Bolgariya
ya da
Bolgarystan
(
bolg.
България
; resmi ady ?
Bolgariya Respublikasy
) ?
Gundogar Yewropadaky
dowlet. Bu yurt Balkan yarym adasyny? gundogar boleginde yerle?yar. Ol demirgazykda
Rumyniya
, gunortada
Yunanystan
we
Turkiye
, gunbatarda
Makedoniya
bilen aracakle?yar. Yurdu? gundogar bolegini
Gara de?iz
yuwyar. Onu? kenaryny? uzynlygy 378 kilometre barabardyr. Yurdu? paytagty we iri ?aheri -
Sofiya
. Onda 1 milliondan gowrak adam ya?ayar. Umumy tutyan meydany 110,9 mu? inedordul kilometrdir.
Bolgariyany? tebigaty kopdurliligi bilen tapawutlanyar. Demirgazygynda goge burenen
Dunay deryasy
akyar, merkezinde bolsa durli agacly tokaylyklar agdyklyk edyar, gunortasynda gi? duzlukler yayylyp yatyr, gundogarynda Gara de?iz we onu? cageli kenarlary bar. Yurdu? ucden iki bolegini bayyrlyklar we duzlukler tutyar. Bu yerlerde oba hojalyk ekinleri ekilyar. Bolgariyany? gunorta-gunbatar bolegini daglar tutyar. Yurdu? i? beyik ger?i
Musala
- 2925 kilometr.
Rodopi dagy
bolsa peydaly gazylyp alynyan magdanlara oran bay.
Yurdu? ilatyny? sany yyl-yyldan artyar. Hazirki dowurde yurtda 7,7 milliondan gowrak adam ya?ayar. Bolgariya caga doglu?y babatda Yewropada i? o?daki orunlarda duryar. Yurdu? ilatyny? ya? dowamlylygy erkeklerde - 68,25, ayallarda bolsa 75,56 yyl. Ilaty? agramly bolegi ?aherlerde ya?ayar. So?ky yyllarda obalardan ?aherlere ya?amaga gelyan adamlary? sany barha artyar.
1976
-njy yylda ?aheri? ilatyny? umumy ilaty? 59 goterimini tutyan bolsa,
1996
-njy yylda ol 70 goterime cenli artdy.
Yurdu? ilatyny? agramly bolegini bolgarlar duzyar. ?eyle hem yurtda
turkler
,
grekler
,
ermeniler
,
ruslar
we beyleki milletden bolan adamlar ya?ayar.
Bolgar dili Hindi-Yewropa dilleri ma?galasyny? gunorta slawyan toparyna degi?li bolup, ol slawyan hat yazuwlaryny? i? gadymy nusgalaryny? biri hasaplanyar.
862
-nji ya-da
863
-nji yylda doganlar Kirili we Mefodiy grekleri? Saloniki ?aherinde gadymy bolgar elipbiyini duzupdirler. Hazirki bolgar dili
XVII
-
XIX
asyrlarda yerli ilaty? dialektine gora tazeden duzgunle?dirilyar.
1945
-nji yylda bolsa elipbiydaki kabir harplar ayrylyp sadala?dyrylyar.
Yurdu? senagatla?dyrylan dowrune cenli ?aheri? ilatyny? arty?y oran hayaldy.
1950
-nji yyllarda ?aherlerde ilaty? ucden bir bolegi ya?ayardy.
1989
-njy yylda bolsa bu gorkeziji iki esse artdy. So?ky maglumatlara gora, yurtda ilaty 100 mu?den kop bolan ?aherleri? 9-sy hasaba alyndy. Olar:
Sofiya
(bir milliondan gowrak ilaty bar),
Plowdiw
- 341,4 mu?, Warna - 308,6 mu?,
Burgas
-196 mu?,
Ruse
-170 mu?,
Stara-Zagora
-150,5 mu?,
Plewen
-130,8 mu?,
Dobric
- 104,5 mu?,
Sliwen
-106,2 mu?. Yurdu? esasy portlary ?eylerak: Burgas Gara de?izde we Ruse - Dunay deryasynda. Gara de?zi? kenaryndaky
Warna
?aheri yurdu? i? bir ?ypahana sebiti hasaplanyar. Stara-Zagora ?aheri Bolgariyany? esasy dermiryol uzelini duzyar.
Yurdu? Ba? kanunyna layyklykda, Bolgariya parlament respublikasy bolup, dowlet ba?tutany - prezident. Ol gonuden-goni saylawlar esasynda ba? yyl mohlete saylanyar. Prezident ?ol sanda yurdu? yaragly guyclerini? ba? serkerde ba?ysy hem-de milli howpsuzlyk boyunca maslahat ge?e?ini? ba?lygydyr.
Yurdu? kanun cykaryjy organy - bir palataly (Halk ge?e?i) parlamentdir. Parlamenti? duzuminde 240 sany deputat bolup, olar saylawlar esasynda dort yyllyk mohlete saylanyar. Olary? arasynda saylawlarda i? azyndan 4 goterim ses alan partiyalary? agzalary hem bar. Parlament yurdu? ba? bakany wezipa bellap ony wezipesinden bo?adyar hem-de ba? bakany? teklibi boyunca ministrler kabinetini? agzalaryny saylayar.
Bolgariya Respublikasy dunyani? 130-dan gowrak dowleti bilen diplomatik gatna?yklar saklayar. Bolgariya
Birle?en Milletler Guramasyny?
agzasy bolup, 300-e golay halkara guramalaryny? i?ine i?je? gatna?yar. Bolgariya bilen
NATO
-ny? arasyndaky gatna?yklar
1990
-njy yylda yola goyuldy. Hazir bolsa bu gatna?yklar "Parahatcylygy? hatyrasyna hyzmatda?lyk" meyilnamasyny? caklerinde osdurilyar.
1992
-nji yyly? 5-nji mayynda Bolgariya
Yewropa Ge?e?ine
agzalyga kabul edilyar. Bir yyldan so?, Yewropany? erkin sowda assosiasiyasy bilen ylala?yga gol ceki?yar.
Bolgariya Respublikasy industrial-agrar yurt hasaplanyar. Yurtda ma?yn gurlu?yk, azyk senagaty, gara we re?kli metallurgiya, nebit-himiya, agajy gaytadan i?leyan senagat has osendir. Oba hojalygynda bolsa ekerancylyga uly ahmiyet berilyar. Syyahatcylyk pudagy hem yurdu? ykdysadyyetine saldamly go?ant go?yar.
XIX asyrda Bolgariya oba hojalygy yurdy hasaplanyardy. Mu?a gammazdan, yurdu? dokma we ayakgap-deri senagatynda uly osu?ler gazanylypdyr. Beyik Watancylyk ur?uny? o? yanyndaky on yyllyklary? dowamynda yurtda da?ary yurt maya goyumyny? hasabyna hususy telekeciligi? osdurilmegine uns berilyar. Yone mu?a garamazdan, yurdu? esasy milli girdejisini? agramly bolegini oba hojalygyndan gelen girdeji duzyar.
1980
-nji yyllarda yurdu? ykdysadyyeti sazla?ykly osup ba?lady. ?ol yyllarda ykdysadyyetde taze dolandyry? ulgamy doredildi. Bu ulgam ykdysadyyeti? tazeden dowrebapla?dyrylmagyna gonukdirildi.
Bolgariyany? umumy meydany ykdysady taydan uc sebite bolunyar. Olar: Gunbatar, Gunorta-gundogar we Demirgazyk-gundogar sebitleridir. Gunbatar sebitindaki Sofiya-Pernik senagat toplumy sebiti? ykdysadyyetini? esasyny duzyar. Bu toplumda 30 goterim elektrik energiyasy, yurtdaky ahli gara metallar ondurilyar. Gunorta-gundogar sebitindaki Plowdiw, Burgas, Stara-Zagora we Haskowo senagat merkezlerinde re?kli metallurgiya, himiya senagaty, gurlu?yk materiallary onumciligi yaly pudaklar has-da osen. Bu sebiti? esasy oba hojalyk ekinleri ?eylerak - bugday, mekgejowen. ?aly, uzum, durli miweler we gok onumler. Demirgazyk-gundogar sebitinde bolsa ma?yn gurlu?yk, himiya, dokma senagatyna uly ahmiyet berilyar.
Peydaly gazylyp alynyan baylyklary bolan komur? cykaryly?y yyl-yyldan artyar. Bolgariyadaky nebit yataklaryny senagat taydan ozle?dirip bolmayar. Yurt nebiti
OPEK
guramasyna agza yurtlardan we
GDA
yurtlaryndan satyn alyar. Cig nebit Burgas ?aherini? golayynda nebiti gaytadan i?leyan toplumda tazeden i?lenilyar. Bu toplumda himiya onumlerini? 100-e golay gornu?i ondurilyar. ?eyle hem Bolgariya GDA yurtlaryndan tebigy gaz hem satyn alyar.
1993
-nji yylda yurdu? demiryollaryny? uzynlygy 6600 kilometre barabardy.
1995
-nji yyly? ahyrynda gara yollaryny? 37 mu? kilometrinde abatlayy? i?leri gecirildi. 1995-nji yylda Bolgariyada
Sarayewo
halkara deniz porty acyldy. Bolgariyany? caginden 445 kilometr turba gecirijisi gecyar. Yurtda 10 aeroport bolup, onun ucusi halkara derejesinde halka hyzmat edyar.
Bolgariyada iri dowlet we hususy balykcylyk karhanalary bar.
1960
-njy yyllardan bari yurtda balykcylyk bilen me?gullanyan hususy karhanalary? sany barha artyar. Balyklary? 70 goterimi
Atlantik okeandan
tutulyar.
Bolgariyany? pul birligi - lew. Yurdu? merkezi banky esasy bank edarasydyr. Ol
1964
-nji yylda doredilen da?ary sowda bankyny? hem gymmat bahaly kagyzlaryny? 72 goterimine eyedir. Dowlet suy?urintgiler banky ilata bank hyzmatlaryny hodurleyar. Yurtda paydarlar banklary
1987
-nji yylda doredilip ba?landy.
Bolgarlary? agramly bolegi 20 bilen 30 ya? aralygynda durmu? guryarlar. Bolgariya ozuni? tebigy ajayyplygy bilen hem hemmeleri hayran edyar. Yurdu? bu tebigy ajayyplyklary da?ary yurtly jahanke?deleri hem ozune bendi edyar. Yurdun paytagty Sofiya Yewropany? i? gadymy ?aherlerini? biri hasaplanyar. Bu ?aherde kop sanly muzeyler, gadymy yadygarlikler we ozbolu?ly nusgawy kiliseler bar. Paytagty? owadan yerleri ?eylerak: Aleksandr Newskini? sobory (Balkan yarym adasyny? iri prawoslaw kilisesi hasaplanyar), da?ary yurt sungaty muzeyi, Batenberg meydany, etnografiya muzeyi, milli taryh muzeyi (Balkan yarym adasyny? iri muzeyi hasaplanyar), botanika bagy we ?.m. Pernik ?aherinde
Wizantiya imperiyasy
dowrunden galan gadymy galalara du? gelmek bolyar. Bolgariya
395
-nji yylda Wizantiya imperiyasyny? duzuminde bolandygy ucin bu yurdu? kabir ?aherlerinde ?ol dowurdaki taryhy yadygarliklere gabat gelinyar.
Bolgariyany? Bankya sebiti termal ?ypahanalar merkezi hasaplanyar. Bu ?ypahanalar da?ary yurtly syyahatcylary? i? bir gelim-gidimli yeridir. Sumen ?aheri Bolgariyany? orta asyrlardaky durmu?yny acyp gorkezyar. Bu ?aherde ?umens galasy we yurdu? i? iri Tombul metjidi yerle?yar. ?aheri? eteginde milli seyilgah yayylyp yatyr. Plowdiw ?aherinde 3 mu? omnlyk teatr we Hisar Kapiya derwezesi bar. ?aheri? golayynda Hiarya ?ypahanasy yerle?yar. Ol gadymy Rim dowrunde hem oran me?hur ?ypahanalary? biri hasaplanyan eken.
?eyle hem yurdu? Arbanasi, Bo?ensi, Yetyr, ?erawna, Kopriw?tisa, Kotel, Melnik, Nesebyr, Sozopol, Tryawna we ?iriko-Lyka yaly ?aherleri-de muzeylere, taryhy yadygarliklere oran baydyr. Gara de?zi? kenaryndaky Warna we Nesebyr ?aherleri bolsa yurdu? ilatyny? agramly bolegini? dync alyan yeri hasaplanyar. Bolgariyada Yewropany? i? owadan dag gowagy hem bar. Ol Ledenika diylip atlandyrylyar.