yli C?nubi Qafqazda Q?rb dovl?tl?rinin komandanlı?ına m?lumat gond?rib. 1920-ci ilin mart ayına q?d?r yalnız Z?ng?zurda 40-a q?d?r mus?lman k?ndi m?hv edilmi?, 60.000 mus?lman qacqın du?mu?du. Qaraba?ın ba?qa rayonlarından, m?s?l?n, Cavan?ir q?zasından da turk ?halisinin kutl?vi kocu ba? verirdi. Da?lıq Qaraba?da v? Q?rbi Z?ng?zurda on minl?rl? mus?lmanın qovulması v? ?llid?n cox mus?lman k?ndinin m?hv edilm?si yolu il? erm?nil?rin say coxlu?u t?min edildi. Bu, Q?rbi Z?ng?zurun Sovet Erm?nistanına verilm?si (1920) v? Da?lıq Qaraba?da erm?ni muxtariyy?tinin (1924) yaranması ucun ?sas oldu. 1920?1923-cu ill?rd? m?qs?dyonlu sur?td? h?yata keciril?n prosesl?r n?tic?sind? kecmi? Qaraba? xanlı?ının t?rkibin? daxil olan Az?rbaycan torpaqları ?n?n?vi tarixi-co?rafi vahidliyini v? ya butovluyunu itirdi. Yuxarıdakı faktlardan Az?rbaycanın Qaraba? torpa?ına kocurulub g?tirilmi? erm?nil?rin ozl?rin? bu ?razil?rd? dovl?t yaratmaq ist?yi acıq a?kar gorunur. 1980-ci ill?rin sonlarında Da?lıq Qaraba?ı Az?rbaycandan ayırmaq prosesi ba?layır.

1980-ci ill?rin sonlarından 1994-cu ilin mayına kimi c?nub-q?rbi Az?rbaycanda yerl???n Qaraba? bolg?sind? Erm?nistan Respublikası t?r?find?n d?st?kl?n?n Qaraba?ın etnik erm?nil?rinin ?ks?riyy?ti il? Az?rbaycan Respublikası arasında Qaraba? muharib?si ba? vermi?dir. Muharib? getdikc?, kecmi? SSR? respublikaları olan Az?rbaycan v? Erm?nistan , Da?lıq Qaraba?ın yuks?klikl?rind? uzunc?k?n, elan edilm?mi? muharib? aparırdılar. Az?rbaycan separatcı h?r?katı m?hv etm?y? calı?ırdı. Yerli parlament ozunu Erm?nistanla birl??dirilm?yin lehin? s?s verib, secicil?rin ?ks?riyy?tinin must?qilliy? s?s vers? d?, Da?lıq Qaraba?ın az?rbaycanlı ?halisi referendumu boykot etmi?di. Erm?nistan il? birl??m?k ist?y?n separatcı h?r?katının t?l?bi 1988-ci ild? yenid?n, amma nisb?t?n dinc ??kild? ba?lasa da, novb?ti aylarda ? SSR? dovl?tinin da?ılmasının yaxınla?ması s?b?bind?n, fikir ayrılı?ı etnik az?rbaycanlılar il? erm?nil?r arasında getdikc? boyuy?n ?idd?tli munaqi??y? cevrilmi? v? n?tic?d? t?r?fl?rin etnik t?mizl?m? iddialarına s?b?b olmu?dur. [9] [10]

T?r?fl?r arasında etnik qruplararası qar?ıdurmalar Da?lıq Qaraba? Muxtar Vilay?tinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ild? Erm?nistan il? birl??m?k q?rarı verdikd?n sonra ba?lamı?dır. Az?rbaycandan ayrılmaq haqqında b?y?nnam? bu torpaq munaqi??sinin son n?tic?si olmu?dur. [11] Az?rbaycan SSR -d?n must?qilliyini elan etdikd?n sonra Qaraba? erm?nil?rinin ?ks?riyy?ti, Az?rbaycandan c?kilm?k q?rarına g?lmi? v? qondarma Da?lıq Qaraba? Respublikasının must?qilliyini elan etmi?dirl?r.

T?r?fl?r arasında geni?miqyaslı doyu?l?r 1992-ci ilin qı?ında ba?lamı?dır. Avropada T?hluk?sizlik v? ?m?kda?lıq T??kilatı (AT?T) kimi bir nec? t??kilat, t?r?fl?r arasındakı munaqi??nin h?llinin sonunu g?tirm?k ist?s? d?, c?hdl?r u?ursuz olmu?dur. 1993-cu ilin yazında Erm?nistan quvv?l?rinin anklavın t?rkibind? olmayan torpaqları i??al etm?si, regiondakı dig?r olk?l?rin muharib?y? qatılması ucun t?hdid yaratmı?dır. 1994-cu ild? muharib? ba?a catana q?d?r erm?nil?r Qaraba?ın ?ks?r hiss?sini dem?k olar ki, tam n?zar?tl?rin? kecirib, hazırda anklavın t?rkibind? olmayan Az?rbaycan torpaqlarının 9 %-n? n?zar?t edirl?r. [12] Munaqi?? n?tic?sind? Az?rbaycandan 230.000 erm?ni, Erm?nistan v? Qaraba?dan is? 800.000 az?rbaycanlı m?cburi kockun olmu?dur. [13] 1991?1994-cu ill?rd? Qaraba?da v? dovl?t s?rh?dind? ba? vermi? doyu? ?m?liyyatlarında 11.557 Az?rbaycan h?rbcisi ??hid olub. [14] ?n coxsaylı itkil?r 1992?1994-cu ill?rd? davam ed?n h?rbi ?m?liyyatlar zamanı ba? verib. [15] Erm?ni quvv?l?rinin ?sas itkil?ri Az?rbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında h?yata kecirdiyi u?urlu hucum ?m?liyyatları zamanı qeyd? alınıb. [15] Az?rbaycan ordusunun itkil?ri is? ?sas?n A?dam doyu?l?rind?, habel? 1994-cu ilin qı?-yaz aylarında K?lb?c?ri geri almaq ucun t??kil edilmi? hucum ?m?liyyatlarında ba? verib. [15] 1994-cu ilin mayında Rusiyanın d?st?yi il? at??k?s ?ld? olunmu?dur. Daha sonra munaqi??nin AT?T-in prinsipl?ri ?sasında sulh yolu il? danı?ıqlar vasit?sil? h?lli ucun AT?T-in Minsk qrupu yaradılıb.

2020-ci il sentyabr ayının 27-d?n noyabr ayının 9-na q?d?r davam ed?n doyu?l?rd?n sonra, 10 noyabr 2020-ci il tarixind? Az?rbaycan Respublikasının Prezidenti ?lham ?liyev , Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin v? Erm?nistan Respublikasının Ba? Naziri Nikol Pa?inyan t?r?find?n imzalanan s?n?d? ?sas?n, Da?lıq Qaraba? v? ?traf rayonları, o cuml?d?n, Qazax rayonunun i??al altında olan 7 k?ndi i??aldan azad edilmi?dir.

Toponimikası [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

X ?sr? aid erm?nic? m?nb?d? bu adın turk dill?rind? r?ng bildir?n "qara" v? "ba?" sozl?rind?n ibar?t olması haqqında "sevaycı" ("qara ba?") ifad?sin? rast g?linir. Qaraba? adının m?nası haqqında indiy?d?k soyl?nilmi? butun, o cuml?d?n onun qara ("coxluq" v? "boyuk" v? ba? (baxca) sozl?rind?n ibar?t olmaqla "coxlu ba?lı-ba?atlı yer" fikri yanlı?dır. M.Seyidov bu adın qara "ba?cı", "boyuk" v? ba? "xalqın bir hiss?si" sozl?rind?n ibar?t oldu?unu yazmı?dır. Qaraba? toponiminin xususil? -lar ??kilcisi il? yayılma arealı onun tayfa (el) adı oldu?unu gost?rir. Qaraba?lar ( Gurcustanda Kaspi r-nunda k?nd adı), Qaraba? ??h?r xarabalı?ı (Turkiy?nin Qars ?yal?tinin ?rdahan mahalında), Turkiy?d? Surm?li mahalının Diqar r-nu h?m d? Qaraba? adlanmı?dır. A?caqala (" Kitabi-D?d? Qorqud " da c?kilir) da h?min Qaraba? adındandır. Osmanlı dovl?tinin dovrund? Qaraba? A?caqala sancaqlı?ının m?rk?zi olmu?dur.?r?van xanlı?ının ?razisind? 8 Qaraba?, Qaraba?ın v? Qaraba?lı (A?a?ı v? Yuxarı Qaraba?lar Naxcıvanda Qaraba?lar, Tiflis quberniyasının Sıqnax q?zasında Qaraba?lı da? v? k?nd adı (yen? orada) v? s. m?hz Qaraba? tayfa adı il? ba?lıdır. "Qaraba?" adının m?n??yi m?nası bar?d? fikirl?r muxt?lifdir. ?.?l?kb?rov bu adı Qarqar tayfa adı il? ?laq?l?ndirmi?dir. ?lk d?f? Q.?.Qeybullayev Qaraba? adının peceneql?rin Qaraba? tayfa adı il? ?laq?dar oldu?unu subut etmi?dir. XIX ?srin I yarısında G?nc? q?zasında ya?amı? bir maldar el Qaraba?lar adlanırdı. Xanlar r-nunda Qaraba?lar k?nd adı h?min maldar elin adı il? ba?lıdır. Goycay rayonunda Qaraba?lar k?ndi Qurt-Qaraba?lar elinin adındandır. Naxcıvanda Qaraba?lar k?nd adı K?ng?rli tayfasının bir qolunun adındandır. Tovuz r-nunda Qaraba?lılar Qazax elinin Qaraba?lı tir?sinin adındandır. [16]

Etimologiya [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Az?rbaycan-turk m?n??li sozdur. "Qaraba?" adının etimoloji m?nasına erk?n orta ?srl?r? aid tarixi qaynaqlarda (VII ?sr) rast g?linir. Qaraba? bolg?si ?vv?ll?r bir tarixi-co?rafi anlayı? kimi konkret m?kanı bildirmi?, sonra is? Az?rbaycanın geni? co?rafi ?razisin? aid edilmi?dir. Elmi mulahiz?l?r? gor?, Qaraba?ın adı Az?rbaycan dilind?ki "qara" v? "ba?" sozl?rind?n ?m?l? g?lmi?dir. "Qara" v? "ba?" soz birl??m?si q?dim tarix? malikdir. Az?rbaycan turkc?sind? (h?mcinin ba?qa turk dill?rind?) "qara"nın r?ngd?n ba?qa "sıx", "qalın", "boyuk", "?z?m?tli", "tund" v? ba?qa m?naları da vardır. Bu baxımdan, "Qaraba?" termini "qara ba?", y?ni "boyuk ba?", "sıx ba?", "qalın ba?", "s?falı ba?" v? s. m?nası k?sb edir.

?lkin m?nb?l?rd? (XII?XIII ?srl?r? q?d?r) Qaraba? sozu ayrı-ayrı, f?rqli adlarla verilir. Bu bolg? Gerger, Uti, Utik, Udin, Otena, Kara, Karalar, Arsak v.s adlar altında qeyd edilirdi. B?zi t?dqiqat ?s?rl?rind? is? Qaraba? sozunun yaranması Qaraba? bolg?sind? ya?ayan tayfaların adı il? d? ba?lanılır. Bu ?razi Albaniyanın tarixi ?razisi olub, ?sas?n Arsax, Sunik, Uti, Sakasena v? Paytakaran vilay?tl?rini ?hat? edirdi v? bu adla da tanınırdı. [17]

Tarix [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Q?dim dovr [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

border=none ?sas m?qal?l?r: Qafqaz Albaniyası , Erm?nistan Krallı?ı (antik) , v? Erm?nistan krallı?ının birinci bolunm?si

Orta ?srl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

border=none ?sas m?qal?l?r: Xacın knyazlı?ı , H?c?n C?lal sulal?si , v? Dop sulal?si

Qaraba? xanlı?ı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

border=none ?sas m?qal?l?r: Qaraba? xanlı?ı v? X?ms? m?liklikl?ri

1747-ci ild? Nadir ?ah ?f?arın olumund?n sonra Cavan?ir sulal?sind?n olan P?nah?li xan Qaraba? xanlı?ının ?sasını qoymu?du. Qaraba? xanlı?ı Kicik Qafqaz da?larının c?nub-??rqind? yerl??irdi. Xanlı?ın s?rh?dl?ri Araz cayından Goyc? golun?d?k , T?rt?r cayından butun duz?nlik v? Da?lıq Qaraba?ı , Z?ng?zuru , B?rgu?adı ?hat? etm?kl? Mehri , Tatev v? Sisiana q?d?r uzanırdı. Xanlıq ??ki , G?nc? , ?r?van , Naxcıvan , Qarada? , Cavad v? ?amaxı xanlıqları il? h?ms?rh?d idi. [1]

S?f?vi dovrund? Qaraba? b?yl?rb?yliyinin paytaxtı G?nc? ??h?ri oldu?u ucun sonralar is? ?f?ar imperiyası dovrund? Qaraba? vilay?ti Az?rbaycan b?yl?rb?yliyinin paytaxtı T?briz ??h?rin? tabe oldu?u ucun Qaraba? xanlı?ının yarandı?ı zaman burada sosial-iqtisadi m?rk?z rolunu oynayan ??h?r yox idi. P?nah?li xan bu m?qs?dl? 1748-ci ild? K?birli mahalında Bayat qalasının tikilm?sini ?mr etdi. [2] 1751-ci ild? is? P?nah?li xan A?dam yaxınlı?ında ?ahbulaq yayla?ında daha mohk?m qala, y?ni ?ahbulaq qalasını tikdirdi. Lakin bu qala da co?rafi c?h?td?n ?lveri?li yerd? yerl??m?diyi ucun ?u?ak?ndd?n bir q?d?r aralı,hundur,sıldırım da? ustund? qalanın, ?u?a qalasının in?asına ba?landı v? 1756?1757-ci ill?rd? tikilib ba?a catdırıldı. Qala P?nahabad, v? ya ?u?a adlandırılırdı. [2]

1763-cu ild? P?nah?li xanın olumund?n sonra hakimiyy?t? ?brahimx?lil xan g?ldi. M?liklikl?r? qar?ı u?urlu muharib?l?r aparıldı. ?d?biyyat v? elm sah?sind? P?nah?li xan dovrun? nisb?t?n daha cox ir?lil?yi? oldu. [3] ?brahimx?lil xanın dovrund? ?u?ada Govh?ra?a m?scidi in?a olundu. Lakin ?brahimx?lil xanın hakimiyy?tinin sonlarında xusus?n d? A?am?h?mm?d ?ah Qacarın yuru?l?rind?n v? Rusiya-Qacar muharib?l?rind?n sonra xanlıq z?ifl?m?y? ba?ladı. A?am?h?mm?d ?ah Qaraba?a 1795 v? 1797-ci ill?rd? 2 yuru? etdi. ?kinci yuru?d? ?u?a qalasını ?l? kecirm?y? nail oldu. Lakin onun ?u?ada q?tl? yetirilm?sind?n sonra ?brahimx?lil xan hakimiyy?tini yenid?n b?rpa ed? bildi. [1]

1805-ci ild? ?brahimx?lil xan il? Rusiya generalı Sisianovun arasında imzalanmı? Kur?kcay muqavil?sin? gor? Qaraba? xanlı?ı Rusiya imperiyasının t?rkibin? kecdi. [4] 1806-cı ild? ?brahimx?lil xanın Qacarlar il? birl??m?sind?n ?ubh?l?n?n ba?da Mayor Lisanevic ba?da olmaqla rus h?rbcil?ri hecbir ara?dırma aparmadan xanı ail?si il? birlikd? q?tl? yetirdil?r. 1813-cu il oktyabrın 12-d? Qaraba?ın Gulustan k?ndind? imzalanmı? Gulustan muqavil?sin? ?sas?n Qacar ?ranı Qaraba?ın Rusiya himay?sin? kecm?sini r?sm?n q?bul etdi. [5]

?brahimx?lil xanın olumund?n sonra 1806-ci ild? hakimiyy?t? Mehdiqulu xan g?ldi. [6] 1805-ci ilin iyulunda, Kur?kcay muqavil?sind?n sonra car I Aleksandr t?r?find?n general-mayor rutb?si verilmi?dir. Mehdiqulu xan siyasi t?zyiql?r uzund?n 1822-ci ild? xanlı?ı t?rk ed?r?k ?rana getmi?dir. Bununla da Qaraba? xanlı?ı l??v olunmu?du. [7] Mehdiqulu xan sonradan xai? ed?r?k 1826-cı ild? Qaraba?a dondu. Lakin ona sad?c? Qaraba?da ya?amaq huququ verildi v? xan v?zif?si b?rpa olunmadı. Mehdiqulu xan 1845-ci ild? v?fat etdi. [8]

Qaraba? Rusiya imperiyası t?rkibind? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qaraba? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti dovrund? (1918?1920) [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Az?rbaycanın tarixi torpa?ı olan Qaraba?ın butun ?razisind? oz siyasi hakimiyy?tinin b?rq?rar edilm?sin? calı?ırdı. Bu zaman yenic? elan olunmu? Erm?nistan (Ararat) Respublikası da Qaraba?a iddia ir?li surdu. Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti hokum?ti bu iddianı r?dd etdi. Bel?likl?, Qaraba?, xusus?n d? onun da?lıq hiss?si u?runda Az?rbaycan v? Erm?nistan arasında mubariz? getdi. Az?rbaycan hokum?ti yaranmı? v?ziyy?ti n?z?r? alaraq 1919-cu ilin yanvarında ?u?a, Cavan?ir, C?brayıl v? Z?ng?zur q?zalarını ?hat? ed?n Qaraba? general-qubernatorlu?u yaratdı. X.Sultanov Qaraba? general-qubernatoru t?yin edildi. Erm?nistan (Ararat) Respublikasının Xarici i?l?r naziri S.Tiqranyan Qaraba? general-qubernatorlu?u yaradılmasına etirazını bildirmi?, lakin Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti hokum?tinin cavabında bu etiraz ?sassız hesab olunmu? v? h?min ?razil?rin Az?rbaycanın ayrılmaz t?rkib hiss?si olması gost?rilmi?di. 1920-ci il martın 22-d? ?u?ada erm?nil?rin qiyamı ba? verdi. Gorul?n h?rbi-siyasi t?dbirl?r n?tic?sind? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti Qaraba?da oz idar?cilik huququnu b?rpa etdi. [18] [19]

Qaraba? Az?rbaycan SSR dovrund? (1920?1991) [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qaraba? ucuncu Respublika dovrund? [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Qaraba? muharib?si [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

border=none ?sas m?qal?: Qaraba? muharib?si

1980-ci ill?rin sonlarından 1994-cu ilin mayına kimi c?nub-q?rbi Az?rbaycanda yerl???n Qaraba? bolg?sind? Erm?nistan Respublikası t?r?find?n d?st?kl?n?n Qaraba?ın etnik erm?nil?rinin ?ks?riyy?ti il? Az?rbaycan Respublikası arasında Qaraba? muharib?si ba? vermi?dir. Muharib? getdikc?, kecmi? SSR? respublikaları olan Az?rbaycan v? Erm?nistan , Da?lıq Qaraba?ın yuks?klikl?rind? uzunc?k?n, elan edilm?mi? muharib? aparırdılar. Az?rbaycan separatcı h?r?katı m?hv etm?y? calı?ırdı. Yerli parlament ozunu Erm?nistanla birl??dirilm?yin lehin? s?s verib, secicil?rin ?ks?riyy?tinin must?qilliy? s?s vers? d?, Da?lıq Qaraba?ın az?rbaycanlı ?halisi referendumu boykot etmi?di. Erm?nistan il? birl??m?k ist?y?n separatcı h?r?katının t?l?bi 1988-ci ild? yenid?n, amma nisb?t?n dinc ??kild? ba?lasa da, novb?ti aylarda ? SSR? dovl?tinin da?ılmasının yaxınla?ması s?b?bind?n, fikir ayrılı?ı etnik az?rbaycanlılar il? erm?nil?r arasında getdikc? boyuy?n ?idd?tli munaqi??y? cevrilmi? v? n?tic?d? t?r?fl?rin etnik t?mizl?m? iddialarına s?b?b olmu?dur. [9] [10]

T?r?fl?r arasında etnik qruplararası qar?ıdurmalar Da?lıq Qaraba? Muxtar Vilay?tinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ild? Erm?nistan il? birl??m?k q?rarı verdikd?n sonra ba?lamı?dır. Az?rbaycandan ayrılmaq haqqında b?y?nnam? bu torpaq munaqi??sinin son n?tic?si olmu?dur. [11] Az?rbaycan SSR -d?n must?qilliyini elan etdikd?n sonra Qaraba? erm?nil?rinin ?ks?riyy?ti, Az?rbaycandan c?kilm?k q?rarına g?lmi? v? qondarma Da?lıq Qaraba? Respublikasının must?qilliyini elan etmi?dirl?r.

T?r?fl?r arasında geni?miqyaslı doyu?l?r 1992-ci ilin qı?ında ba?lamı?dır. Avropada T?hluk?sizlik v? ?m?kda?lıq T??kilatı (AT?T) kimi bir nec? t??kilat, t?r?fl?r arasındakı munaqi??nin h?llinin sonunu g?tirm?k ist?s? d?, c?hdl?r u?ursuz olmu?dur. 1993-cu ilin yazında Erm?nistan quvv?l?rinin anklavın t?rkibind? olmayan torpaqları i??al etm?si, regiondakı dig?r olk?l?rin muharib?y? qatılması ucun t?hdid yaratmı?dır. 1994-cu ild? muharib? ba?a catana q?d?r erm?nil?r Qaraba?ın ?ks?r hiss?sini dem?k olar ki, tam n?zar?tl?rin? kecirib, hazırda anklavın t?rkibind? olmayan Az?rbaycan torpaqlarının 9 %-n? n?zar?t edirl?r. [12] Munaqi?? n?tic?sind? Az?rbaycandan 230.000 erm?ni, Erm?nistan v? Qaraba?dan is? 800.000 az?rbaycanlı m?cburi kockun olmu?dur. [13] 1991?1994-cu ill?rd? Qaraba?da v? dovl?t s?rh?dind? ba? vermi? doyu? ?m?liyyatlarında 11.557 Az?rbaycan h?rbcisi ??hid olub. [14] ?n coxsaylı itkil?r 1992?1994-cu ill?rd? davam ed?n h?rbi ?m?liyyatlar zamanı ba? verib. [15] Erm?ni quvv?l?rinin ?sas itkil?ri Az?rbaycan ordusunun 1992-ci ilin yayında h?yata kecirdiyi u?urlu hucum ?m?liyyatları zamanı qeyd? alınıb. [15] Az?rbaycan ordusunun itkil?ri is? ?sas?n A?dam doyu?l?rind?, habel? 1994-cu ilin qı?-yaz aylarında K?lb?c?ri geri almaq ucun t??kil edilmi? hucum ?m?liyyatlarında ba? verib. [15] 1994-cu ilin mayında Rusiyanın d?st?yi il? at??k?s ?ld? olunmu?dur. Daha sonra munaqi??nin AT?T-in prinsipl?ri ?sasında sulh yolu il? danı?ıqlar vasit?sil? h?lli ucun AT?T-in Minsk qrupu yaradılıb.

2020-ci il sentyabr ayının 27-d?n noyabr ayının 9-na q?d?r davam ed?n u?urlu doyu?l?rd?n sonra, 10 noyabr 2020-ci il tarixind? Az?rbaycan Respublikasının Prezidenti ?lham ?liyev , Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin v? erm?nistan Respublikasının prezidenti armen sarkisyan t?r?find?n imzalanan s?n?d? ?sas?n, ?z?li yurdumuz olan Da?lıq Qaraba? v? ?traf rayonları, o cuml?d?n, Qazax rayonunun i??al altında olan 7 k?ndi tamamil? i??aldan azad edilmi?dir.Qaraba? ???aldan azad olunmu?dur.

Qaraba? folkloru [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Az?rbaycan Milli Elml?r Akademiyası Folklor ?nstitutunun "Qaraba? folklorunun toplanması, sisteml??dirilm?si v? ara?dırılması" uzr? xususi layih?si uzr? unudulmu? folklor numun?l?rinin, ad?t v? ?n?n?l?rin, tarixi-m?d?ni abid?l?rin b?dii-estetik mahiyy?tin? diqq?t yetirm?k, onu yad t?sirl?rd?n qoruyaraq g?l?c?k n?sill?r? catdırılmasını t?min etm?k, folklor numun?l?rini, m?n?vi irsi qorumaq v? t?bli? etm?k m?qs?dil? n??r edilmi?dir. Layih?nin icrasına 2012-ci ild?n ba?lanılmı?, qısa zaman k?siyind? X cildd?n ibar?t "Qaraba?: folklor da bir tarixdir" toplusu i?ıq uzu gormu?, Qaraba? xalq mahnıları v? xalq oyunlarından ibar?t CD -l?r buraxılmı?dır. Umumiyy?tl?, layih? c?rciv?sind? Qaraba? bolg?sind?n 300-d?n artıq mifoloji m?tn, 1250-? yaxın ?fsan? v? r?vay?t, 400-d?n artıq na?ıl, 500-d?n artıq l?tif?, 750-d?n artıq atalar sozu v? m?s?l, 2500-? yaxın bayatı, h?mcinin laylalar, ox?amalar, duzgul?r v? u?aq folkloruna aid dig?r numun?l?r toplanaraq elmi ictimaiyy?t? t?qdim edilmi?dir. A?dam , T?rt?r , C?brayıl , Beyl?qan v? K?lb?c?r rayon sakinl?rind?n 45-d?n artıq u?aq oyunu yazıya alınmı?, bir cox oyunlar videolent? kocurulmu?dur. [20]

"Qaraba? folklorunun toplanması, sisteml??dirilm?si v? ara?dırılması" adlı layih? ?sasında cap olunan kitablarda bolg?d? ya?ayan k?birli, af?ar, ?ahsev?n, qaradolaq, t?hl?, mu?anlı, bozax v? s. tayfaların kecmi?in?, tarixin?, etnoqrafiyasına dair materiallar, vaxtil? sovet rejimin? qar?ı mubariz? aparmı? qacaqlar haqqında tayfa m?nsublarının dilind?n yazıya alınmı? maraqlı m?lumatlar, tarixi ??xsiyy?tl?rl? ba?lı r?ngar?ng na?ıl v? r?vay?tl?r yer almı?dır. Bunun say?sind? h?min toplular folklor?unaslarla yana?ı, tarixcil?rin, etnoqrafların, dialektoloqların muraci?t ed? bil?c?yi bir m?nb? olaraq, Az?rbaycan folklorunun muasir v?ziyy?tini, sosial-iqtisadi d?yi?iklikl?rl? ?laq?dar folklorda ged?n prosesl?ri izl?m?k ucun ?v?zsiz ?h?miyy?t? malikdir. Burada ?sas m?qs?d Az?rbaycanın ayrılmaz hiss?si olan Qaraba?ı folklor muhiti kimi diqq?t m?rk?zind? saxlamaq, onun qeyri-maddi m?d?ni irsini toplamaq, sisteml??dirm?k, arxivl??dirm?k, n??r etm?k, ara?dırmaq v? t?bli? etm?k, bolg?nin folklor resurslarını mu?yy?nl??dirm?k, el?c? d? bu bolg?nin sosial-m?n?vi h?yatında folklorun i?tirakının aktivlik d?r?c?si haqqında mu?yy?n t?s?vvur ?ld? etm?kdir. M?lumdur ki, Da?lıq Qaraba? v? ona yaxın olan ?razil?rin i??alından sonra yuz minl?rl? insan do?ma torpa?ından did?rgin du??r?k Az?rbaycanın muxt?lif bolg?l?rin? s?p?l?nmi?dir. [20]

Bu da oz novb?sind? kockun h?yatı ya?ayan Qaraba? sakinl?rinin yadda?ındakı ?ifahi yaradıcılıq numun?l?rinin unudulmasına, ya?lı n?sild?n g?nc n?sl? oturulm?si prosesinin xeyli z?ifl?m?sin? s?b?b olmu?dur. Buna gor? d? bolg?y? m?xsus folklor numun?l?rinin, z?ngin ad?t-?n?n?l?rin toplanaraq yazıya alınması v? n??r edil?r?k g?nc n?sl? catdırılması vacib m?s?l?l?rd?n biri idi. Layih? il? ba?lı olaraq m?cburi kockunl?rin kompakt ya?adı?ı yerl?r? folklor ezamiyy?l?ri zamanı soyl?yicil?r il? birba?a, canlı t?mas yaradaraq, fasil?siz unsiyy?ti t?min ed?n toplayıcılar sakinl?rin yadda?ındakı folklor mumun?l?rini toplamaqla, n?inki h?min numun?l?ri m?hv olmaqdan xilas etdil?r, h?m d? g?nc n?slin do?ma tarixi-co?rafi m?kanı, h?min m?kanın folklorunu, etnoqrafiyasını, umumilikd? milli-m?d?ni d?y?rl?rini daha yaxından tanımasına vasit?ci oldular. Cunki Qaraba?dan toplanmı? ist?nil?n folklor m?tni ozund? bu bolg?nin etnoqrafiyası, dili, tarixi, m?i??ti, co?rafiyası haqqında informasiyanı ?ks etdirm?kl?, Qaraba?ı dunyaya daha yaxından tanıtmaq, h?r bolg?nin folklorunu ( ?u?a , Lacın , Xocav?nd , K?lb?c?r , A?dam, Fuzuli , Z?ngilan , Qubadlı , C?brayıl , T?rt?r, B?rd?, A?cab?di, Beyl?qan , ?mi?li ) z?nginliyi v? ?lvanlı?ı il? ?ks etdirm?kl? b?rab?r, dovl?tcilik ?uurunun formala?dırılmasında z?ngin m?nb? rolunu oynayır. [20]

Layih? c?rciv?sind? gorul?n i?l?rin yekunu olaraq 2012-ci il dekabrın 26-da Bakı ??h?rind? "Qaraba? folkloru: probleml?r, perspektivl?r" movzusunda I Respublika Elmi Konfransı, 2013-cu ild? noyabrın 15-d? A?cab?di ??h?rind? "Qaraba? folkloru: probleml?r, perspektivl?r" movzusunda II Respublika Elmi Konfransı, 2014-cu il noyabrın 14-d? T?rt?r ??h?rind? "Umumturk kontekstind? Qaraba? xalq oyunları v? meydan tama?aları" movzusunda Beyn?lxalq Elmi Konfrans kecirilmi? v? konfrans materialları cap olunaraq ictimaiyy?t? t?qdim edilmi?dir. "Qaraba?: folklor da bir tarixdir" toplusunun cildl?rind? bolg?d?ki tarixi-co?rafi m?kanlarla, ovliyalarla, muq?dd?s ocaqlarla ba?lı m?tnl?rin, o cuml?d?n na?ılların, bayatıların v? s. toplanması, b?zi xalq oyun v? m?rasiml?rinin videoyazıya alınması gost?rir ki, milli-m?n?vi d?y?rl?r unudulmamı?dır v? sozuged?n toplunun n??r olunması milli-m?n?vi d?y?rl?rin qorunması istiqam?tind? atılan u?urlu addımlardan biridir. Bu n??rl?ri, t?bii ki, oxumaq, oyr?nm?k, t?dqiq etm?kl? kifay?tl?nm?k olmaz. Bu gun h?min m?s?l?l?r? t?hsil mu?sssis?l?rind? xususi diqq?t yetirilm?si vacibdir. Cunki folklor numun?l?ri xalqın ?hvali-ruhiyy?sini, m?n?viyyatını, psixologiyasını, m?d?niyy?tini, ad?t-?n?n?l?rini, arzu v? ist?kl?rini ?ks etdirm?kl? yana?ı, aid oldu?u dovrun ictimai hadis?l?ri haqqında da mu?yy?n m?lumatlar ?ld? etm?y? imkan yaradır. [20]

Bu m?n?vi irs bu gun mut?x?ssisl?rd? boyuk maraq do?urur, tarix v? folklorun muqayis?li ??kild? t?dqiqin? yardımcı olur, numun?l?rin ?ks?r hiss?si mu?yy?n tarixi dovrd? ba? vermi?, xalqın, olk?nin h?yatında az-cox rol oynamı? gork?mli ??xsiyy?tl?rin ba?ına g?l?n real tarixi hadis?l?rl? s?sl??ir. Xusus?n d? tarixi, m?d?ni abid?l?rl? ba?lı olaraq yazıya alınmı? folklor m?tnl?rind? bu, daha qabarıq ??kild? n?z?r? carpır. Soyl?yicil?rin dilind?n yazıya alınmı? bu numun?l?rd? is? obyektivliy? son d?r?c? yuks?k s?viyy?d? riay?t edildiyind?n, bu folklor numun?l?rini ara?dırmaya c?lb etm?k muxt?lif tarixi ??xsiyy?tl?rl?, arxeoloji v? m?d?niyy?t abid?l?ri il? ba?lı maraqlı m?qamların uz? cıxmasına r?vac verir. [20]

H?mcinin bax [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ 1 2 3 4 azerbaijan-news.az. "Qaraba? xanlı?ı" (az.) . Camal Mustafayev. 17 Fevral 2015. 2018-02-06 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2018-02-06 .
  2. ↑ 1 2 3 4 Azens.az. "Qaraba? xanlı?ı v? banisi P?nah?li xan" (az.) . 22 dekabr 2013. 2018-02-06 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2018-02-06 .
  3. ↑ 1 2 ?mrаhоv Mаis, Cingizо?lu ?nv?r, H?s?nоv Hаbil.s.172.
  4. ↑ 1 2 Potier, Tim (2001). Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia and South Ossetia: A Legal Appraisal. Martinus Nijhoff Publishers, 1. ISBN 90-411-1477-7 .
  5. ↑ 1 2 anl.az. "Kur?kcay faci?si ? Qaraba?ın Rusiya imperiyası t?r?find?n faktiki i??alı tarixidir" (az.) . U?ur. 14 may 2013. 2017-04-30 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 2018-02-06 .
  6. ↑ 1 2 Zemfira Hacıyeva.s.66.
  7. ↑ 1 2 Busse, H. Abu'l-Fat? Khan Jav?n??r // Encyclopædia Iranica . ?stifad? tarixi: 2011-10-09 .
  8. ↑ 1 2 Mustafazad? Tofiq.s.206.
  9. ↑ 1 2 Rieff, David. "Without Rules or Pity" . Foreign Affairs. Council on Foreign Relations . 76 (2). June 1997. 2008-07-20 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 22 avqust 2016 .
  10. ↑ 1 2 Lieberman, Benjamin. Terrible Fate: Ethnic Cleansing in the Making of Modern Europe . Chicago: Ivan R. Dee. 2006. 284 ?292. ISBN   1-56663-646-9 .
  11. ↑ 1 2 Croissant, Michael P. The hddshnia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications . London: Praeger. 1998. ISBN   0-275-96241-5 .
  12. ↑ 1 2 De Waal. Black Garden , p. 286.
  13. ↑ 1 2 The Central Intelligence Agency . "The CIA World Factbook: Transnational Issues in Country Profile of Azerbaijan" . 2009-06-10 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 22 avqust 2016 .
  14. ↑ 1 2 "Qaraba? muharib?sind? n? q?d?r ??hid vermi?ik? ? Foto" . oxu.az. oxu.az. 2017-11-03 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 4 iyun 2018 .
  15. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Qaraba? muharib?sind? ?n cox hansı rayon itki verib?" . musavat.com. musavat.com. 2016-12-09 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 4 iyun 2018 .
  16. ↑ B.Budaqov,Q.Qeybullayev Yuxarı Qaraba?ın Toponiml?ri 2005
  17. ↑ [?imali Az?rbaycanın Qaraba? Regionunun Co?rafi Tarixi] Ataturk Ara?tırma Merkezi Dergisi, B?xtiyar H?s?nov, s?h 448?450
  18. ↑ "Ararat (Erm?nistan) Respublikasının Az?rbaycanın Qaraba? bolg?sind? Soyqırımı v? Etnik T?mizl?m? Siyas?ti (1918-1920)" . Akademik Tarih ve Du?unce Dergisi. 7(1): 719-732. 2020. 12.05.2023 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 12 may 2023 .
  19. ↑ "Qaraba? Az?rbaycan Xalq Cumhuriyy?ti dovrund?" . 12.05.2023 tarixind? arxivl??dirilib . ?stifad? tarixi: 12 may 2023 .
  20. ↑ 1 2 3 4 5 Folklor ?nstitutu. Qaraba?: folklor da bir tarixdir. I kitab (A?dam, Fuzuli, A?cab?di, C?brayıl, Z?ngilan, Qubadlı, Lacın v? K?lb?c?r rayonlarından toplanmı? folklor orn?kl?ri). Bakı: “Elm v? t?hsil”. 2012. s?h. 464.

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qaraba?&oldid=7607805 "