Ukrain Karpatlary
Ukraina
(
ukr.
Укра?на
[ukr??jin?]
) ?
Gundogar Yewropada
dowlet
. Gunortada onu? serhetlerini
Gara de?iz
we
Azow de?zi
yuwyar, ol gundogarda we demirgazyk-gundogarda ?
Russiya
, demirgazykda ?
Belarus
, gunbatarda ?
Pol?a
,
Slowakiya
we
Wengriya
, gunorta-gunbatarda ?
Rumyniya
we
Moldawiya
bilen serhetle?yar.
Yurdu? paytagty we i? iri ?aheri ?
Kiyew
.
Hazirki Ukrainany? caginde ilkinji adamlar 900-800 mu? yyl mundan ozal irki paleolit ??eyyamynda yuze cykypdyr. Dowrebap gornu?li adamlar - Cro-Magnons 40-35 mu? yyl mundan ozal yokarky paleolit ??dowrunde emele gelipdir. Bular europeewropa yary?yny? wekilleri, taypa guramasy bolan aw yygnayjylardy. Cro-Magnonlary? ybadat merkezlerinden biri Da? mazaryny? tebigy galyndylarydy. 10,000 yyldan gowrak ozal ilaty? kopelmegine go?ant go?an buzluk eredi. Ukrainany? land?aft boluni?i tokay, sahra we sahra zolaklaryna bolunip, dowrebaplyga yakyn toprak ortugi emele geldi. Ykdysadyyeti? krizisi adamlary kem-kemden kopeltmage mejbur etdi: ekerancylyk we maldarcylyk. Kuyzegarciligi? peyda bolmagy bilen hazirki Ukrainada beo? VII-V-III mu?lerce dowam eden taze da? asyry dowri yuze cykypdyr.
Ukrainany? umumy tutyan meydany 603,7 mu? inedordul kilometre barabar bolup, ol bu gorkeziji boyunca Yewropada o?daki orunlarda duryar. Ukraina meydany boyunca dunyade 42-nji orny eyeleyar. Ukraina Russiya Federasiyasy,
Pol?a
,
Slowakiya
,
Wengriya
,
Rumyniya
,
Moldowa
we
Belarus
bilen aracakle?yar. Yurdu? gunorta bolegini Gara we Azow de?izleri yuwyar.
Ukraina dowleti Yewropada bay mineral seri?delerini? kopdurliligi bilen tapawutlanyar. Kop yyllary? dowamynda Ukraina komur, demir we marganes magdanlaryny cykarmakda dunyade o?daki orunlary eyelap geldi. Yurdu? esasy komur kanleri Donesk sebitinde yerle?yar. Olary? gory 109 milliard tonna barabardyr. Mundan ba?ga-da, Lwow-Wolynsk sebitinde-de komur gazylyp alynyar. Dnepr sebitinde go?ur komru? 6 milliard tonna barabar kani tapyldy. ?eyle hem, Ukraina dowleti demir magdanlaryna hem bay yurtdur.
Ukrainada magdan dal gazylyp alynyan baylyklary? kop gory bar. Bu babatda Yewropada o?daki orunlary eyeleyan Ukrainada nebitdakyly? (ozokerit), tebigy kukurdi? we grafiti? kanleri bar.
Bu dowleti? haywanat we osumlik dunyasi hem baydyr. Yurtda durli osumlikleri? gornu?lerini? 30 mu?den gowragy bolup, agaclary? 76 gornu?i bar. Dowleti? umumy meydanyny? 14 goterimini tokay zolaklary tutyar. Dub, buk, sosna, yel yaly agaclar agdyklyk edyar. Tebigy osumlikler maldarcylygy?, balarycylygy? osmegine o?ayly tasir edyar. Durli osumlikler lukmancylykda-da gi?den ulanylyar. Yurtda osumlik dunyasini goramak babatda hem i??an uly i?ler alnyp barylyar. Yurtda durli gornu?daki goraghanalary? 2270-e golayy i?leyar. Yurtda haywanlary? 45 mu? gornu?i bolup, olary? 28 mu?usi yabanydyr (bu san dunya faunasyny? 2 goterimine barabardyr). Gara de?zinde haywanlary? 2,4 mu? gornu?i, Azow de?zinde bolsa 400 gornu?i bar. Iki de?zi? akwatoriyasy hem balyk senagaty taydan amatlydyr. Ukrainany? “Gyzyl kitabyna” seyrek du? gelyan haywanlary? 85 gornu?i girizildi.
Ilaty: Ukrainany? ilatyny? sany 50 million adama golaylayar. Ilat sany boyunca Yewropada Germaniyadan, Italiyadan, Beyik Britaniyadan we Fransiyadan so?ra 5-nji orunda duryar. Bu gorkeziji boyunca Yewropany? umumy ilatyny? 7,3 goterimini, dunya ilatyny? bolsa 1 goterimini tutyar. Ilaty? agramly bolegi ?aherlerde ya?ayar. Oba yerlerini? ilatyny? sany 15 milliondan gecyar.
Ukraina administratiw taydan 24 welayatdan we Krym awtonom respublikasyndan ybaratdyr. Kiyew we Sewastopol yurdu? kanuncylygy tarapyndan bellenilen yorite dereja eyedir. Ukrainada 446 ?aher, 490 etrap, 907 ?aher tipli etrapca we 10196 sany oba bar.
Yurdu? paytagty Kiyewi? ilatyny? sany 2 million 800 adamdyr. Kiyew hazirki wagtda Yewropany? iri ?aherlerini? biri bolmak bilen yurdu? ylym, bilim we medeni merkezi hasaplanyar. Bu yerde Prezidenti? ko?gi, Yokary Rada (parlament), Ministrler Kabineti we yerine yetiriji dowlet edaralary, da?ary yurtlary? diplomatik wekilhanalary yerle?yar.
Kiyew Ukrainany? maliye merkezi hem hasaplanyp, yurdu? Milli banky, tajircilik we beyleki yoritele?dirilen banklar, iri kompaniyalary? we da?ary yurt maliye institutlaryny? wekilhanalary bar. Kiyew dunyani? 130-dan gowrak dowleti bilen sowda-ykdysady, maliye-kredit, ylym-bilim, saglygy gorayy?, syyahatcylyk we medeniyet ulgamlarynda hyzmatda?lyk edyar.
Ukrainany? ikinji uly ?aheri Harkowdyr. 1,5 milliondan gowrak ilaty bolan Harkow gadymy ?aherleri? biridir. 1 million 147 mu? ilatly Dnepropetrowsk ?aheri yurdu? iri senagat merkezidir. ?aher 1776-njy yylda Dnepr deryasyny? kenarynda port ?aheri hokmunde guruldy. Ilaty? sany boyunca dordunji orunda duryan Donesk ?aheri 1869-njy yylda doredilip, yurdu? iri senagat merkezlerini? biridir. ?ol yerde komur magdanyny? ummasyz uly kanleri bar. Odessa ?aherini bilmeyan yokdur. Ol Gara de?zi? kenaryndaky esasy port ?aher bolup, 1789-njy yylda gurlupdyr. Ukraina tebigy, arhitektura yadygarliklerine we goraghanalara bay yurtdur. Kiyewde 30-a golay muzey bar.
Da?ary syyasaty: Ukraina dunyani? ahli dowletleri bilen ozara bahbitli gatna?yklary yola goymak ugrunda uly i?leri alyp baryar. So?ky yyllarda Ukraina tarapyndan o?e surulen kop sanly ba?langyclar dunya dowletleri tarapyndan uly goldaw tapdy. Merkezi we Gundogar Yewropa yurtlary bilen bir hatarda Ukraina hem Birle?en Milletler Guramasynda dunya ykdysadyyeti bilen ayakda? gitmek isleyan dowletlere goldaw bermek ucin birnace kararlary? kabul edilmegini gazandy. 2000-nji yylda Kiyewde BMG-ni? wekilhanasy i?lap ba?lady. Mundan ba?ga-da, BMG-ni? ba?ga-da kop sanly edaralaryny? wekilhanalary hereket edyar. Ukraina 50-a golay iri halkara guramalary? agzasydyr.
1995-nji yyly? 26-njy sentyabrynda Ukraina Yewropa Ge?e?ini? doly hukukly agzalygyna saylandy. Ukraina bu mohum guramany? agzasy bolmak bilen ozuni? “Yewropa” ma?galasyna degi?lidigini yglan etdi. Yewropa Ge?e?ine agza bolan Ukraina bu guramany? durli komitetlerini? we Parlament Assambleyasyny? i?ine gatna?yar. Kiyewde Yewropa Ge?e?ini? informasion-resminama merkezi hereket edyar.
Ukraina Yewropa Bilele?igini? Bryusseldaki ?tab-kwartirasynda hemi?elik wekilhanasyny acdy. Yurtda bolsa ?ol wekilhana bilen i?le?yan yorite komitet doredildi. 1998-nji yyly? iyunynda yurdu? Prezidenti tarapyndan Ukrainany? Yewropa Bilele?igine integrasiya strategiyasy tassyklandyly. Hazirki wagtda Ukrainany? Yewropa Bilele?igini? assosirlenen agzalygy boyunca ylala?yk gazanylmagy ugrunda geple?ikleri? alnyp barylmagy goz o?unde tutulyar.
Ukraina 1992-nji yylda Yewropany? Howpsuzlyk we Hyzmatda?lyk Guramasyny? agzasy boldy. Hazirki wagtda Ukraina bu gurama bilen i?je? gatna?yklary alyp baryar.