Arizona

Nadimak: Grand-Canyon-State Copper-State
Glavni grad	Phoenix
Najve?i grad	Phoenix
Guverner	Doug Ducey
Slu?beni jezik	engleski (74,1%) ?panjski (19,5%) navaho (0,6%)
Povr?ina	295.276 km²
- Kopno	294.312 km²
- Voda	942 km²
Stanovni?tvo ( 2004 .)
- Broj	5.743.834
- Gusto?a	19//km²
Progla?enje saveznom dr?avom SAD-a
- Datum	14. velja?e 1912 .
- Poredak	48.
Vremenska zona	Mountain: UTC-7
Zemljopisna ?irina	31°20'N - 37°N
Zemljopisna du?ina	109°3'W - 114°50'W
?irina	500 km
Du?ina	645 km
Visina
- Najvi?a	3.851 m
- Najni?a	21 m
Kratice
- Po?tanska	AZ
- ISO 3166-2	US-AZ
Internet stranica	az.gov

Arizona ( AZ ) je ameri?ka savezna dr?ava u jugozapadnom dijelu Sjedinjenih Ameri?kih Dr?ava . Zauzima povr?inu od 295.234 km ² , a populacija iznosi 6.482.505 stanovnika (procjena 2011) Glavni i najve?i grad Arizone je Phoenix . Pored Phoenixa, u njoj se nalazi nekoliko ve?ih gradova: Tucson , Mesa , Glendale , Chandler i Scottsdale . Arizona je bila 48. i posljednja savezna dr?ava u mati?nom dijelu SAD-a koja je progla?ena dr?avom, 14. februara 1912 .

Poznata je po svojoj prete?no pustinjskoj klimi , vrelim ljetima i blagim zimama . U sjevernom dijelu Arizone, brojne su planine, te je tamo dosta hladnije nego na jugu. Po posljednjim statisti?kim podacima od 1. jula 2006 godine, Arizona je imala najve?i porast stanovni?tva od svih ameri?kih saveznih dr?ava u 2006 godini, a u 2008 godini je druga, poslije Nevade . Granice Arizone prema susjednim saveznim dr?avama su gotovo potpuno ravne. Grani?i se sa Utahom , Nevadom , Kalifornijom , New Mexicom , a dodiruje malim dijelom i Colorado . Na jugu se grani?i s Meksikom u du?ini od oko 626,5 km (389 milja). Pored Nacionalnog parka Grand Canyon , ima mnoge parkove prirode, spomenike i indijanske rezervate.

Geografija [ uredi | uredi kod ]

Arizona se nalazi na jugozapadu SAD-a i ?esta je po veli?ini savezna dr?ava. Povr?ina Arizone iznosi 295.608,5 km ² (odnosno 113.998 kv. milja) ^[1] , a oko 15% zemlji?ta je u privatnom vlasni?tvu. Ostalo zemlji?te su javne ?ume, parkovi i indijanski rezervati. Arizona je jedna od ?etverouglih saveznih dr?ava, jer njene granice ?ine gotovo pravilan ?etverougao .

Najvi?e je poznata po svojim pustinjskim pejsa?ima, mnogobrojnim kaktusima i drugom pustinjskom florom. Vi?e od pola dr?ave ?ine planine i platoi, naro?ito prema granici sa Coloradom. Posebnu ljepotu Arizone ?ini Grand Canyon , kojeg je izdubila rijeka Colorado milionima godina. Smatra se jednim od sedam ?uda prirode i jedan je od prvih nacionalnih parkova u Sjedinjenim Ameri?kim Dr?avama. Grand Canyon je dug oko 446 km (277 milja) a ?irok od 6 do 29 km. Dubina kanjona na pojedinim mjestima dosti?e i 1.600 m.

U Arizoni se nalazi jedno od najo?uvanijih mjesta udara meteorita na svijetu. The Barringer Meteorite Crater ( Barringerov meteoritski krater ) ili samo Meteor Crater je ogromna udolina u sredi?tu visokog Colorado platoa, oko 40 km zapadno od gradi?a Winslow . Krater je ?irok oko 1.600 m, a dubok oko 175 m. ^[2]

U Arizoni se ne koristi ljetno ra?unanje vremena, osim u rezervatu Najavo na sjeveroistoku dr?ave. ^[3]

Klima [ uredi | uredi kod ]

Zbog svoje velike povr?ine i varijacije u visini, dr?ava ima raznolike lokalne klimatske uslove. U podru?jima dolina, klima je uglavnom pustinjska, s blagim zimama i toplim ljetima. Naj?e??e, od kasne jeseni do ranog prolje?a , vrijeme je blago, sa srednjim temperaturama oko 15 °C. Od novembra do februara je najhladniji period sa temperaturama obi?no u rasponu od 4-24 °C, mada nisu neobi?ni i povremeni mrazevi . Od sredine februara, temperature po?inju rasti. U ljetnim mjesecima od juna do septembra dnevne temperature se penju od 32-48 °C, a povremeno i preko 52 °C u pustinji.

Zahvaljuju?i prvenstveno suhoj klimi, velike temperaturne razlike se ?esto javljaju između dana i no?i u manje razvijenim pustinjskim podru?jima. Razlike mogu biti i do 28 °C u ljetnim mjesecima. U urbanim centrima, efekti lokalnog zagrijavanja rezultiraju mnogo ve?im razlikama mjereno po najni?im no?nim temperaturama nego u nedavnoj pro?losti.

Arizona ima prosje?nu godi?nju koli?inu padavina od 323 mm ^[4] koje uglavnom padaju tokom dvije ki?ne sezone, s hladnim frontovima koji dolaze sa Tihog okeana tokom zime i monsunima u ljeto. ^[5]

U sjevernim dijelovima Arizone, gdje su podru?ja sa mnogo vi?om nadmorskom visinom , klima je dosta hladnija, mada nema ekstremno niskih temperatura. Zanimljivo je da je u gradi?u Flagstaff na sjeveru Arizone (poznatom po jednom od najve?ih teleskopa u svijetu) izmjereno u prosjeku najve?i broj dana sa najni?im dnevnim temperaturama ispod nule. ^[6]

Historija [ uredi | uredi kod ]

Postoje određene nesuglasice o stvarnom porijeklu naziva dr?ave Arizona . Neki histori?ari smatraju da je to jednostavno skra?eni naziv ?panskih rije?i arida zona (suho podru?je), mada je ta fraza dosta netipi?na za ?panski jezik . Drugi smatraju da naziv poti?e od baskijske fraze aritz ona (doslovno: Dobar hrast) ^{[7] [8]} Naziv Arizonac se prvobitno koristio za kamp kopa?a srebra , a kasnije je skra?eno na Arizona pa se taj naziv koristio i za cijelo to podru?je.

Jedan od prvih istra?iva?a koji je do?ao u podru?je dana?nje Arizone bio je ?panac Marcos de Niza 1539 godine. On je tamo prona?ao domoroda?ko stanovni?tvo, vjerovatno pleme Sobaipuri . Poslije njega, tamo je istra?ivao i Francisco de Coronado između 1540 - 1542 godine. Krajem 17. i po?etkom 18. vijeka ?panci su izgradili cijeli lanac misionarskih samostana, koji su ?irili kr??anstvo među Indijancima. Među prvim utvrdama u Arizoni, ?panci su osnovali Tubac 1752 godine, a nakon njega i Tucson 1775 godine. Kada je Meksiko proglasio nezavisnost od ?panije 1821 godine, Arizona postaje sastavni dio meksi?ke teritorije u sklopu Nueva California (ponekad zvana i Alta California ) ^[9] U meksi?ko-ameri?kom ratu 1847 godine, ameri?ka vojska primorava pora?ene Meksikance da napuste svoje teritorije na sjeveru, uklju?uju?i i podru?je dana?nje Arizone. Naredne godine (1848), mirovnim sporazumom SAD su se obavezale da ?e platiti od?tetu za oduzeto podru?je tada tek formiranoj Republici Meksiko od 15 miliona dolara , ?to je SAD dovelo gotovo do ruba bankrota . Godine 1853 , podru?je ju?no od rijeke Gila je kupljeno od Meksika. Podru?je Arizone je u to vrijeme bilo u sklopu teritorije New Mexico sve dok se jug zemlje nije otcijepio od unije u toku Građanskog rata i formirana Konfederalna teritorija Arizona 16. marta 1861 godine. Ostatak dana?nje Arizone, koji se sastojao od zapadnog dijela tada?nje teritorije New Mexica, postao je teritorija Arizona i priklju?io se Sjevernoj uniji 24. februara 1863 godine. Poslije građanskog rata, teritorija Arizone nije vra?ena New Mexicu, nego je formirana kao zasebna dr?ava unutar SAD. Pripajanje Arizone kao savezne dr?ave Sjedinjenih Ameri?kih Dr?ava desilo se tek 14. februara 1912 godine, a Arizona je postala 48. i posljednja savezna dr?ava u mati?nom dijelu SAD-a, nera?unaju?i Aljasku i Havaje koji su odvojeni od glavnog dijela SAD-a.

Stanovni?tvo [ uredi | uredi kod ]

Godina	Broj stanovnika
1860	6.482
1870	9.658
1880	40.440
1890	88.243
1900	122.931
1910	204.354
1920	334.162
1930	435.573
1940	499.261
1950	749.587
1960	1.302.161
1970	1.770.900
1980	2.718.215
1990	3.665.228
2000	5.130.632

Po podacima iz 2007 godine, Arizona je imala 6.338.755 stanovnika. ^[10] . ?to je pove?anje od 213.311 stanovnika ili 3,6% u odnosu na 2005 godinu odnosno 1.035.686 stanovnika vi?e ili 20,2% u odnosu na 2000 godinu. Ovaj broj uklju?uje prirodni prira?taj od posljednjeg popisa stanovni?tva od 297.928 stanovnika (tj. 564.062 rođenja minus 266.134 smrti) te pove?anje po osnovu neto imigracije od 745.944 stanovnika. Po ovim podacima, Arizona ima najve?e pove?anje broja stanovnika u 2006 godini od svih ameri?kih saveznih dr?ava.

Vi?e od 50% svih stanovnika Arizone (oko 58%) ?ivi u gradovima sa preko 100.000 stanovnika, ?to je najve?u udio među svim saveznim dr?avama. Prosje?na gusto?a stanovni?tva 2000 godine iznosila je oko 45,2 stanovnika/milja ² (17,3 stanovnika/km ² ). ^[11]

Po podacima iz 2006 godine, stanovni?tvo Arizone je bilo slijede?e:

• 59,7% bijelaca (evropljana)
• 3,8% afroamerikanaca
• 2,4% azijskog porijekla
• 1,7% mje?anog porijeka
• 29,2% latinoamerikanaca

Arizona je tre?a po broju (i ?esta po procentu) stanovnika indijanskog porijeka od svih saveznih dr?ava. Procjenjuje se da ima oko 286.680 stanovnika indijanskog porijekla u Arizoni, ?to ?ini vi?e od 10% svih domoroda?kih naroda u SAD. Samo Kalifornija i Oklahoma imaju vi?e stanovnika indijanskog porijekla. ^[12] Ju?ni i sredi?nji dijelovi dr?ave uglavnom su naseljeni stanovni?tvom meksi?kog porijekla. Sjeverni i sjeverozapadni dijelovi zemlje naseljava stanovni?tvo engleskog porijekla. U Arizoni ima relativno malo afroamerikanaca, međutim dosta ih se naseljava iz Kalifornije, srednjeg Zapada i sjeveroistoka SAD-a. Najve?i porast broja afroamerikanaca zabilje?en je u ?irem podru?ju grada Phoenixa , u periodu od 1990 do 2005 godine broj afroamerikanaca se udvostru?io. ^[13] Stanovni?tvo azijskog porijekla (ve?inom Kinezi i Japanci ) su dali zna?ajan doprinos razvoju Arizone. Kineski radnici su uglavnom radili u rudnicima i gradili ?eljeznicu. Preko 20.000 Japanca je deportirano u Arizonu u toku Drugog svjetskog rata , na prisilni rad na farmama u ju?noj Arizoni i dolini rijeke Colorado.

Po popisu stanovni?tva 2000 godine, 74,16% stanovni?tva Arizone starijih od 5 godina je govorilo samo engleski jezik kod ku?e, dok ih je 19,52% govorilo ?panski jezik . Tre?i jezik po zastupljenosti je jezik Navajo indijanaca (1,89%). ^[14]

Etni?ke zajednice [ uredi | uredi kod ]

Indijanci: Cocopa , Halchidhoma , Halyikwamai , Havasupai , Hopi , Hualapai , Kohuana , Maricopa , Mohave , Navaho , Paiute , Papago , Pima , Quahatika , San Carlos Apache , Sobaipuri , Tonto , Yavapai i Yuma .

Religija [ uredi | uredi kod ]

20% stanovnika Arizone sebe smatra kr??anima , u ?ta se broje katolici , Protestanti i Mormoni .

• Kr??ani - 80 %
  • Protestanti - 42 %
  • Katolika - 31 %
  • Mormona - 6 %
  • drugi kr??asnki pravci - 1 %
• druge vjere - 2 %
• bez vjere - 18 %

Politi?ka podjela [ uredi | uredi kod ]

Arizona je podijeljena, kao i sve druge savezne dr?ave, na manje politi?ke jedinice zvane county (mno?. counties ) ( okrug ). Od 1983 godine postoji 15 okruga, veli?ine od 1.238 to 18.661 kvadratnih milja (3.206 do 48.331 km ² )

Okruzi u Arizoni
Okrug ( county )	Sjedi?te	Godina osnivanja	Stanovni?tvo 2000 godine	Postotak ukupnog stanovni?tva	Povr?ina (km 2 )	Postotak ukupne povr?ine
Apache	St. Johns	1879	69.423	1,17 %	29.054	9,84 %
Cochise	Bisbee	1881	117.755	1,98 %	16.107	5,46 %
Coconino	Flagstaff	1891	116.320	1,96 %	48.331	16,37 %
Gila	Globe	1881	51.335	0,86 %	12.421	4,21 %
Graham	Safford	1881	33.489	0,56 %	12.020	4,07 %
Greenlee	Clifton	1909	8.547	0,14 %	4.786	1,62 %
La Paz	Parker	1983	19.715	0,33 %	11.688	3,96 %
Maricopa	Phoenix	1871	3.880.181	65,34 %	23.890	8,09 %
Mohave	Kingman	1864	155.032	2,61 %	34.887	11,82 %
Navajo	Holbrook	1895	97.470	1,64 %	25.793	8,74 %
Pima	Tucson	1864	843.746	14,21 %	23.799	8,06 %
Pinal	Florence	1875	179.727	3,03 %	13.918	4,71 %
Santa Cruz	Nogales	1899	36.381	0,65 %	3.206	1,09 %
Yavapai	Prescott	1865	167.517	2,82 %	21.051	7,13 %
Yuma	Yuma	1864	160.026	2,69 %	14.294	4,84 %
Ukupno: 15			5.938.664		295.250

Privreda [ uredi | uredi kod ]

Ukupni bruto doma?i proizvod Arizone u 2006 godini bio je 232 milijarde dolara . Da je Arizona (i sve druge savezne dr?ave u SAD-u) nezavisna dr?ava, njena privreda bi bila 61. najja?a u svijetu. ^[15] Po ovakvim pokazateljima, privreda Arizone se mo?e porediti sa privredama zemalja poput Republike Irske , Finske i Novog Zelanda . Unutar SAD-a, privreda Arizone je 21. po veli?ini od svih saveznih dr?ava. O?ekivani deficit bud?eta Arizone za 2009 godinu od 1,7 milijarde dolara je procentualno najvi?i među svim saveznim dr?avama. ^[16]

Dohodak po glavi stanovnika u Arizoni iznosi 27.232,39$, a prosje?ni dohodak doma?instva iznosi 46.693$, ?to je otprilike prosjek na nivou SAD-a. Historijski gledano, njena privreda je po?ivala na pet C : bakru (engl. copper ), pamuku ( cotton ), stoci ( cattle ), limunu ( citrus ) i klimi ( climate ) odnosno turizmu . U nekim periodima, Arizona je bila najve?i proizvođa? pamuka u SAD-u. Bakar se i danas intenzivno eksploatira u mnogim rudnicima, a ukupna proizvodnja bakra u Arizoni iznosi dvije tre?ine proizvodnje SAD-a.

Vlada [ uredi | uredi kod ]

Glavni grad Arizone je Phoenix . Prvobitna građevina Kapitola ( Capitol ) sa karakteristi?nom bakarnom kupolom napravljena je 1901 godine, a za njenu izgradnju potro?eno je tada?njih 136.000$. Phoenix je postao glavni grad Arizone danom njenog progla?enja saveznom dr?avom 1912 godine. Zakonodavno tijelo je dvodomno (kao i u svim drugim saveznim dr?avama osim Nebraske ), a sastoji se od 30 zastupnika u Senatu i 60 zastupnika u Predstavni?kom domu. Svaki od njih ima mandat od dvije godine. Trenutno ve?inu u oba doma ima Republikanska stranka , jo? od 1993. godine. Izvr?nu vlast u dr?avi predstavlja guverner, koji je izabran na ?etverogodi?nji mandat, a mo?e slu?iti najvi?e dva uzastopna mandata, ali mu ukupni broj mandata nije ograni?en. Arizona je jedna od malobrojnih saveznih dr?ava koja nema posebnu rezidenciju za guvernera. Guverner obi?no stanuje u vlastitom stanu, a kancelarije se nalaze u dr?avnom Kapitolu. Trenutni guverner Arizone je republikanac Doug Ducey . Arizona je u pro?losti imala ?etiri ?ene guvernera, vi?e nego ijedna savezna dr?ava. Predstavnici Arizone u Senatu SAD-a su republikanci John McCain (protivkandidat Baracka Obame na predsjedni?kim izborima 2008. godine) i Jeff Flake .

Saobra?aj [ uredi | uredi kod ]

Glavni saobra?ajni pravci uklju?uju Interstate 17 i Interstate 19 koji se pru?aju u pravcu sjever - jug , dok se Interstate 40 , Interstate 8 i Interstate 10 pru?aju u pravcu istok-zapad, te manji dio puta Interstate 15 koji prolazi krajnjim sjeverozapadom Arizone u pravcu sjeveroistok-jugozapad. Pored toga, u razli?itim urbanim podru?jima izgrađena je slo?ena mre?a dr?avnih pravaca i autoputeva , kao ?to je petlja 101 ( Loop 101 ), koja je dio ogromnog sistema autoputeva oko grada Phoenixa.

Gradska podru?ja Phoenixa i Tucsona imaju razvijen sistem javnog autobusnog prijevoza. Yuma i Flagstaff također imaju javni autobusni sistem.

Sistem lahke ?eljeznice nazvan Valley Metro Rail nedavno je dovr?en u Phoenixu, a on ?e povezati u?e gradsko jezgro Phoenixa sa obli?njim gradovima Mesa i Tempe. Sistem je slu?beno pu?ten u rad decembra 2008 .

U maju 2006 godine, glasa?i u Tucsonu su usvojili saobra?ajni regionalni plan (sveobuhvatni program pobolj?anja autobusnog/?eljezni?kog/tramvajskog/putnog sistema), a njegovo finansiranje ?e se vr?iti putem novog pove?anja poreza od pola posto.

Postoji nekoliko aerodroma s redovnim komercijalnim letovima: Phoenix Sky Harbor International Airport (IATA: PHX, ICAO: KPHX) u Phoenixu (najve?i i glavni međunarodni aerodrom u dr?avi); Tucson International Airport (IATA: TUS, ICAO: KTUS) u Tucsonu; Phoenix-Mesa Gateway Airport (IATA: AZA, ICAO: KIWA) u gradu Mesa; Yuma International Airport (IATA: NYL, ICAO: KNYL) u Yumi; Prescott Municipal Airport (PRC) u Prescottu, Flagstaff Pulliam Airport (IATA: FLG, ICAO: KFLG) u Flagstaffu i Grand Canyon National Park Airport (IATA: GCN, ICAO: KGCN, FAA: GCN), mali, ali veoma prometni aerodrom sa jednom pistom koji slu?i uglavnom za turisti?ke letove, uglavnom iz Las Vegasa . Phoenix Sky Harbor je trenutno 8. najprometniji aerodrom u SAD-u i 18. na svijetu po broju putnika. ^[17]

Kultura [ uredi | uredi kod ]

Arizona je poznata po svojim pustinjskim krajolicima i kanjonima . Grand Canyon National Park smje?ten je na sjeveru, a Canyon de Chelly National Monument na sjeveroistoku zemlje. Na istoku nalaze se Nacionalni park Petrified-Forest (okamenjene ?ume) a na jugu od Saguaro-Nationalpark . Na granici sa dr?avom Utah je i Glen Canyon National Recreation Area , u kojem je, između ostalog, i drugo umjetno jezero po veli?ini u SAD Lake Powell .

The Monument Valley na granici sa dr?avom Utah nije nacionalni park. Njega odr?avaju pripadnici plemena Navajo indijanaca koji tamo ?ive, te stoga podlije?e plemenskoj organizaciji za za?titu parkova (Navajo Tribal Park Service).

Sport [ uredi | uredi kod ]

Među najpoznatijim profesionalnim sportskim klubovima u Arizoni su, između ostalih: Arizona Cardinals u ameri?kom nogometu koji su 2 puta bili prvaci NFL-a (1925. i 1947.), zatim Phoenix Suns u ko?arka?koj NBA ligi bez osvojenih NBA titula. Bejzbolski tim Arizona Diamondbacks osvojio je jedan naslov MLB lige 2001. godine, dok su hokeja?i Arizona Coyotes jo? uvijek bez titula u NHL-u. Zbog mnogobrojnih igrali?ta za golf, Arizona je doma?in nekoliko takmi?enja u sklopu PGA Toura , među kojima je najpoznatiji Phoenix Open koji se odr?ava na TPC Scottdale. Metropolsko podru?je Phoenixa bilo je doma?in dva finala Super Bowla 1996. (u Tempeu ) i 2008. (u Glendaleu ), a planirano je i odr?avanje finala 2015. godine.

Priroda i parkovi [ uredi | uredi kod ]

Arizona je poznata po svojim pustinjama i kanjonima . Nacionalni park Grand Canyon nalazi se na sjeveru, Canyon De Chelly National Monument na sjevero-istoku. Na granicu prema Utahu le?i Monument Valley , na istoku le?i Nacionalni park Petrified-Forest a na jugu Nacionalni park Saguaro .

Prosvjeta [ uredi | uredi kod ]

U Arizoni postoje dva međunarodno poznata fakulteta: University of Arizona u Tucsonu i Arizona State University u Tempeu kod Phoenixa . Uz to postoje jo? par manjih fakulteta koja su Northern Arizona University u Flagstaffu i Thunderbird - The Garvin School of International Management u Glendaleu kod Phoenixa . A u Phoenixu postoje jo? DeVry University , Southwestern College , University of Phoenix i Western International University , kao u Prescottu Embry-Riddle Aernautical University i Prescott College .

Najve?i gradovi [ uredi | uredi kod ]

Grad	Stanovnici
Phoenix	1 418 041
Tucson	512 023
Mesa	437 454
Glendale	235 591
Chandler	223 991
Scottsdale	221 792
Tempe	160 676
Gilbert	156 917
Peoria	132 487
Yuma	83 322

Reference [ uredi | uredi kod ]

Vanjske veze [ uredi | uredi kod ]

• Stranica dr?ave Arizona