Vengriya
yamasa Majarstan (Magyarorszag) (rasmiy:
Vengriya Respublikası
yamasa Majarstan Respublikası) (Magyar Koztar-sasag) ? Evropanı? oraylıq boliminde, Dunay daryasını? orta a?ımında jaylasqan mamleket. Maydanı 93 mı? km². Evropa Awqamı, Evropa Ke?esi, NATO, Jahan banki, Jahan sawda sholkemi, Turkiy mamleketler sholkemi ham BMSh nı? a?zası bolıp tabıladı.
Xalqı 9,772,756 million adam (2019). Paytaxtı Budapesht qalası. Basqarıw ja?ınan 19 walayat (mede) qa bolinedi. Budapesht bolek basqarıw birligi etip ajıratıl?an. Mamleketti? rasmiy tili - Mojar tili.
Vengriya ? demokratiyalıq mamleket. Ameldegi
Konstituciyası
1949-jıl 20-avgustta qabıl etilgen (keyinirek ozgeris ham qosımshalar kirgizilgen). Mamleket baslı?ı ? prezident (2000-jıldan F. Madl). Prezident mamleket qurallı kushlerini? bas komandiri esaplanadı, hukimet baslı?ın tayınlaydı, qamal yamasa ayrıqsha ja?day jariyalaw huqıqına iye. Onı? kepillik muddeti ? 5 jıl Nızam shı?arıwshı organı ? parlament ? Mamleket ke?esi. Onı xalıq jalpı te? ham jasırın dawıs beriw jolı menen 4 jıl muddetke saylaydı. Atqarıwshı hakimiyat organı Ministrler Ke?esi bolıp, o?an bas ministr basshılıq etedi.
Mamleket ayma?ı tiykarınan tegislikten ibarat. Dunay daryasını? shep ja?ası ? Ulken Orta Dunaydı? bir boliminde 100-200 m biyikliktegi tobelikler ushıraydı. Dunaydı? o? ja?ası 150-200 m biyikliktegi Dunantul qır tegisligi ham Orta Mojar tawlarını? dizbekleri (Bakon, Vertesh, Pilish, Mechek ham basqalar) nen ibarat. Mamleketti? arqa-batısında Kishi Orta Dunay oypatlı?ını? qubla bolimi (Kishalfyold), arqa-shı?ısta Karpat tawlarını? etekleri (mamleketti? e? biyik noqatı ? Matra dizbegindegi Kekesh tawı, 1015 m), batısta Alp tawlarını? janbawırı (uzınlı?ı 500-800 m) jaylasqan. Tiykar?ı paydalı qazılmaları: boksit, gu?girt ham taskomir, neft, tabiyiy gaz, uran, marganets, temir rudaları. Balaton koli ja?alarında shıpalı termal ham metallı ıssı suw bulaqları bar. Iqlımı ? ortasha, kontinental. Yanvarda ortasha temperatura -2-4°, iyulda 20-22,5°. Jıllıq jawın mu?darı shı?ısta 450 mm den qubla-batısta 900 mm ge shekem. Shı?ısında qur?aqlıq bolıp turadı. Jawınnı? kobi jaz basında ham guzde jawadı. Dunay daryası Vengriyanı jane onı? paytaxtı ?
Budapeshtti
kesip otedi. Onı? quyatu?ın daryaları ? Tisa, Raba. Vengriyada kol kem, e? ulkeni Balaton koli. Jerlerini? kop bolimi ? qara topıraq. Taw ham adırlarda gu?girt orman ham karbonatlı torf jerler bar. Tisa ham Dunay oypatlıqlarında allyuvial topıraqlar bar. Alfyoldta kebir az onim beretu?ın topıraqlar ushıraydı. Vengriya ayma?ını? 17,6% i orman menen qorshal?an. Ormanlar tiykarınan taw janbawırlarını? 300-400 m den biyik bolimlerinde saqlanıp qal?an. Haywanlardan qoyan, dala tıshqanı, balpaq tıshqan, tulki, kirptiken, quslardan tor?ay, qara shımshıq, toqıldawıq, uki, qamıslıqlarda suw qusı ushıraydı. Vengriyada Qishbalaton qorıqxanası, Tixan, Xortobad ham basqa da milliy ba?lar bar.
Xalqını? 97% i mojarlar, sonday-aq olmonlar, slovaklar, xorvatlar, ruminlar, evreyler, serblar, slovenlar, polyaklar, ciganlar ham basqa da milletler jasaydı. Xalıqtı? ortasha tı?ızlı?ı: 1 km ge 115 adam tuwrı keledi, 62% xalıq qalalarda jasaydı. Dinge sıyınıwshılar tiykarınan katolikler (64%) ham protestantlar (23%). Rasmiy tili ? mojar tili. Iri qalaları: Budapesht, Mishkols, Debresen, Seged, Pech.
Vengriya ayma?ında daslepki makan-jaylar paleolit dawirinde payda bol?an. Bul jerde skif, illiriy, kelt qawimleri jasa?an. Eramız?a shekemgi I asir aqırı ham eramızdı? II asir baslarında olardı Rim imperiyasi jawlap al?an. Keyinirek, xalıqlardı? ullı koshiwi dawirinde Vengriya ayma?ında olmon ham turkiy elatlar kelip jaylasqan. VI asirde slavyanlar kelgen. Hazirgi vengmojarerlardı? awladları eramızdı? baslarında Qara te?iz boyında jasaytu?ın edi. Koshpeli sharwalı mojar qawimleri IX asir aqırlarında batısqa jıljıp, hazirgi Vengriya ayma?ına kelip jaylasqan. Vengriya mamleketini? qaliplesiwinde 997-jıl xristianlıqtı? qabıl etiliwi ham knyaz Ishtvan I di? taxtqa otırıwı ahmiyetli rol oynadı. Ol 1000-jılda ozin patsha ham mamleketti korollıq dep jariyaladı. X asirdi? ekinshi yarımınan baslap dıyqanshılıq rawajlandı, jerge jeke iyelik etiw kusheyip bardı. Mon?ollardı? hujimi (1240-41) Vengriyanı wayran etti. Bul dawirde patsha Bela JV (1235-70) Avstriya?a qashtı. 1242-jılda basqınshılar ketkennen keyin, patsha qaytıp kelip, mamleket xojalı?ın qayta-qayta tiklew, mamleketti bekkemlew ilajların kordi: mayda ham orta dvoryanlar?a je?illikler berdi, qo?sılas mamleketler menen baylanıs ornattı. Onı? oliminen keyin feodal boliniw kusheydi. Karl Robert (1308-42) jane onı? balası Layosh (Lyudovik) (1342-82) dawirinde hukimet oraylastırılıp, mamleketti? ekonomikalıq rawajlanıwına itibar berildi. XV asir basınan Vengriya?a turkler qawip saldı. Daslep 1416-18-jıllarda turkler Vengriya qublasına bastırıp kirdi. Mamlekettegi feodal boliniw turklerge qarsı tabıslı gures alıp barıw?a tosqınlıq etti. Ishki dawlar kusheydi, dıyqanlardı ekspluataciya etiw kusheydi. Oz-ara urıslar, dıyqanlar qoz?ala?ı mamleketti bar?an sayın halsizlendirdi. Moxach qasında mojarlar sultanı Sulayman armiyasınan je?ilip (1526), Vengriyanı? oraylıq ham qubla bolimi Turkiya?a (150 jıl dawamında) ?arezli bolıp qaldı, batıs ham arqa bolimi Avstriya?a otti. Mojar dvoryanları Avstriya monarxı Ferdinand Gabsburgti oz patshası dep tan aldı. Vengriyanı? shı?ısında Transilvaniya knyazligi duzildi, keyinirek ol da Avstriya?a ?arezli bolıp qaldı (1858). XVIII asirden baslap sırt el zulımlı?ına qarsı azatlıq guresi kusheydi, bul gures Ferens II basshılı?ında 10 jıl dawam etip, so?ında je?iliske ushıradı. 1711-jıl?ı Satmar kelisimine muwapıq, Avstriya oz tasirin putkil Vengriya ayma?ına otkere basladı. Gabsburglar otkergen qatar reformalar ham ?a?artıwshı absolyutizm“ siyasatına qaramay, XVIII asir aqırında?ı Francuz burjua revolyuciyası tasirinde Vengriyada Avstriya hukimranlı?ına qarsı narazılıq kusheydi. 1848-jıl 15-martta Vengriyada pomeshchikler basqarıw principi ham
Avstriya
zulımlı?ına qarsı revolyuciya baslandı. 1849-jıl 5-yanvarda Avstriya askerleri Vengriya paytaxtına kirdi. Vengriyanı? barlıq nızamları biykar etildi, mamleket Avstriyanı? walayatına aylandırıldı. 1867-jıl Avstriya hukimeti venrep hukimran she?berleri menen kelisip Avstriya-Vengriya monarxiyasın duzdi. Birinshi jahan urısı natiyjesinde bul monarxiya ıdıradı. 1918-jıl oktyabrdegi revolyuciya natiyjesinde Vengriya ?arezsiz mamleketke aylandı (16-noyabrde respublika dep da?aza etildi). 1919-jıl 21-martta Vengriya Sovet Respublikası boldı. Ol 1919-jıl 1-avgustta awdarıl?annan keyin, mamlekette Xorti diktaturası (1920-1944) ornatıldı. Vengriya Italiya ham Germaniya menen jaqınlastı. Mamleket ekonomikası Germaniya fashizmine xızmet ettirildi. Ekinshi jahan urısında Germaniyanı? awqamshısı retinde qatnastı. 1944-jıl martta gitler Vengriyanı basıp aldı. Olar hukimet tobesine F. Salashtı qoydı. 1944-jıl sentyabrde Vengriya olmon askerlerinen azat etile basladı. 1944-jıl 22-dekabrde duzilgen Vengriya milliy hukimeti aradan 6 kun otkennen, Germaniya?a qarsı urıs jariyaladı. 1945-jıl 4-aprelde Vengriya olmon askerlerinen putkilley azat etildi. 1946-jıl 1-fevralda Vengriya respublika dep da?azalandı. 1949-jıldan Vengriya Xalıq Respublikası dep ataldı. Mamlekette sanaat, bankler, transport mamleket ıqtıyarına alındı, jer reforması otkerildi. Kompartiyanı? bir partiyalı rejimi ke? kolemde social narazılıqqa sebep boldı. 1956-jıl oktyabrdegi xalıq koterilisinde demokratiyalıq erkinlikler beriliwi talap etildi. Shoro qurallı kushleri bul koterilisti ayawsız bastırdı. Varshava shartnamasınan shı?ajaq ekenligin jariyala?an I. Nad hukimeti tutqın?a alındı. Sonnan keyingi jıllarda Ya. Kadar basshılı?ında?ı mamleket administraciyası ideologiyalıq pikir ham xojalıq reforması otkeriw jolı menen Vengriya socialistik jumısshı partiyasını? abıroyın bekkemlewge urındı. 1989-jılda 1949-jıl?ı konstituciya ozgertirilip, Vengriya demokratiyalıq huqıqıy mamleket dep da?azalandı. 1989-jıl 18-oktyabrde mamleket Vengriya Respublikası dep ataldı. Vengriya 1955-jıldan BMSh a?zası. Ozbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq munasibetlerin 1992-jıl 3-martta ornatqan. Milliy bayramları: 15-mart 1848-49-jıl burjua revolyuciyasını? baslanıwı; 20-avgust ? Vengriya mamleketi tiykarshısı Awliye Ishtvan kuni; 23-oktyabr 1956-jıl revolyuciya ham azatlıq guresi baslan?an kun ham 1989-jıl Vengriya Respublikası jariyalan?an kun.
Tiykar?ı siyasiy partiyaları ham kasiplik awqamları
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Vengriya jumısshı partiyası (1918-jılda tiykar salın?an Vengriya Kommunistlik partiyasını? miyrasxorı, 1948-jıldan Vengriya miynetkeshler partiyası dep atal?an. 1989-jıl 7-oktyabrdegi 14-siezdte partiya iskerligin toqtatıw jane onı? negizinde socialistlik jumısshı partiyasın duziwge qarar etildi. Bul partiya 1993-jıl martınan Vengriya jumısshı partiyası dep atalatu?ın boldı), Vengriya socialistlik partiyası (1989-jılda duzilgen), Vengriya demokratiyalıq forumı (siyasiy sholkem retinde 1987-jılda duzilgen), Erkin demokratlar awqamı (1988-jılda tiykar salın?an ham siyasiy partiya sıpatında 1989-jılda qaliplesken). Kasiplik awqamları: ?arezsiz kasiplik awqamları demokratiyalıq ligası (1988-jılda ?arezsiz kasiplik awqamların birlestiriw maqsetinde duzilgen), Vengriya kasiplik awqamları federaciyası (Ulıwma Vengriya kasiplik awqamları negizinde juzege kelgen; Sholkemlestiriw siezdi 1990-jılda bol?an).
Vengriya ? industrial-agrar mamleket. Sanaatı aldı??ı texnika menen qurallan?an, awıl xojalı?ı joqarı darejede rawajlan?an. Jalpı ishki onimde sanaattı? ulesi 35,5%, awıl ham orman xojalı?ını? ulesi 12%. Sanaatını? jetekshi tarmaqları: mashinasazlıq, qara ham re?li metallurgiya, elektronika, azıq-awqat, mebel ham je?il sanaat. Janıl?ı-energetika balansında komir tiykar?ı orındı iyeleydi (Tatabanya, Oroslan, Barshod, Mechek ham basqa da kanler). Neft ham tabiyiy gaz qazıp alıw rawajlan?an. Elektr energiya tiykarınan ıssılıq elektr stanciyalarında payda etiledi (jılına ortasha 32,5 mlrd. kVt saat elektr energiya payda etiledi). Qara metallurgiya tiykarınan shetten keltiriletu?ın ruda ham koks tiykarında isleydi. Bul tarmaqtı? tiykar?ı orayları: Mishkols, Ozd ham Dunayvarosh. Boksit-alyuminiy sanaatı sheshiwshi ahmiyetke iye (Almashfyuzit, Ayka, Tatabanya, Inot, Nirad-Deaki ham basqalar). Mashinasazlıqtı? tiykar?ı tarmaqları ? elektrotexnika, pribor, baylanıs quralları, esaplaw texnikası, medicina asbap-uskenelerin islep shı?arıw, sonday-aq transport quralları, asirese kemasazlıq, temirjol vagonları, avtobus islep shı?arıw (?Ikarus“ zavodları) rawajlan?an. Metall qırqıw stanokları, ximiya, je?il, azıq-awqat sanaatı ushın asbap-uskeneler, awıl xojalı?ı mashinaları, jaqtılandırıw priborları da islep shı?arıladı. Mashinasazlıqtı? tiykar?ı orayları: Budapesht, Dyor, Mishkols, Sekeshfexervar ham Debresen. Farmacevtika karxanaları Budapesht ham Debresenda jaylasqan. Ximiya sanaatı (metallı toginler, organikalıq sintez onimlerin islep shı?arıw) zarurli ahmiyetke iye. Je?il sanaat tarmaqları arasında toqımashılıq, tigiwshilik, ayaq kiyim islep shı?arıw (Budapesht, Dyor, Seged, Pech ham basqa qalalarda), azıq-awqat sanaatı (vinoshılıq, miywe ham palız eginleri konserva, un tartıw, qant-qumsheker, gosh sanaatı ham basqalar) rawajlan?an. Awıl xojalı?ında tiykar?ı orındı dıyqanshılıq iyeleydi. Suriletu?ın jerdi? 2/3 bolegine ?alle egiledi. Texnika eginlerinen qant lablebi, ay?aba?ar, temeki, sonı? menen birge kartoshka jetistiriledi. Palız eginlerin egiw, ba?shılıq ham juzimshilik onimini? adewir bolegi sırt ellerge shı?arıp satıladı. Sharwashılıqtı? tiykar?ı tarmaqları ? shoshqashılıq ham qusshılıq. Qaramalshılıq, qoyshılıq ham sut onimlerin jetistiriw de rawajlan?an. Balaton kolinde ham Dunay daryasında balıq awlanadı.
Temirjol ham avtomobil transportı Vengriya transportını? tiykarın quraydı. Temirjollardı? uzınlı?ı ? 7752 km (2277 km elektrlestirilgen), avtomobil jollarıni? uzınlı?ı ?30 mı? km den artıq, ishki suw jollarıni? uzınlı?ı 1,6 mı? km di quraydı. Dunay daryasında kemeler qatnaydı; ol kanal arqalı Balaton koli menen tutastırıl?an. Tiykar?ı portı ? Budapesht qalası. Vengriya shetke tiykarınan mashinalar ham asbap-uskeneler, ximikatlar, elektr buyımları, boksit, dari-darmaq, kiyim-kenshek, awıl xojalı?ı ham azıq-awqat sanaatı onimlerin shı?aradı. Shetten shiyki onim, janıl?ı, je?il ham juk avtomobilleri, traktorlar, dan kombaynları, metallı toginler ham basqalardı satıp aladı. Sırt el turizmi rawajlan?an. Vengriya ekonomikasına shet el qarjı qosıw patleri talay joqarı. Vengriyanı? sırtqı sawdada?ı qarıydarları ? Batıs ham Arqa Evropa mamleketleri. Pul birligi ? forint. Medicinalıq xızmetke Densawlıqtı saqlaw ministrligi basshılıq etedi. Vengriyada 90 mı?nan artıq orınlı emlewxanalar bar; 30 mı??a jaqın shıpaker medicinalıq jardem korsetedi. Shıpakerlerdi Budapesht, Seged, Pech, Debresendegi medicina institutları tayarlaydı.
Xalıq bilimlendiriwi, ilimiy ham madeniy bilimlendiriw makemeleri
[
redaktorlaw
|
derekti ja?alaw
]
Vengriyada 8 jıllıq majburiy baslan?ısh talim engizilgen. Mamleketke, shirkewge qaraslı, menshikli orta oqıw orınları bar. Vengriyada 887 orta arnawlı oqıw ornı ham 91 joqarı oqıw ornı ham de kolledjler jumıs isleydi. Budapesht universiteti Vengriyada?ı e? iri joqarı oqıw jurtı bolıp tabıladı. Pech qalasında?ı universitet (1367-jıl duzilgen) de mamlekettegi e? ayyemgi oqıw orınlarınan. Vengriyada Vengriya Panler akademiyası, geologiya, zootexnika, farmako-ximiya ham basqa ilimiy izertlew institutları bar. Iri kitapxanaları: Mamleket kitapxanası, Budapesht universiteti, parlament kitapxanaları. Vengriyada Milliy muzey (1802-jıl duzilgen), Milliy galereya, Suwretlew korkem oneri, tabiyat-tariyx, ilimiy-texnologiya (hammesi Budapesht qalasında), Shopron qalasında Ferens List, Sekeshfexervarda patsha Ishtvan muzeyleri bar.
Vengriyada bir qansha gazeta ham jurnallar basıp shı?arıladı. E? irileri: ?Daily news“ (?Kundelik ja?alıqlar“, inglis ham olmon tillerindegi kundelik gazeta, 1979-jıldan), ?Kurir“ (?arezsiz kundelik gazeta, 1990-jıldan), ?Madyar nemzet“ (?Mojar milleti“, kundelik siyasiy gazeta, 1938-jıldan), ?Madyar xirlap“ (?Mojar gazetası“, kundelik siyasiy gazeta, 1968-jıldan), ?Nepsabadshag“ (?Xalıq erki“, kundelik gazeta, 1942-jıldan), ?Nepsava“ (?Xalıq sozi“, kundelik gazeta, 1873-jıldan), ?Sabadshag“ (?Azatlıq“, haptelik gazeta, 1990-jıldan), ?Kortarsh“ (?Zamanlas“, aylıq korkem adebiyatqa baylanıslı jurnal, 1957-jıldan), ?Madyar shayto“ (?Vengriya baspasozi“, aylıq jurnal, 1960-jıldan), ?May magazin“ (?Zamanagoy jurnal“, aylıq jurnal, 1981-jıldan). Vengriya telegraf agentligi (MTI) 1880-jılda, Vengriya radiosı 1924-jılda, Vengriya televideniesi 1957-jılda sholkemlestirilgen.
Adebiyatını? tariyxı xalıq awızeki doretiwshiliginen baslanadı. Onı? ayırım uzindileri orta asirlerge tiyisli latın tilindegi qollanbalarda saqlanıp qal?an. Belgisiz avtordı? ?Mojarlardı? jumısları“ qollanbası solardı? qatarınan esaplanadı. Mojar tilindegi daslepki jazba adebiyat otmishten qal?an estelikleri ? ?Qabir ustindegi waz“, ?Assizlik Fransiskti? sayaxatı“ doretpeleri XIII-XIV asirlerge tiyisli. Yaus Pannonius ham Balınt Balashshi XV-XVI asirlerde lirikalıq qosıqları menen ataqlı boldı. Turkler zulmına qarsı ?arezsizlik jolında?ı gureske arnal?an doretpeler milliy korkem adebiyatqa baylanıslı tildi? qaliplesiwine berekeli tasir etti. Vengriya Zrinidi? ?Siget baxıtsız hadiysesi“ epikalıq dastanında milliy birlik ideyası ja?landı. Vengriya Dyondyoshidi? epikalıq doretpeleri XVII asir mojar klassicizmini? ulgisi bolıp tabıladı. XVIII asirde a?artıwshılıq adebiyatı payda boldı. Bul dawirde ?Agis“, ?Filosof“, ?Tarimenni? sayaxatı“ shı?armalarını? avtorı D. Beshshenei, demokratiyalıq ruwxta?ı ?Doroteya“ satirikalıq eposı menen da?q qazan?an. Vengriya Chokonai-Vitez doretiwshiligi ahmiyetli. Y. Katoni, Vengriya Vyoryoshmarti, milliy gimn qosı?ı tekstini? avtorı F. Kyolchei romantikalıq doretpeleri menen tanıldı. XIX asirdi? 40-jıllarında adebiyatta realizm burtikleri korinip basladı. Y. Etvyosh ?Awıl notariusı“, ?1514-jılda Vengriya“ romanlarında eski feodal tartiplerine sın pikir bildirdi, Doji basshılı?ında?ı dıyqanlar koterilisin sawlelendirdi. ?Alp Yanosh“, ?Milliy qosıq“ epikalıq dastanlarını? avtorı Shandor Petyofi mojar poeziyasın xalıqshıllıq, demokratizm, realizm ideyaları menen bayıttı. Petyofi poeziyası 1848-49-jıllar revolyuciyasında zor ahmiyetti payda etti. Bul dawirde Ya. Aran Toldi haqqında?ı poemalar trilogiyası (?Toldi“, ?Toldi keshesi“, ?Toldi muhabbatı“) ham qatar qosıqlarında dıyqanlardı? feodal basqarıw sistemasına qarsı narazılıqları sawlelendirildi. Mojar adebiyatına shayır E. Adi ulken ules qostı. Onı? ?Mojar sahrada“, ?Mojar yakobinshisi qosı?ı“, ?Dyord Doji aqlı?ı“, ?Jawınger jol“ sıyaqlı doretpeleri jamiyeti qayta qurıw ruwxı menen suw?arıl?an. Birinshi ham Ekinshi jahan urısı arasında?ı dawirde mojar revolyuciyalıq lirikasını? iri wakili A. Yojef doretpeleri ke? tarqaldı. Ispan milliy azatlıq guresinde general Lukach atı menen da?q qazan?an jazıwshı Mate Zalka qatar doretpelerinde, sonı? menen birge ?Doberdo“ romanında azatlıq jolında?ı guresshiler obrazın jarattı, miynetkeshler sanasına? oyanıwın shın suwretledi. Vengriya adebiyatını? iri wakilleri L. Meshterxazi, A. Berkeshi, I. Dobozi, L. Erdyosh doretpeleri ja?a insannı? qaliplesiwi maselelerine arnal?an. Tanıqlı shayırlardan D. Iyesh, I. Shimon, G. Garai lirikalıq doretpeleri, Y. Darveshti? ?Maskunem jawın“ romanı ham D. Fekyottı? ?Shıpaker olimi“, F. Shantidi? ?Saat jigirma“, I. Erkenni? ?Tatıwlar sha?ara?ı“ qıssaları sociallıq temanı? tere? analiz etiliwi, psixologiyalıq ja?day suwretini? tere? filosofiyalılı?ı menen Vengriya adebiyatında ayrıqsha orın aladı.
Vengriya ayma?ında paleolit ham neolit dawirlerine tiyisli makan-jaylardı? qaldıqları, skif-sarmat ham ayyemgi madeniyatlardı? estelikleri tabıl?an. Eramızdı? daslepki asirlerine tiyisli Ayyemgi Rim arxitekturalıq estelikleri saqlan?an. XI-XII asirlerde Pech, Estergomda arxitektorlıq mektepleri payda boldı. XI-XIII asirlerde roman ham gotika usılında?ı qor?anlar, saraylar ham turar jaylar qurıldı. XV asirdi? 2-yarımınan Oyanıw dawiri principleri juzege kele basladı. XVII asir aqırlarında Avstriyalıqlar tasirinde barokko usılı jayıldı. XIX asirde klassicizm usılı tarqaldı. XIX asir aqırında Budapeshtti qurıw hawij aldı (parlament imaratı, opera teatrı ham basqalar). XIX-XX asir bosa?asında mojar ?moderni“ arxitektorlı?ında xalıq arxitektorlı?ı usıllarınan paydalanıldı. XX asir ortalarında?ı Vengriya arxitektorları salawatlı sanaat, turar jay, basqarıw imaratların qurıw?a kiristi. Komlo, Varianati, Budapesht qalalarında jahanni? e? korkem arxitekturalıq kompleksleri qurıldı. Budapeshttegi oraylıq stadion (arxitektor K. David), qurılıs sanaatı kasiplik awqamı xızmetkerleri uyi (arxitektor L. Gardorash ham basqalar), Dunay daryasına qurıl?an Erjebet kopiri (arxitektor P. Shali), Balaton koli boyında?ı miymanxanalar ham basqa imaratlar Vengriya arxitektorlı?ını? je?isi bolıp, industrial tiykarında juzege kelgen.
Vengriya ayma?ında ılaydan islengen ıdıs haykeller (neolit dawiri), kelt ham skiflardı? korkem oner estelikleri saqlanıp qal?an. Rim dawiri makan-jaylarında turli suwretler, haykelsheler, gul tubekler tabıl?an. Orta asirlerdegi suwretshilik, musinshilik (Awliye Georgiydi? atqa minip tur?an haykeli, bronza, XIV asir, Marton ham Derd Kolojvarlar islegen) ham de korkem onermentshilik buyımları saqlan?an. Oyanıw dawirinde (XV asir aqırı, XVI asir bası) Vengriya korkem oneri joqarı basqıshqa koterildi. Otken zaman dasturleri turkler hukimranlı?ı dawirinde de jergilikli tusta dawam etti. Bul zat jazba kitaplardı bezewde, ameliy-bezew korkem onerinde korinetu?ın boldı. XVII asir aqırı, XVIII asir baslarında barokko usılında?ı portret suwretshiligi rawajlandı (A. Manoki). XIX asirde portret (Vengriya Barabash), tabiyat korinisi (ake-bala Markolar), suwretshilik, musinshilik (I. Ferensi), suwretshilik (Vengriya Zichi) rawajlandı. 1848-49-jıllarda?ı revolyuciyadan keyin azatlıq ideyaları menen suw?arıl?an tariyxıy kartinalar jaratıldı (V. Madaras, B. Sekey). Ataqlı suwretshi Vengriya Munkachi bolsa sociallıq omirdi sawlelendiriwshi tere? ideyalı kartinalar jarattı. XIX asir aqırı, XX asir baslarında I. Reves, A. Fenesh, Ya. Tornyai, K. Kerishtok, D. Rudnai sıyaqlı suwretshiler mojar suwretshiligi dasturlerin dawam ettirdi. Vengriya Ijo, A. Shtrobl sıyaqlı musinshiler realistlik doretpeler jarattı. Sol dawir Vengriya korkem onerinde Sh. Xolloshi tiykar sal?an Nadban realistlik suwretshilik mektebi ulken rol oynadı. Vengriyanı? 20-30-jıllar korkem onerinde Dyula Derkovich ham Ishtvan Deshi-Xuber sıyaqlı ataqlı suwretshiler doretiwshilik etti. Fashizm tartibi ornatıl?annan keyin koplegen a?artıwshı suwretshiler sırt ellerde isledi, mamlekette qal?anları sociallıq otkir tasirli doretpeler jarattı. Suwretshilerden Bertalan Por, Aurel Bernat, Ishtvan Syoni, musinshilerden Beni Ferensi, Jigmond Kishfaludi-Shtrobl, Yojef Shomodi, Tamash Viga, Dyord Shegeshdi, Ferens Kovach ham basqalar. Vengriya suwretlew korkem onerin bayıttı. Vengriyada ameliy korkem oner de ayyemgi dasturlerge iye; Noemi Ferens jaratqan gobelenlar, Margit Kovach jaratqan ılaydan islengen ıdıs buyımlar bar.
Mojar xalıq qosıqları bir dawıslı bolıp tabıladı; ayyemgi sesler uy?ınlıqları bolsa mari, udmurt, chuvash namaların yadqa saladı. Igrits dep atalıwshı mojar xalıq baqsı dastanshıları haqqında?ı daslepki ma?lıwmat Yu asirine tiyisli. Xristianlıq rasmiy dinge sıyınıw bolıp qal?annan keyin (X asir), Grigoriyem xoralını? tasiri kusheydi. Professional Vengriya muzıkası (XIII asirden) aq suyekler arasında gullendi. Onda Batıs
Evropa
muzıkası menen mojar xalıq muzıka sesleri uy?ınlıqları qosıldı. XVI asirde lyutnya atqarıwshısı ham qosıqshı Sh. Tinodidi? tariyxıy temada?ı daslepki dunyalıq qosıqları, B.Bakfarq sıyaqlı sazende kompozitorlardı? saz shı?armaları basıp shı?arıldı. XVII-XVIII asirlerde Vengriya aqsuyeklerini? kobisi ozlerini? xor ham de saz shertiw kapellaları menen at shı?ardı. XVIII asir aqırınan saz shertiw muzıkasını? ja?a ayaq oyın janrı ? verbunkosh rawajlandı. Onı? qaliplesiwinde Vengriya cigan sazendeleri ulken rol oynadı. Keyinirek milliy muzıkanı? tiykar?ı usılı darejesine koterilgen verbunkosh barlıq janrlar?a tasir etti.
Kompozitor
Y. Ruzichka sol usıl arqalı birinshi Vengriya operası (?Belanı? qashıwı“, 1822) n jazdı. Oz doretiwshiliginde verbunkosh penen Italiya operanavislik tajiriybesin qosqan XIX asir ataqlı kompozitorı F. Erkel ?Bank ban“, ?Laslo Xunyadi“, ?Dyord Doja“ sıyaqlı milliy azatlıq hareketi ruwxında?ı operaların jarattı. Verbunkosh sesler uy?ınlıqları Gaydn, Mocart, Betxoven, Shubert, Brams, Berlioz, List sıyaqlı kompozitorlardı yoshlandırdı. 1834-jılda daslepki Milliy muzıka mektebi duzildi. Sonı? arqasında F. List Muzıka akademiyasın qurdı (1918-jıldan List atında?ı Joqarı muzıka korkem oneri mektepke aynal?an). Peshtta opera teatrı (1837), Milliy konservatoriya (1840, keyinirek joqarı muzıka mektebi dep atal?an) juzege keldi. 1853-jıl Filarmoniya jamiyeti duzildi. Ataqlı pianinoshı, kompozitor F. List iskerligi XIX asir Vengriya muzıka rawajlanıwında ulken rol oynadı. B. Bartok, Z. Koday sıyaqlı kompozitor ham muzıkashılar xalıq doretiwshiligi shı?armaların uyrenip, Vengriya muzıka madeniyatı rawajlanıwına ulken ules qostı. XX asirde F. Legar, I. Kalman, V. Yakobi operettaları alemge ataqlı boldı. Vengriya muzıkası rawajlanıwında A. Mixay, P. Kadosha, R. Marosh, E. Servanski, F. Farqash, D. Ranki. P. Yardani, Sh. Sokolai, J. Durko sıyaqlı kompozitor ham muzıkashılardı? xızmetleri ulken.
Teatr IX asirdegi koshpeli mojarlardı? uyımları ham dasturlerine barıp taqaladı. Qızıqshı masqarapazlar ham baqsılar ayrıqsha xalıq madeniyatını? wakilleri edi. XVII asir aqırı ? XVIII asir baslarında mektep teatrları rayem boldı. XVIII asir basında saray teatr truppaları juzege keldi. 1790-jılda birinshi professional teatr sholkemlestirildi. 1837-jılda Peshtta ?Peshti madyar sinxaz“ (Pesti Magyar Sinxaz) atlı turaqlı teatr (1840-jıldan Mojar milliy teatrı) ashıldı. Vengriya teatrını? qaliplesiwinde aktyorlardan Vengriya Lendvai, G. Egreshshi, R. Laborfalvi, Vengriya Yasai, rejissyor E. Paulai ulken rol oynaydı. XIX asir aqırında ta?ı bir qatar walayatlarda teatrlar duzildi. Birinshi ham Ekinshi jahan urısı arasında Vengriya teatrı tere?
pase?ledi. Urıstan keyin ja?a teatrlar iske tusirildi: Budapeshtte Sh. Petyofi atında?ı teatr, Vengriya Yokai atında?ı teatr, Seged, Pech ham basqa qalalarda?ı teatrlar. Rejissyorlardan T. Mayor, E. Gellert, K. Kazimir, L. Vamosh, aktyorlardan G. Bayor, K. Tolnai, A. Shomlai, Vengriya Gabor, E. Rutkai, L. Bashti ataqlı. 1925-jılda Budapeshtte turaqlı operetta teatrı (1949-jıldan Milliy teatr) sholkemlestirildi. Balet korkem oneri XIX asir aqırında payda bolıp, XX asir basında rawajlandı. Budapeshttegi Milliy teatr qasında balet mektebi bar. Vengriyada estrada, quwırshaq teatrı, cirk ham cirk mektebi de bar.
XIX asir aqırında daslepki xronikalıq filmler suwretke alınıp basladı. 1896-jıl Budapeshtte birinshi kinoteatr ashıldı. 1901-jılda mojar filmi ?Rake“ (rejissyor B. Jitkovskiy) jaratıldı. Sol filmnen ilimiy-kopshilikke arnal?an kino tariyxı baslan?an. 1912-jıl 14-oktyabrde milliy korkem kinematografiya juzege keldi. 1912-jıldan Vengriya filmleri uzliksiz suwrette islep shı?arıla basladı. Keyingi jıllarda Vengriyada jaratıl?an filmler shınlı?ı, saldamlı maselelerdi koterip shıqqanlı?ı menen ajıralıp turadı. Vengriya kinematografiya ilimiy izertlew institutı (1956), Teatr ham kino institutı bar. Vengriyada islep shı?arıl?an koplegen korkem ham qısqa metrajlı filmler xalıq aralıq kinofestivallarda sıylıqlan?an. 60-80-jıllarda?ı e? jaqsı filmler: ?20 saat“ (rejissyor Z. Fabri), ?Ake“ (rejissyor I. Sabo), ?Umitsiz“ (rejissyor Vengriya Yancho), ?Fotosuwret“ (rejissyor P. Zolnai) ham basqalar. I. Pechi, K. Tolnai, Vengriya Gabor, L. Bashti, Ye. Rutkai sıyaqlılar Vengriya kinosını? ataqlı aktyorları bolıp tabıladı.
- ↑
?The Story Behind the Hungarian National Anthem“
. Jules S. Vallay. 10-oktyabr 2017-jılda tup nusqadan
arxivlendi
. Qaraldı: 8-may 2017-jıl.
- ↑
Silteme korsetiwdegi qatelik: Жарамсыз
<ref>
тег?;
no text was provided for refs named
Flaw
- ↑
?A nepesseg vallas, felekezet es nemek szerint: nepszamlalasok 1930, 1949, 2001, 2011, 2022“
[Population by religion, denomination and gender: censuses 1930, 1949, 2001, 2011, 2022]
(XLSX file).
Hungarian Central Statistical Office
(26-sentyabr 2023-jıl).
- ↑
4,0
4,1
?Hungary“
.
The World Factbook
. CIA. Qaraldı: 27-mart 2014-jıl.
- ↑
?22.1.1.1. Main indicators of population and vital events“
.
www.ksh.hu
. Hungarian Central Statistical Office (KSH). 15-fevral 2019-jılda tup nusqadan
arxivlendi
. Qaraldı: 28-iyul 2023-jıl.
- ↑
6,0
6,1
6,2
6,3
?World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Hungary)“
.
International Monetary Fund
(10-oktyabr 2023-jıl). Qaraldı: 11-oktyabr 2023-jıl.
- ↑
?Gini coefficient of equivalised disposable income ? EU-SILC survey“
.
Eurostat
. Qaraldı: 9-avgust 2021-jıl.
- ↑
?Human Development Report 2021/2022“
(en).
United Nations Development Programme
(8-sentyabr 2022-jıl). Qaraldı: 8-sentyabr 2022-jıl.