Vengriya
yoki
Mojariston
(Magyarorszag) (rasman:
Vengriya Respublikasi
yoki
Mojariston Respublikasi
)(Magyar Koztar-sasag) ?
Yevropaning
markaziy oqismida,
Dunay daryosining
o?rta oqimida joylashgan davlat.
[1]
Maydon 93 ming km
2
.
[2]
Yevropa Ittifoqi
,
Yevropa Kengashi
,
NATO
,
Jahon banki
,
Jahon savdo tashkiloti
,
Turkiy davlatlar tashkiloti
va
BMTning
a?zosidir.
[3]
Aholisi 9,772,756 million kishi (2019).
[4]
Poytaxti
Budapesht
shahri. Ma?muriy jihatdan 19 viloyat (mede) ga bo?linadi. Budapesht alohida ma?muriy birlik qilib ajratilgan. Mamlakatning rasmiy tili
Mojar
tili.
Aholisi - 9 689 010 kishi. (
2022
), hududi - 93 036 km². Aholi soni bo'yicha dunyoda 93-o'rinni , hududi bo'yicha 108-o'rinni egallaydi .
Poytaxti - Budapesht . Rasmiy tili - venger .
Hukumat tizimi unitar parlamentli respublikadir .
2010 yil 29 maydan beri Bosh vazir lavozimini Viktor Orban egallab kelmoqda .
U 20 ta ma?muriy-hududiy birlikka bo?lingan bo?lib, ulardan 19 tasi media , 1 tasi esa respublika bo?ysunuvchi shahar bo?lib, mediaga teng.
Yevropaning markazida joylashgan dengizga chiqmagan kontinental davlat . Ukraina , Ruminiya , Slovakiya , Serbiya , Xorvatiya , Sloveniya va Avstriya bilan quruqlik chegarasiga ega .
Dindorlarning aksariyati ( aholining 54,5% ga yaqini ) katolitsizmga e'tiqod qiladi .
Iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan sanoat mamlakati. 2015-yilda nominal YaIM hajmi 137 milliard AQSH dollarini (aholi jon boshiga taxminan 13910 AQSh dollari) tashkil etdi . Pul birligi - Vengriya forinti ( kurs , 2021-yil 2-iyun holatiga ko‘ra, 1 AQSh dollari uchun 283 forint).
1955 yildan BMT a?zosi , 1973 yilda GATTga , 1982 yilda XVF va XTTBga , 1991 yilda Yevropa Kengashiga a?zo bo?lgan. 1999 yildan - NATO a'zosi , 2004 yildan - Evropa Ittifoqi . 2011-yil 1-yanvardan boshlab Vengriya olti oy davomida Yevropa Ittifoqiga raislik qildi.
Vengriya ? demokratik davlat. Amaldagi konstitutsiyasi 1949-yil 20-avgustda qabul qilingan (keyinchalik o?zgarish va qo?shimchalar kiritilgan). Davlat boshlig?i ? prezident (2000-yildan F. Madl). Prezident mamlakat qurolli kuchlarining bosh qo?mondoni hisoblanadi, hukumat boshlig?ini tayinlaydi, qamal yoki favqulodda holat e?lon qilish huquqiga ega. Uning vakolat muddati ? 5 yil Qonun chiqaruvchi organi ? parlament ? Davlat majlisi. Uni aholi yalpi teng va yashirin ovoz berish yo?li bilan 4 yil muddatga saylaydi. Ijroiya hokimiyat organi Vazirlar Kengashi bo?lib, unga bosh vazir boshchilik qiladi.
Mamlakat hududi asosan tekislikdan iborat. Dunay daryosining so?l sohili ? Katta O?rta Dunayning bir qismida 100 ? 200 m balandlikdagi tepaliklar uchraydi. Dunayning o?ng sohili 150-200 m balandlikdagi Dunantul o?rqir tekisligi va O?rta Mojar tog?larining massivlari (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek va boshqalar) dan iborat. Mamlakatning shimoli-g?arbida Kichik O?rta Dunay pasttekisligining janubiy qismi (Kishalfyold), shimoli-sharqda Karpat tog?larining etaklari (mamlakatning eng baland nuqtasi ? Matra massividagi Kekesh tog?i, 1015 m), g?arbda Alp tog?larining yon bag?ri (bal. 500-800 m) joylashgan. Asosiy foydali qazilmalari: boksit, qo?ng?ir va toshko?mir, neft, tabiiy gaz, uran, marganes, temir rudalari. Balaton ko?li qirg?oqlarida shifobaxsh termal va ma?danli issiq suv buloqlari bor. Iqlimi ? mo?tadil, kontinental. Yanvarda o?rtacha temperatura ? 2, ?4°, iyulda 20, 22,5°. Yillik yog?in miqdori sharqda 450 mm dan janubi-g?arbda 900 mm gacha. Shar-qida qurg?oqchilik bo?lib turadi. Yog?inning ko?pi yoz boshida va kuzda yog?adi. Dunay daryosi Vengriyani va uning poytaxti ? Budapeshtni kesib o?tadi. Uning irmoqlari ? Tisa, Raba. Vengriyada ko?llar kam, eng kattasi Balaton ko?li. Yerlarining ko?p qismi ? qora tuproq. Tog? va adirlarda qo?ng?ir o?rmon va karbonatli chim. Tisa va Dunay vodiylarida allyuvial tuproqpar. Alfyoldda sho?rlangan kam unum tuproqlar uchraydi. Vengriya hududining 17,6 % o?rmon bilan qoplangan. O?rmonlar asosan tog? yon bag?irlarining 300- 400 m dan baland qismlarida saqlanib qolgan. Hayvonlardan quyon, dala sichqoni, yumronqoziq, tulki, tipratikan, qushlardan to?rg?ay. qorayaloq, qizilishton, boyqush. qamishzorlarda suv parrandalari uchraydi. Vengriyada Qishbalaton qo?riqxonasi, Tixan, Xortobad kabi milliy bog?lar bor.
Aholining 97 % Mojarlar, shuningdek olmonlar, slovaklar, xorvatlar, ruminlar, yahudiylar, serblar, slovenlar, polyaklar, lo?lilar va b. ham yashaydi. Aholining o?rtacha zichligi: 1 km: ga 115 kishi to?g?ri keladi, 62 % aholi shaharlarda istiqomat qiladi. Dindorlar asosan katoliklar (64 %) va protestantlar (23 %). Rasmiy tili ? mojar tili. Yirik shaharlari: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.
Vengriya hududida dastlabki manzilgohlar paleolit davrida paydo bo?lgan. Bu yerda skif, illiriy, kelt qabilalari yashagan. Mil. avv. 1-asr oxiri va mil. 2-asr boshlarida ularni Rim imperiyasi zabt etgan. Keyinchalik, xalqlarning buyuk ko?chishi davrida Vengriya hududida olmon va turkiy elatlar kelib joylashgan. 6-asrda slavyanlar kelgan. Hozirgi vengmojarerlarning ajdodlari milodiy davr boshlarida Qora dengiz bo?ylarida yashar edi. Ko?chmanchi chorvador mojar qabilalari 9-asr oxirlarida g?arbga siljib, hozirgi Vengriya hududiga kelib joylashgan. Vengriya davlatining shakllanishida 997 yil xristianlikning qabul qilinishi va knyaz Ishtvan Ining taxtga o?tirishi muhim rol o?ynadi. U 1000-yilda o?zini qirol va davlatni qirollik deb e?lon qildi. 10-asrning ikkinchi yarmidan boshlab dehqonchilik rivoj topdi, yerga xususiy mulkchilik kuchaya bordi. Mo?g?ullarning hujumi (1240?41) Vengriyani vayron qildi. Bu davrda qirol Bela JV (1235?70) Avstriyaga qochdi. 1242-yilda bosqinchilar ketgach, qirol qaytib kelib, mamlakat xo?jaligini qayta tiklash, mamlakatni mustahkamlash choralarini ko?rdi: mayda va o?rta dvoryanlarga imtiyozlar berdi, qo?shni davlatlar bilan aloqa o?rnatdi. Uning vafotidan keyin feodal tarqoqlik kuchaydi. Karl Robert (1308?42) va uning o?g?li Layosh (Lyudovik) (1342?82) davrida hokimiyat markazlashtirilib, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotiga e?tibor berildi.
15-asr boshidan Vengriyaga turklar tahdid soldi. Dastlab 1416-1418 yillarda turklar Vengriya jangga bostirib kirdi. Mamlakatdagi feodal tarqoqlik turklarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borishga xalaqit berdi. Ichki nizolar kuchaydi, dehqonlarni ekspuluatatsiya qilish zo?raydi. O?zaro urushlar, dehqonlar g?alayoni mamlakatni tobora zaiflashtirdi. Moxach yaqinida mojarlar sulton Sulaymon armiyasiga yengilib (1526), Vengriyaning markaziy va janubiy qismi Turkiyaga (150 yil davomida) qaram bo?lib qoldi, g?arbiy va shimoliy qismi Avstriyaga o?tdi. Mojar dvoryanlari Avstriya monarxi Ferdinand Gabsburgni o?z qiroli deb tan oldi. Vengriyaning sharqida Transilvaniya knyazligi tashkil topdi, keyinchalik u ham Avstriyaga qaram bo?lib qoldi (1858).
18-asr dan boshlab chet el zulmiga qarshi ozodlik kurashi kuchaydi, bu kurash Ferens II rahbarligida 10 yil davom etib, pirovardida mag?lubiyatga uchradi. 1711-yilgi Satmar sulhiga muvofiq, Avstriya o?z ta?sirini butun Vengriya hududiga o?tkaza boshladi. Gabsburglar o?tkazgan qator islohotlar va ?ma?rifatli absolyutizm“ siyosatiga qaramay, 18-asr oxiridagi Fransuz burjua inqilobi ta?sirida Vengriyada Avstriya hukmronligiga qarshi norozilik kuchaydi. 1848-yil 15-martda Vengriyada pomeshchiklar tuzumi va Avstriya zulmiga qarshi inqilob boshlandi. 1849-yil 5-yanvarda Avstriya qo?shinlari Vengriya poytaxtiga kirdi. Vengriyaning barcha qonunlari bekor qilindi, mamlakat Avstriyaning viloyatiga aylantirildi. 1867-yil Avstriya hukumati venrep hukmron doiralari bilan kelishib Avstriya-Vengriya monarxiyasini tuzdi.
Birinchi jahon urushi natijasida bu monarxiya parchalandi. 1918-yil oktabrdagi inqilob natijasida Vengriya mustaqil davlatga aylandi (16-noyabrda respublika deb e?lon qilindi). 1919-yil 21-martda Vengriya Sovet Respublikasi bo?ldi. U 1919-yil 1-avgustda ag?darilgach, mamlakatda Xorti diktaturasi (1920?1944) o?rnatiddi. Vengriya Italiya va Olmoniya bilan yaqinlashdi. Mamlakat iqtisodiyoti
Olmoniya
fashizmiga xizmat qildirildi. Ikkinchi jahon urushida Olmoniyaning ittifoqchisi sifatida qatnashdi. 1944-yil martda gitlerchilar Vengriyani bosib oldilar. Ular hokimiyat tepasiga F. Salashini qo?ydilar. 1944-yil sentabrda Vengriya olmon qo?shinlaridan ozod qilina boshladi. 1944-yil 22-dekabrda tuzilgan Vengriya muvaqqqat milliy hukumati oradan 6 kun o?tgach, Olmoniyaga qarshi urush e?lon qildi. 1945-yil 4-aprelda Vengriya olmon ko?shinlaridan butunlay ozod etildi. 1946-yil 1-fevralda Vengriya respublika deb e?lon qilindi. 1949-yildan Vengriya Xalq Respublikasi deb ataldi. Mamlakatda sanoat, banklar, transport davlat ixtiyoriga olindi, yer islohoti o?tkazildi. Kompartiyaning bir partiyali rejimi keng miqyosda ijtimoiy norozilikka sabab bo?ldi. 1956-yil oktabrdagi xalq isyonida demokratik erkinliklar berilishi talab qilindi. Sho?ro qurolli kuchlari bu isyonni shafqatsizlarcha bostirdi. Varshava shartnomasidan chiqmoqchi ekanini e?lon qilgan I. Nad huqumati qamoqqa olindi. Shundan keyingi yillarda Ya. Kadar boshchiligidagi mamlakat rahbariyati mafkuraviy murosa va xo?jalik islohoti o?tkazish yo?li bilan Vengriya sotsialistik ishchi partiyasining mavqeini mustahkamlashga urindi. 1989-yilda 1949-yil gi konstitutsiya o?zgartirilib, Vengriya demokratik huquqiy davlat deb e?lon qilindi. 1989-yil 18-oktabrda mamlakat Vengriya Respublikasi deb ataldi. Vengriya 1955-yildan
BMT
a?zosi. O?zbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1992-yil 3-martda o?rnatgan. Milliy bayramlari: 15 mart ? 1848?49 yil burjua inqilobining boshlanishi; 20-avgust ? Vengriya davlati asoschisi Avliyo Ishtvan kuni; 23-oktabr?1956-yil inqilob va ozodlik kurashi boshlangan kun va 1989-yil Vengriya Respublikasi e?lon qilingan kun.
Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Vengriya ishchi partiyasi (1918-yilda asos solingan Vengriya Komunistik partiyasining vorisi, 1948-yildan Vengriya mehnatkashlar partiyasi deb atalgan. 1989-yil 7-oktabrdagi 14-s?ezdda partiya faoliyatini to?xtatish va uning negizida sotsialistik ishchi partiyasini tuzishga qaror qilindi. Bu partiya 1993-yil martidan Vengriya ishchi partiyasi deb ataladigan bo?ldi), Vengriya sotsialistik partiyasi (1989-yilda tashkil etilgan), Vengriya demokratik forumi (siyosiy tashkilot sifatida 1987-yilda tuzilgan), Erkin demokratlar ittifoqi (1988-yilda asos solingan va siyosiy partiya tarikasida 1989-yilda shakllangan). Kasaba uyushmalari: Mustaqil kasaba uyushmalari demokratik ligasi (1988-yilda mustaqil kasaba uyushmalarini birlashtirish maqsadida tuzilgan), Vengriya kasaba uyushmalari federatsiyasi (Umumvengriya kasaba uyushmalari negizida barpo etilgan; Ta?sis s?ezdi 1990-yilda bo?lgan).
Vengriya ? industrial-agrar mamlakat. Sanoati ilg?or texnika bilan qurollangan, qishloq xo?jaligi yuksak darajada rivojlangan. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 35,5 %, qishloq va o?rmon xo?jaligining ulushi 12 %.
Sanoatining yetakchi tarmoklari: mashinasozlik, qora va rangli metalurgiya, elektronika, oziq-ovqat, mebel va yengil sanoat. Yoqilg?i-energetika balansida ko?mir asosiy o?rin egallaydi (Tatabanya, Oroslan, Borshod, Mechek va boshqalar konlar). Neft va tabiiy gaz qazib olish rivojlangan. Elektr energiya asosan issiqpik elektr stansiyalarida hosil qilinadi (yiliga o?rtacha 32,5 mlrd. kVtsoat elektr energiya hosil qilinadi). Qora metallurgiya asosan chetdan keltiriladigan ruda va koks asosida ishlaydi. Bu tarmoqning asosiy markazlari: Mishkols, Ozd va Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanoati hal qiluvchi ahamiyatga ega (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki va boshqalar). Mashinasozlikning asosiy tarmoqlari ? elektr texnika, priborsozlik, aloqa vositalari, hisoblash texnikasi, tibbiyot asbob-uskunalari ishlab chiqarish, shuningdek transport vositalari, ayniqsa kemasozlik, temir yo?l vagonlari, avtobus ishlab chiqarish (?Ikarus“ zavodlari) rivojlangan. Metall qirqish stanoklari, kimyo, yengil, oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, qishloq xo?jaligi mashinalari, yoritish priborlari ham ishlab chiqariladi. Mashinasozlikning asosiy markazlari: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfexervar va Debresen. Farmatsevtika korxonalari Budapesht va Debresenda joylashgan. Kimyo sanoati (ma?danli o?g?itlar, organik sintez mahsulotlari ishlab chiqarish) muhim ahamiyatga ega. Yengil sanoat tarmoqlari orasida to?qimachilik, tikuvchilik, poyabzal ishlab chiqarish (Budapesht, Dyor, Seged, Pech va boshqalar shaharlarda), oziq-ovqat sanoati (vinochilik, meva-sabzavot konserva, un tortish, qand-shakar, go?sht sanoati va boshqalar) rivojlangan.
Qishloq xo?jaligida asosiy o?rinni dehqonchilik oladi. Haydaladigan yerning 2/3 qismiga g?alla ekiladi. Texnika ekinlaridan qand lavlagi, kungaboqar, tamaki, shuningdek kartoshka yetishtiriladi. Sabzavotchilik, bog?dorchilik va uzumchilik mahsulotining anchagina qismi chet ellarga chiqarib sotiladi. Chorvachilikning asosiy tarmoqlari? cho?chqachilik va parrandachilik. Qoramolchilik, qo?ychilik va sut mahsulotlari yetishtirish ham rivojlangan. Balaton ko?lida va Dunay daryosida baliq ovlanadi.
Temir yo?l va avtomobil transporti Vengriya transportining asosini tashkil kiladi. Temir yo?llarning uz. ? 7752 km (2277 km elektrlashtirilgan), avtomobil yo?llarining uz. ?30 ming km dan ortiq, ichki suv yo?llarining uz. 1,6 ming km ni tashkil etadi. Dunay daryosida kemalar katnaydi; u kanal orqali Balaton ko?li bilan tutashtirilgan. Asosiy porti ? Budapesht sh.
Vengriya chetga asosan mashinalar va asbobuskunalar, ximikatlar, elektr ashyolari, boksit, dori-darmon, kiyim-kechak, qishloq xo?jaligi va oziq-ovqat sanoati mahsulotlari chiqaradi. Chetdan xom ashyo, yoqilg?i, yengil va yuk avtomobillari, traktorlar, don kombaynlari, ma?danli o?g?itlar va b. sotib oladi. Chet el sayyohligi rivojlangan. Vengriya iktisodiyotiga xorijiy sarmoya jalb etish sur?atlari ancha yuqori. Vengriyaning tashqi savdodagi mijozlari ? G?arbiy va Sharqiy
Yevropa
mamlakatlari. Pul birligi ? forint.
Tibbiy xizmatga Sog?liqni saqlash vazirligi rahbarlik qiladi. Vengriyada 90 mingdan ortiq o?rinli kasalxonalar bor; 30 mingga yaqin shifokor tibbiy yordam ko?rsatadi. Shifokorlarni Budapesht, Seged, Pech, Debresendagi tibbiyot institutlari tayyorlaydi.
Xalq maorifi, ilmiy va madaniyma?rifiy muassasalari
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Vengriyada 8 yillik majburiy boshlang?ich ta?lim joriy etilgan. Davlatga, cherkovga qarashli, xususiy o?rta o?quv yurtlari bor. Vengriyada 887 o?rta maxsus o?quv yurti va 91 oliy o?quv yurti hamda kollejlar ishlaydi. Budapesht universiteti Vengriyadagi eng yirik oliy o?quv yurtidir. Pech sh.dagi universitet (1367-yil tashkil etilgan) ham mamlakatdagi eng qad. o?quv yurtlaridan. Vengriyada Vengriya Fanlar akademiyasi, geol., zootexnika, farmakokimyo va boshqa ilmiy tadqiqot institutlari bor. Yirik kutubxonalari: Davlat kutubxonasi, Budapesht universiteti, parlament kutubxonalari. Vengriyada Milliy muzey (1802-yil tashkil etilgan), Milliy galereya, Tasviriy san?-at, tabiiyot-tarix, ilmiy-texnologiya (hammasi Budapesht sh.da), Shopron sh.da Ferens List, Sekeshfexervarda qirol Ishtvan muzeylari mavjud.
Matbuoti, radioeshittirishi va teleko?rsatuvi
[
tahrir
|
manbasini tahrirlash
]
Vengriyada bir qancha
gazeta
va
jurnallar
nashr etiladi. Eng yiriklari: ?Deyli nyus“ (?Kundalik yangiliklar“, ingliz va olmon tillaridagi kundalik gazeta, 1979-yildan), ?Kurir“ (mustaqil kundalik gazeta, 1990-yildan), ?Madyar nemzet“ (?Mojar millati“, kundalik siyosiy gazeta, 1938-yildan), ?Madyar xirlap“ (?Mojar gazetasi“, kundalik siyosiy gazeta, 1968-yildan), ?Nepsabadshag“ (?Xalq erki“, kundalik gazeta, 1942-yildan), ?Nepsava“ (?Xalq so?zi“, kundalik gazeta, 1873-yildan), ?Sabadshag“ (?Ozodlik“, haftalik gazeta, 1990-yildan), ?Kortarsh“ (?Zamondosh“, oylik adabiy jurnal, 1957-yildan), ?Madyar shayto“ (?Vengriya matbuoti“, oylik jurnal, 1960-yildan), ?May magazin“ (?Zamonaviy jurnal“, oylik jurnal, 1981-yildan). Vengriya telegraf agentligi (MTI) 1880-yilda, Vengriya radiosi 1924-yilda, Vengriya televideniyesi 1957-yilda tashkil etilgan.
Adabiyotining tarixi xalq og?zaki ijodidan boshlanadi. Uning ayrim parchalari o?rta asrlarga oid lotin tilidagi risolalarda saqlanib qolgan. Noma?lum muallifnimg ?Mojarlarning ishlari“ risolasi shu jumladandir. Mojar tilidagi dastlabki yozma adabiyot obidalari ? ?Qabr ustidagi va?z“, ?Assizlik Fransiskning sarguzashti“ asarlari 13?14-asrlarga mansub. Yaus Pannonius va Balint Balashshi 15? 16-asrlarda lirik she?rlari bilan mashhur bo?ldilar. Turklar zulmiga qarshi mustaqillik yo?lidagi kurashga bag?ishlangan asarlar milliy adabiy tilning shakllanishiga barakali ta?sir qildi. Vengriya Zrinining ?Siget falokati“ epik dostonida milliy birlik g?oyasi madh etildi. Vengriya Dyondyoshining epik asarlari 17-asr mojar klassitsizmining namunasidir. 18-asrda ma?rifatchilik adabiyoti paydo bo?ldi. Bu davrda ?Agis“, ?Faylasuf“, ?Tarimenning sayohati“ asarlarining muallifi D. Beshshenei, demokratik ruhdagi ?Doroteya“ hajviy eposi bilan shuhrat qozongan Vengriya Chokonai-Vitez ijodi muhim. Y. Katoni, Vengriya Vyoryoshmarti, milliy madhiya matnining muallifi F. Kyolchei romantik asarlari bilan tanildi. 19-asrning 40 yil larida adabiyotda realizm kurtaklari ko?rina boshladi. Y. Etvyosh ?Qishloq notariusi“, ?1514-yilda Vengriya“ romanlarida eski feodal tartiblarini tanqid qildi, Doji boshchiligidagi dehqonlar qo?zg?olonini aks ettirdi. ?Pahlavon Yanosh“, ?Milliy qo?shiq“ epik dostonlarining muallifi Shandor Petyofi mojar she?riyatini xalqchillik, demokratizm, realizm goyalari bilan boyitdi. Petyofi she?riyati 1848?49 yillar inqilobida zo?r ahamiyat kasb etdi. Bu davrda Ya. Aranning Toldi haqidagi poemalar trilogiyasi (?Toldi“, ?Toldi kechasi“, ?Toldining muhabbati“) va qator she?rlarida dehqonlarning feodal tuzumga qarshi noroziliklari ifodalandi.
Mojar adabiyotiga shoir E. Adi katta hissa qo?shdi. Uning ?Mojar dashtida“, ?Mojar yakobinchisi qo?shig?i“, ?Dyord Doji nevarasi“, ?Jangovar yo?l“ kabi asarlari jamiyatni qayta qurish ruhi bilan sug?orilgan. 1- va 2-jahon urushlari orasidagi davrda mojar inqilobiy lirikasining yirik vakili A. Yojef asarlari keng tarqaldi. Ispan milliy ozodlik kurashida general Lukach nomi bilan shuhrat qozongan yozuvchi Mate Zalka qator asarlarida, shuningdek ?Doberdo“ romanida ozodlik yo?lidagi kurashchilar obrazini yaratdi, mehnatkashlar ongining uyg?onishini haqqoniy tasvirladi. Vengriya adabiyotining yirik vakillari L. Meshterxazi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh asarlari yangi insonning shakllanishi masalalariga bag?ishlangan. Tanikli shoirlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirik asarlari, Y. Darvashning ?Badmast yomg?ir“ romani va D. Fekyotning ?Vrach o?limi“, F. Shantining ?Soat yigirma“, I. Erkenning ?Totovlar xonadoni“ qissalari ijtimoiy mavzuning chuqur tahlil etilishi, ruhiy holat tasvirining teran falsafiyligi bilan Vengriya adabiyotida alohida o?rin oladi.
Vengriya hududida paleolit va neolit davrlariga oid manzilgoxlarning qoldiqlari, skif-sarmat va antik madaniyatlarning yodgorliklari topilgan. Milodning dastlabki asrlariga mansub Qad. Rim me?moriy yodgorliklari saqlangan. 11?12-asrlarda Pech, Estergomda me?morlik maktablari vujudga keldi. 11 ?13-asrlarda roman va gotika uslubidagi qo?rg?onlar, qasrlar va turar joylar qurildi. 15-asrning 2-yarmidan Uyg?onish davri tamoyillari vujudga kela boshladi. 17-asr oxirlarida avstriyaliklar ta?sirida barokko uslubi yoyildi. 19-asrda klassitsizm uslubi tarkib topdi. 19-asr oxirida Budapeshtni qurish avj oldi (parlament binosi, opera teatri va boshqalar). 19?20-asr bo?sag?asida mojar ?moderni“ me?morligida xalq me?morligi usullaridan foydalanildi. 20-asr o?rtalaridagi Vengriya me?morlari salobatli sanoat, turar joy, ma?muriy binolar barpo etishga kirishdilar. Komlo, Varianati, Budapesht shahri larida jahonning eng kurkam me?moriy majmualari barpo etildi. Budapeshtdagi markaziy stadion (me?mor K. David vab.), binokorlik sanoati kasaba uyushmasi xodimlari uyi (me?mor L. Gardorash va boshqalar), Dunay daryosiga qurilgan Erjebet ko?prigi (me?mor P. Shali), Balaton ko?li bo?yidagi mehmonxonalar va boshqalae binolar Vengriya me?morligining muvaffaqiyati bo?lib, industrial asosda barpo etilgan.
Vengriya hududida sopol haykallar (neolit davri), kelt va skiflarning san?at yodgorliklari saqlanib qolgan. Rim davri manzilgohlarida turli rasmlar, haykalchalar, guldonlar topilgan. O?rta asrlardagi rassomlik, haykaltaroshlik (Avliyo Georgiyning otga minib turgan haykali, bronza, 14-asr, Marton va Derd Kolojvarlar ishlagan) hamda badiiy hunarmandlik buyumlari saqlangan. Uyg?onish davrida (15-asr oxirlari, 16-asr boshlari) Vengriya san?ati yuksak bosqichga ko?tarildi. O?tmish an?analari turklar hukmronligi davrida ham mahalliy tusda davom etdi. Bu narsa yozma kitoblarni bezashda, amaliy-bezak san?atida namoyon bo?ldi. 17-asr oxiri, 18-asr boshlarida barokko uslubidagi portret rassomligi rivojlandi (A. Manoki). 19-asrda portret (Vengriya Barabash), manzara (ota-bola Markolar), rassomlik, haykaltaroshlik (I. Ferensi), suratkashlik (Vengriya Zichi) rivojlandi. 1848?49 yillardagi inqilobdan keyin ozodlik g?oyalari bilan sug?orilgan tarixiy kartinalar yaratildi (V. Madaras, B. Sekey). Mashhur rassom Vengriya Munkachi esa ijtimoiy hayotni ifodalovchi chuqur g?oyali kartinalar yaratdi. 19-asr oxiri, 20-asr boshlarida I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai kabi rassomlar mojar rassomligi an?analarini davom ettirdilar. Vengriya Ijo, A. Shtrobl kabi haykaltaroshlar realistik asarlar yaratdilar. Shu davr Vengriya san?atida Sh. Xolloshi asos solgan Nadban realistik rassomlik maktabi katta rol o?ynadi. Vengriyaning 20?30-yillar san?atida Dyula Derkovich va Ishtvan Deshi-Xuber kabi mashhur rassomlar ijod qildilar. Fashizm tartibi o?rnatilgandan keyin ko?pgina taraqqiyparvar rassomlar chet ellarda ishladilar, mamlakatda qolganlari ijtimoiy o?tkir ta?sirchan asarlar yaratdilar. Rassomlardan Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, haykaltaroshlardan Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach va b. Vengriya tasviriy san?atini boyitdilar. Vengriyada amaliy san?at ham qad. an?analarga ega; Noemi Ferens yaratgan gobelenlar, Margit Kovach yaratgan sopol buyumlar e?tiborli.
Mojar xalq qo?shiqlari bir ovozlidir; qad. ohanglari esa mari, udmurt, chuvash kuylarini eslatadi. Igrits deb ataluvchi mojar xalq baxshidostonchilari haqidagi dastlabki ma?lumot Yu-asrga taalluqli. Xristianlik rasmiy din bo?lib qolgach (10-asr), Grigoriyem xoralining ta?siri kuchaydi. Professional Vengriya musiqasi (13-asrdan) zodagonlar orasida ravnaq topdi. Unda G?arbiy Yevropa musiqasi bilan mojar xalq musiqa ohanglari qo?shildi. 16-asrda lyutnya ijrochisi va xonanda Sh. Tinodining tarixiy mavzudagi dastlabki dunyoviy qo?shiklari, B. Bakfarq kabi sozandakompozitorlarning cholg?u asarlari nashr etildi. 17?18-asrlarda Vengriya zodagonlarining ko?pchiligi o?zlarining xor hamda cholg?u kapellalari bilan nom chiqarishdi.
18-asr oxiridan cholg?u musiqasining yangi raqsbop janri ? verbunkosh taraqqiy etdi. Uning shaklanishida Vengriya lo?li sozandalari katta rol o?ynadi. Keyinchalik milliy musiqaning asosiy uslubi darajasiga ko?tarllgan verbunkosh barcha janrlarga ta?sir qildi. Kompozitor Y. Ruzichka shu uslub zaminida birinchi Vengriya operasi (?Belaning qochishi“, 1822) ni yozdi. O?z ijodida verbunkosh bilan Italiya operanavislik tajribasini qo?shgan 19-asr atoqli kompozitori F. Erkel ?Bank ban“, ?Laslo Xunyadi“, ?Dyord Doja“ singari milliy ozodlik harakati ruhidagi operalarni yaratdi. Verbunkosh ohanglari Gaydn, Motsart. Betxoven, Shubert, Brams, Berlioz, List singari kompozitorlarni ilhomlantirdi. 1834-yilda dastlabki Milliy musiqa maktabi tashkil topdi. Shuning zaminida F. List Musiqa akademiyasini barpo qildi (1918-yildan List nomidagi Oliy musiqa san?ati maktabiga aylangan). Peshtda opera teatri (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinchalik oliy musiqa maktabi deb iomlangan) barpo bo?ldi. 1853-yil
Filarmoniya
jamiyati tashkil topdi. Mashhur pianinochi, kompozitor F. List faoliyati 19-asr Vengriya musiqa taraqqiyotida katta rol o?ynadi. B. Bartok, Z. Koday singari kompozitor va musiqashunoslar xalq ijodi asarlarini o?rganib, Vengriya musiqa madaniyati rivojiga katta hissa qo?shdilar. 20-asrda F. Legar, I. Kalman, V. Yakobi operettalari olamga mashhur bo?ldi. Vengriya musiqasi taraqqiyotida A. Mixay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanski, F. Farqash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko singari kompozitor va musiqashunoslarning xizmatlari katta.
Teatr kurtaklari 9-asrdagi ko?chmanchi mojarlarning uyinlari va marosimlariga borib taqaladi. Qiziqchimasharabozlar va baxshilar o?ziga xos xalq madaniyatining namoyandalari edi. 17-asr oxiri ? 18-asr boshlarida maktab teatrlari rayem bo?ldi. 18-asr boshida saroy teatr truppalari yuzaga keldi. 1790-yilda birinchi professional teatr tashkil qilindi. 1837-yilda Peshtda ?Peshti madyar sinxaz“ (Pesti Magyar Szinhaz) nomli doimiy teatr (1840-yildan Mojar milliy teatri) ochildi. Vengriya teatrining shakllanishida aktyorlardan Vengriya?Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, Vengriya Yasai, rejissyor E. Paulai katta rol o?ynadilar. 19-asr oxirida yana bir qator viloyatlarda teatrlar tashkil etildi. 1-va 2- jahon urushi orasida Vengriya teatri chuqur tushkunlikka uchradi. Urushdan keyin yangi teatrlar ishga tushirildi: Budapeshtda Sh. Petyofi nomidagi teatr, Vengriya Yokai nomidagi teatr, Seged, Pech va boshqalar shaharlardagi teatrlar. Rejissyor lardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, Vengriya Gabor, E. Rutkai, L. Bashti mashhur.
1925-yilda Budapeshtda turg?un operetta teatri (1949-yildan Milliy teatr) tashkil qilindi. Balet san?ati 19-asr oxirida paydo bo?lib, 20-asr boshida rivojlandi. Budapeshtdagi Milliy teatr qoshida balet maktabi bor. Vengriyada estrada, qo?g?irchoq teatri, sirk va sirk maktabi ham mavjud.
19-asr oxirida dastlabki xronika filmlari suratga olina boshladi. 1896 i. Budapeshtda birinchi kinoteatr ochildi. 1901-yilda mojar filmi ?Rake“ (rejissyor B. Jitkovskiy) yaratildi. Shu filmdan ilmiy-ommabop kino tarixi boshlangan. 1912-yil 14-oktabrda milliy badiiy kinematografiya yuzaga keldi. 1912-yildan Vengriya filmlari muntazam suratda ishlab chiqarila boshladi. Keyingi yillarda Vengriyada yaratilgan filmlar haqqoniyligi, jiddiy masalalarni ko?tarib chiqqanligi bilan ajralib turadi. Vengriya kinematografiya ilmiy tadqiqot instituti (1956), Teatr va kino instituti bor. Vengriyada ishlab chiqarilgan ko?pgina badiiy va qisqa metrajli filmlar xalqaro kinofestivallarda mukofotlangan. 60?80-yillardagi eng yaxshi filmlar: ?20 soat“ (rejissyor Z. Fabri), ?Ota“ (rejissyor I. Sabo), ?Noumid“ (rejissyor Vengriya Yancho), ?Fotosurat“ (rejissyor P. Zolnai) va b. I. Pechi, K. Tolnai, Vengriya Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai kabilar Vengriya kinosining mashhur aktyorlaridir.
- Hukumat
- Umumiy ma?lumot
|
|---|
| |
- 1
Bir qismi
Osiyoda
.
- 2
Butunlay Osiyoda, biroq ittifoq va siyosiy tomonidan Yevropaga aloqador.
- 3
Shimoliy Qibrisni faqat
Turkiya
taniydi.
|