Сыллар
1914 1915 1916 1917 ? 1918 ? 1919 1920 1921 1922
Уоннуу сыллар
1880-с 1890-с 1900-с ? 1910-с ? 1920-с 1930-с 1940-с
?йэлэр
XIX ?йэ ? XX ?йэ ? XXI ?йэ

1918 сыл.

Т?бэлтэлэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

Тохсунньу [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Тохсунньу ? Тохсунньу б?т??т?н диэки Дьокуускай куоратын кулубата Панкратов уонна Бырааба чилиэнэ Филиппов баалларына Дьокуускай куораттаа?ы мас эрбиир собуокка таас чо?у ту?аныытын бастакы холонуута буолбут. Таас чо?у Келькеме ?рэ?иттэн ылбыттар.
• Тохсунньу ? Байа?антай буоластаа?ы земскэй мунньа?а уураах ылыммыт: 1) Баайа?а?а 4 кылаасстаах училище арыйарга. 2) ?с нэ?илиэккэ 1 кылаастаах оскуолалары арыйарга. 3) 2-с Игидэй училищетын 2 кылаастаахха кубулутарга.

• Тохсунньу 4  ? Финляндия тутулуга суох буолуутун декларациятын Арассыыйа , Швеция , Германия уонна Франция билиммиттэр.

• Тохсунньу 12 (эргэ истиилинэн ахсынньы 30-гар) ? Дьокуускай куоратын кулубатынан эсер Панкратьев В.А. талыллыбыт. Кини иннинэ кулубалаабыт эсер Эверстов И.Н. Сибиир уобаластаа?ы дууматыгар дэлэгээтинэн барбыт.
• Тохсунньу 14  ? Финляндия уонна Сэбиэскэй Арассыыйа са?а халандаарга к?сп?ттэр.
• Тохсунньу 19  ? Арассыыйа импиэрийэтэ сууллубутун кэннэ дойду судаарыстыбаннай тутулун бы?аарыахтаах норуоттан талыллыбыт Б?т?н Арассыыйатаа?ы Олохтуур мунньа?ы (Всероссийское учредительное собрание) бассабыыктар ыспыттар. Мунньах дьокутааттара т??н хойукка диэри ?лэлии олордохторуна кинилэри харабыллыыр саллааттартан биирдэстэрэ матрос Железняков киирэн кэлбит уонна эппит: "Мунньа?ы тохтоторго к?рд???б?н! Караул сылайда уонна утуйуон ба?арар...".
• Тохсунньу 25
  • Украина Народнай ?р?сп??б?л?кэтэ Сэбиэскэй Арассыыйаттан тутулуга суо?ун биллэрбит.
  • Финляндия к?м?скэнэр к??стэрэ тутулуга суох Финляндия аармыйатын бы?ыытынан биллэриллибиттэр, оттон барон К.Г.Е. Маннергейм главнокомандующайынан анаммыт.
  • Сэбиэттэр б?т?н Арассыыйатаа?ы III сийиэстэригэр ≪?лэ?ит уонна баттанар норуот бырааптарын декларацията≫ (Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа) ылыныллыбыт.
• Тохсунньу 27 ? "Кы?ыл" Иркутскайтан Дьокуускайга уобала?ы салайан олорор Быстах кэм бырабыыталыстыбатын хамы?аарын эсер Владимир Соловьеву устар ту?унан тэлэгирээмэ кэлбит. Кини оннугар бассабыык Андреевич анаммыт, ол эрээри Саха сиринээ?и оробуочайдар дьокутааттарын сэбиэтэ м?лт?х буолан, бу дьа?ал олоххо киирбэтэх.
• Тохсунньу 28 ? Эстония уонна Латвия Арассыыйаттан тутулуга суохтарын биллэрбиттэр.
• Тохсунньу 30 ? Саха сиринээ?и уобалас земствотын I мунньа?а са?аламмыт. К?л?мн??р ба?ылыктаах Уобаластаа?ы земство управатын талбыт. Земство Саха сирин салайар киин тэрилтэ буолбута: олохтоох ха?аайыстыбаны, ??рэ?ириини, доруобуйа харыстабылын, бэтэринээр сулууспатын уо.д.а. дьа?айбыта, б?ддь??т?н бэйэтэ нолуок хомуйан толорунара.
• Тохсунньу 31 к?н?н кэнниттэн РСФСР -га уонна Эстония?а тута олунньу 14 к?нэ буолбут. Ол аата урукку Юлиан халандаарыттан к?н эргииригэр ордук чугас Григориан халандаарыгар к???? буолбут. Ол эрээри Сибииргэ маннык к???? арыый хойут буолбута: Сибиир быстах кэмнээ?и бырабыыталыстыбата алтынньы 1 к?н?н алтынньы 14 к?н?н бы?ыытынан биллэрбитэ ^[1] .

Олунньу [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Олунньу 4 ? Саха оробуочайдарын сойуу?ун уопсай мунньа?а бассабыыктары утарарын ту?унан ?р?с?л??сс?йэ ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара бассабыык хамсаа?ынын с?б?лээбэттэр, уопсастыба оло?ор сатарыйыыны уонна талбытынан дьа?айыыны (произвол) ??скэтэрин уонна улуу Арассыыйа ы?ыллыытыгар-эстиитигэр тиэрдэрин и?ин."

• Олунньу 4 ( олунньу 17 ) ? Саха оробуочайдарын сойуу?ун уопсай мунньа?а большевиктары утарарын ту?унан резолюция ылыммыт: "Эйэлээх саха оробуочайдара большевик хамсаа?ынын с?б?лээбэттэр, уопсастыба оло?ор сатарыйыыны уонна талбытынан дьа?айыыны (произвол) а?аларын уонна улуу Арассыыйа ы?ыллыытыгар уонна эстиитигэр тиэрдэрин и?ин."
• Олунньу 5 ? РСФСР Совнаркома сыаркабы судаарыстыбаттан уонна оскуолаттан араарар ту?унан дэкириэт та?аарбыт.
• Олунньу 8
  • Владимир Ленин Совнарком ылыммыт халандаары уларытар ту?унан дэкириэтигэр илии баттаабыт.
  • Тибилиситээ?и ?н?б?рс??т олохтоммут ? Грузия саамай кырдьа?ас ?рд?к ??рэ?ин кы?ата.

• Олунньу 9 ( олунньу 22 ) ? Саха сирин уопсастыбаннай уонна политическэй т?мс??лэр холбо?уктаах мунньахтарыгар Саха уобала?ын Сэбиэтигэр киирбиттэр: уобаластаа?ы земствоттан ? 5 ки?и, куорат думатыттан ? 2 ки?и, Саллаат депутаттарын сэбиэтиттэн ? 2 ки?и, Ха?аах депутаттарын сэбиэтиттэн ? 2 ки?и, Саха оробуочайдарын сойуу?уттан ? 1 ки?и, Саха сиринээ?и еврей общинатыттан ? 1 ки?и, Баа?ынай депутаттарын сэбиэтиттэн ? 2 ки?и. Уобаластаа?ы Сэбиэт Саха сиригэр ?рд?к? былаас уорганынан биллэриллибитэ.
• Олунньу 12 (эргэ истиилинэн тохсунньу 30) ? Дьокуускайга Бастакы су?ал ы?ырыылаах Саха уобала?ын земствотын мунньа?а са?аламмыт, муус устар 9 к?н?гэр т?м?ктэммит (эргэ истиилинэн кулун тутар 27-гэр). Мунньахха уобалас бэйэтин салайыныытын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-к?с дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл ? Василий Никифоров - К?л?мн??р , чилиэннэрэ ? Попов В.В. , Памфил Осипов (Иноземцев) , Петр Яковлев , П.Е. Баранов . Уобаластаа?ы земство мунньа?а Совнаркому киин былаа?ынан билиммэтэх, Петроград Саха уобала?ын салайыытыгар ороо?орун утарбыт.
• Олунньу 14 ? Арассыыйа Григориан халандаарыгар к?сп?т. Тохсунньу 31 к?н?н кэнниттэн олунньу 14 к?нэ буолбут.
• Олунньу 15 ? Дьокуускайга идэлээх сойуустар кэмпириэнсийэлэригэр уобаластаа?ы Оробуочай дьокутааттар сэбиэттэрэ тэриллибит. Бу большевиктары ?й??р, Уобаластаа?ы Сэбиэти утарар уорган этэ. Сотору кэминэн РСФСР Совнаркома бу Сэбиэти Саха сиригэр ?рд?к? былаас уорганынан биллэрбит.
• Олунньу 16 ? Литва Арассыыйаттан уонна Германияттан тутулуга суо?ун биллэрбит.
• Олунньу 17 ? 22 ? Иркутскайдаа?ы "Центросибиири" утарар Саха уобала?ын сэбиэтэ тэриллибит, бэрэстээтэлинэн у?а эсер В.В. Попов буолбут ^[2] .
• Олунньу 24 ? Эстония Арассыыйаттан тутулуга суо?ун биллэрбит.
• Олунньу 25 ? ньиэмэс сэриилэрэ Таллинн куораты ылбыттар, Эстонияны барытын оккупациялаабыттар.

• Олунньу 27 ? Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластаа?ы Сэбиэти утарар почта-телеграф ?лэ?иттэрин забастовката са?аламмыт, кулун тутар 20 к?н?гэр т?м?ктэммит. Забастовка?а типография, бэчээт ?лэ?иттэрэ, оспуоччуктар (извозчиктар), металлистар уо.д.а. кыттыспыттар.

Кулун тутар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Кулун тутар 3 ? Брест-Литовскайдаа?ы эйэ дуогабарыгар Арассыыйа илии баттаан Аан дойду сэриититтэн тахсыбыт, Германия Прибалтиканы, Белоруссияны уонна Украинаны хонтуруоллуур буолбут. Ону та?ынан Туурсуйа Ардаганы, Карсы уонна Батуму хонтуруруоллурр кыахтаммыт.
• Кулун тутар 9 ? Сэбиэскэй Арассыыйа киин куората Петроградтан Москуба?а к???р?лл?б?т.
• Кулун тутар 12 ? Сэбиэскэй бырабыыталыстыба Петроградтан Москуба?а к?сп?т, онон Арассыыйа киин куоратынан Москуба буолбут.

• Кулун тутар 18
  • Совнарком Москуба?а тахсар "буржуазнай" ха?ыаттары сабар уонна эрэдээктэрдэрин уонна та?аарааччыларын суукка биэрэр ту?унан уураа?ы та?аарбыт.
  • Антанта дойдулара Арассыыйа уонна Германия ыккардыларыгар т??эрсиллибит Брестээ?и эйэ с?б?лэ?ин билиммэттэрин ту?унан биллэрбиттэр.
• Кулун тутар 21 ? Дьокуускай куораттаа?ы Сэбиэт талыллыбыт.

• Кулун тутар 29 ? Дьокуускайга контрреволюционнай Уобаластаа?ы Сэбиэт большевиктары ?й??р Оробуочай депутаттар сэбиэттэрин исполкомун хаайбыт, ол и?игэр Максим Аммосовы , Николай Бубякины , М.М. Виленскаяны , Я.Е. Зиберты , Богдан Чижигы уо.д.а. Центросибирь хаайыллыбыт дьону босхолуурга ирдээбит, онтон атын карательнай этэрээт ыытарга суо?ур?аммыт.

Муус устар [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Муус устар 5 ? Дьоппуон аармыйата хараабылларынан устан кэлэн Владивостокка т?сп?т.
• Муус устар 9 ? Дьокуускайга тохсунньу 30 (са?а истиилинэн олунньу 12 ) са?аламмыт Бастакы су?ал ы?ырыылаах Саха уобала?ын земствотын мунньа?а т?м?ктэммит. Мунньахха уобаласка бэйэ салайыныытын, уобалас социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын ырыппыттар. 35 гласнайтан 24-э кэлбит, саха улуустарын бас-к?с дьоно. Уобалас земскэй быраабата талыллыбыт: бэрэссэдээтэл ? Василий Никифоров - К?л?мн??р , чилиэннэрэ ? Попов В.В. , Памфил Осипов (Иноземцев) , Петр Яковлев , П.Е. Баранов . Уобаластаа?ы земство мунньа?а Совнаркому киин былаа?ынан билиммэтэх, Петроград Саха уобала?ын салайыытыгар ороо?орун утарбыт.
• Муус устар 12 ? чэкиистэр анархыыстар тэрилтэлэрин ыспыт к?ннэрэ. С??стэн тахса анархыы?ы ?л?рб?ттэр, биэс с??счэкэ ки?и хаайыыга быра?ыллыбыт.
• Муус устар 13 ? Екатеринодары ылыы кэмигэр генерал Лавр Корнилов ?лб?т.

• Муус устар 15 ? ≪Якутское земство≫ ха?ыат бастакы н??мэрэ тахсыбыт. Редактордар: Василий Никифоров - К?л?мн??р , Памфил Осипов (Иноземцев) , 11-с н??мэртэн ыла ? П.Е. Баранов . Барыта 44 н??мэр тахсыбыт эбит.

Ыам ыйа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Ыам ыйын 25 ? Ново-Николаевскай куоракка чехословактар ?р? турбуттар. Бу дьон Бастакы Аан дойду сэриитин кэмигэр Австрия уонна Германия аармыйаларыгар сулууспалыы сылдьан нууччалары утары сэриилэ?имээри б?т?н батальоннарынан Арассыыйа диэки к?рээн биэрэллэрэ. Са?а былаас бу дьонтон дьаахханар этэ, ?р? туруу Троцкай сааларын-сэптэрин былдьыыр бирикээ?и та?аарбытыттан сылтаан "Германия?а хомбуойдаан ыыталлар ???" диэн сурах тар?аммытыттан буолбута.
• Ыам ыйын 31 (сорох дааннайынан ыам ыйын 28) ? Иркутскайтан Дьокуускайга поляк (Поляк кы?ыл батальонун урукку хамы?аара) Апполинарий Рыдзинскай ба?ылыктаах кы?ыл этэрээт арахпыт. Этэрээккэ 350 ки?и баара, ону кытары аара Усть-Кутка , Киренскэйгэ , Витим?э 200 кэри?э ки?и эбии холбо?уохтаа?а. Апполинарий Рыдзинскай этэрээтин иннинэ Центросибирьтэн Саха сиригэр Сэбиэскэй былаа?ы олохтуу Былатыан Ойуунускай (Слепцов) ба?ылыктаах комиссия айаннаабыта.

Бэс ыйа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Бэс ыйын 15 ? Иркутскайтан и?эр этэрээт Дьокуускайы хаанынан у?уннарыа диэн дьиксинэн к?м?скэнээччилэри кытта кэпсэтэр соруктаах Центросибиир хамыы?ыйата (кини састаабыгар Ойуунускай баара) "Тайга" диэн борохуотунан ?л??х?мэ?э тиийбит.
• Бэс ыйын 16 ? П.К. Голиков, В.Д. Виленскэй, М.А. Трилиссер Центросибиир аатытттан Бодойбо сэбиэтин исполкомугар "?л??нэ аттынаа?ы кыраайы (Приленский край), Саха уобала?ын уонна Охуоскайы э?иги былааскытыгар биэрэбит" диэн ис хо?оонноох тэлэгирээмэ ыыппыттар. Ону та?ынан чехословактартан сылтаан Иркутскайтан быстах кэм?э чугуйабыт диэн биллэрбиттэр.
• Бэс ыйын 17 ? ол кэм?э Жигалово?а тиийбит поляк Апполинарий Рыдзинскайга уонна кини этэрээтигэр ?л??нэ ?р?скэ баар ханнык ба?арар пароходу ылан Дьокуускайга устарыгар Центросибииртэн тэлэгирээммэнэн дьа?ал тиийбит. Уус-Куукка диэри "Королонец" борохуот бу дьону алта паузокка олордон со?он илдьибит. Уус-Кууттан Киренскэйгэ диэри паузоктары "Якут" диэн пароход соспут.
• Бэс ыйын 20 ? Рыдзинскай этэрээтэ Киренскэйгэ тиийбит. Онно тиийэн "Соболь" уонна "Кушнарев" борохуоттары ылбыт, экипажтар Дьокуускайга элбэх аймахтара, билэр дьоно олорор буолан, бастаан этэрээти илдьэртэн батынан к?рб?ттэр, ол эрээри кинилэри саанан к??эйэн с?б?лэ?иннэрбиттэр. Пароходтар бара иликтэринэ Рыдзинскай бирикээ?инэн мародердаабыт бэйэлэрин саллааттарын ытан ?л?рб?ттэр, мантан сылтаан экипажтар ордук уолуйбуттар, нэ?илиэнньэ да к?рб?т???н к?р?н улаханнык аймаммыт.
• Бэс ыйын 22 ? Серб Андрия Бранко Стоянович ба?ылыктаах кы?ыл гвардия 117 ки?илээх этэрээтэ Бодойботтон Витим?э тиийбит. Онтон салгыы Дьокуускай диэки устан и?эн Маача?а Рыдзинскайтан кинини кэтэ?эр ту?унан тэлэгирээммэ туппуттар.
• Бэс ыйын 24 ? Рыдзинскайдаах Витим?э "Граф Сперанскай" диэн борохуоту эбии реквизициялаабыттар, то?о диэтэххэ этэрээт дьонун ахсаана 500-кэ тиийбит. Салгыы Маача?а тиийбиттэр, онно Стоянович этэрээтин кытта холбоспуттар, Дьокуускайтан кэлбит Гладунов кыттыылаах мунньах о?орбуттар, холбо?уктаах этэрээти алта 35-тии ки?илээх рота?а араарбыттар.
• Бэс ыйын 27 (сорох аа?ыыннан 26) ? сарсыарда эрдэ Иркутскайтан Дьокуускайга айаннаан и?эр Апполинарий Рыдзинскай ба?ылыктаах кы?ыл этэрээт ?л??х?мэ куоратын ылбыт. Бу дьон Витимтэн уонна Маачаттан 4 борохуотунан, ?с бааржанан уонна "Запорожец" диэн катерынан кэлбиттэрэ. ?л??х?мэ?э уйуос быстах кэм?э хамы?аарынан Алексей Мордвову, байыаннай хамы?аарынан Евгений Лесневскэй диэн ки?ини анаан хаалларбыттар.
• Бэс ыйын 30 ? ?л??нэнэн устан кэлэн Таба?а сэлиэнньэтин аттыгар Апполинарий Рыдзинскай 400 байыастаах этэрээтэ кытылга тиксибит. Хас биирдии байыас 250 ботуруоннаах биэстэ эстэр бинтиэпкэлээ?э, 6 б?л??м??ттээхтэрэ, икки бомбометтаахтара. Рыдзинскай к?м?л????чч?тэ Одишария уонна Буллах этэрээттэрэ тыыларынан уонна катер со?ор баржатынан хаайыыны ыла барбыттар, оттон атыттар сатыы Дьокуускай диэки маршынан барбыттар. Киэ?э 10 чаас са?ана Дьокуускайга кимэн киирбиттэрэ, кыргы?ыы са?аламмыта. Земскэй милиисийэ саллааттара утарсыыны о?орбуттара. Кыргы?ыы т??н икки чааска с?ннь?нэн т?м?ктэммитэ, кы?ыллар куораты ылбыттара. Кы?ыллартан 7 ки?и ?лб?тэ, ?р??нэр ?тт?лэриттэн хас ки?и ?лб?тэ чопчу биллибэт, ахтыыларга 70 ки?и диэн баар, Рыдзинскай дааннайынан ? 42. ?с гражданскай ки?и ?лб?тэ биллэр: Лев Славин диэн реальнай училище 15 саастаах ??рэнээччитэ, 49 саастаах Юлия Гринберг уонна кини уола 16 саастаах Давид. Бу дьон Саха сиригэр Гражданскай сэрии бастакы толук буолбут дьоно буолаллар.

От ыйа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• От ыйын 1 ? Апполинарий Рыдзинскай ба?ылыктаах экспедиционнай этэрээт Дьокуускайы ылан Сэбиэскэй былаа?ы олохтообут. ?р??нэр куорат караулларыгар уонна Преображенскай сыаркапка хор?ойон утарыласпыттар. Кыргы?ыыга ?р??нэртэн 30 ки?и, кы?ыллартан 7 ки?и ?лб?т, Уобаластаа?ы Сэбиэт уонна эсер этэрээттэрэ тыа?а куоппуттар, сорохторун тутан хаайбыттар. Бассабыыктар былаастара отуттан эрэ тахса к?н тулуспута.
• От ыйын 1 ? Поручиктар Савва Арбатскай уонна Гордеев ба?ылыктаах ?р??нэр этэрээттэрэ "Витим" борохуотунан баран и?эр Лесневскэй этэрээтигэр Маача?а оттук мас тиэнээри тиксибиттэригэр саба т?сп?ттэр. Сарсыарда саба т??ээччилэр борохуоту былдьаабыттар, кы?ыллар сорохторо ы?ыллыбыттар, сорохторо ытыллыбыттар, оттон сорохторо ?р??нэр диэкки буолбуттар. Лесневскэй бэйэтэ билиэ??э т?бэспит, алтынньы 11 к?н?ттэн бэс ыйын 8 к?н?гэр диэри Колчак хаайыытыгар олорбута биллэр.
• От ыйын 2 ? Кы?ыллар кулун тутарга ууратыллыбыт исполкому с?рг?пп?ттэр, онно Н. Олейников, В. Чаплинскай, Н. Ершов, С. Свидерскай, А. Толстобров, М. Виленская, Н. Бубякин уонна М. Аммосов киирэллэрэ. Испполком бэрэстээтэлинэн меньшевик Н. Ершов талыллыбыт. Исполком бы?аарыытынан куорат уонна чугастаа?ы сэлиэнньэлэр баайдарыгар балтараа м?л?й??н солкуобайдаах контрибуция т??эрбиттэр, ?с к?н и?игэр т?л??б?т?хх?т?нэ баайгытын-дуолгутун барытын былдьыахпыт диэбиттэрэ. Сотору кэминэн, Сибииргэ чиэхтэр уонна словактар сэбилэниилээх к??стэрэ ?р? туран, Рыдзинскайы ?л??нэ ба?ыгар ы?ыран ылбыттар, кини кэлин к?м??? наадыйан Стоянович уонна Лесневскэй этэрээттэрин эмиэ ы?ыран ылбыт.
• От ыйын 2 ? от ыйын 14 ? Дьаа?ы улуу?угар , чуолаан Верхоянскай куоратыгар, алдьархайдаах улахан угут буолбут. Дьон хайаларга к?рээн быы?аммыттар, оттон дьиэ-уот, мал-сал барыта алдьаммыт, элбэх ынах-с???? ?лб?т.
• От ыйын 10 ? Москуба?а Сэбиэттэр б?т?н Арассыыйатаа?ы V сийиэстэрэ Арассыыйа бастакы сэбиэскэй конституциятын ылыммыт. Бу докумуо??а дойду аата чопчуламмыт: Российская Социалистическая Федеративная Советская Республика (РСФСР). Т?р?т сокуон олоххо то?ус хонугунан от ыйын 19 к?н?гэр ?лэ?э киирбитэ.
• От ыйын 16 ? Дьокуускайга Байыаннай ?р?б?л??сс?йэ ыстааба тэриллибит. Бу ыстаап мобилизация отделын сэбиэдиссэйэ Н. Снитко ба?а ?тт?нэн сулууспалыан ба?алаахтары олохтоох Кы?ыл Аармыйа этэрээтигэр хомуйбут. Ол эрээри 44 ки?ини эрэ булбут.

Атырдьах ыйа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Атырдьах ыйын 2 ? Дьокуускайга айаннаан и?эр Поручик Гордеев бы?ылыктаах ?р?? этэрээт ?л??х?мэ куоратын ылбыт.
• Атырдьах ыйын 3 ? Саха сиринээ?и Оробуочай, баа?ынай уонна саллаат депутаттар сэбиэттэрин исполкома уонна куоракка олорор кы?ыл этэрээт ?р??нэртэн куотан Енисейга т??эр санаалаах икки борохуотунан Б?л??гэ айаннаабыттар. Сотору Дьокуускайга Уобаластаа?ы Сэбиэт ?лэтин сал?аабыт. Бу былаас балтараа сыл кэри?э, 1919 сыл ахсынньытыгар диэри олорбута.
• Атырдьах ыйын 15  ? АХШ уонна Сэбиэскэй Арассыыйа дипломаттыы сы?ыаннары тохтоппуттар. Ол к?н уонна сарсыныгар АХШ сэриилэрэ Владивостокка т?сп?ттэр, Антанта дойдуларын интервенциялара са?аламмыт.
• Атырдьах ыйын 21 ? Б?л??гэ к?рэммит кы?ыллар сатаммакка, сорохторо т?нн?н кэлэн Дьокуускай куоратын со?уччу кыргы?ыыта суох ылбыттар. ?р??нэр Таба?а?а куоппуттар. Ба?а ?тт?нэн кы?ыл этэрээккэ киирбит дьон ?кс?лэрэ сааларын-саадахтарын туттаран дьиэлэригэр тар?а?ан хаалбыттар.
• Атырдьах ыйын 22 ? Поручик Гордеев ба?ылыктаах ?р?? этэрээт Дьокуускай куоратын иккистээн ылбыт. Куоракка бассабыыктары уонна кинилэри ?й??чч?лэри утары репрессиялар са?аламмыттар. Репрессиялар кэмнэригэр 50-чэ ки?и суута-сокуона суох ытыллыбыт, ону кытары элбэх ки?и Иркутскайга ыытыллыбыттар: Былатыан Ойуунускай (Слепцов), Максим Аммосов , Исидор Барахов (Иванов), Степан Васильев , Дора Жиркова , К.С. Середкина, В.Д. Чаплинскай, М.М. Виленская уо.д.а.
• Атырдьах ыйын 31 ? Сибиир быстах кэминээ?и бырабыыталыстыбата В.Н. Соловьеву Саха уобала?ын хамы?аарын дуо?уна?ыгар т?нн?рб?т.

Бала?ан ыйа [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Бала?ан ыйын 19 ? тутуллубут кы?ыллар бастакы б?л?хт?р?н борохуотунан Саха сирин тас ?тт?гэр к?ск? ыыппыттар.
• Бала?ан ыйын 20 ? тутуллубут кы?ыллар иккис б?л?хт?р?н борохуотунан Саха сирин тас ?тт?гэр к?ск? ыыппыттар.
• Бала?ан ыйын 23 ? Бассабыыктарга бас бэриммэт сирдэр икки бырабыыталыстыбалара Уфа куоракка кииннээх са?а быстах кэм бырабыыталыстыбатын ? Б?т?н Арассыыйатаа?ы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын ( нууч. Временное Всероссийское правительство , атын аата Директория) т?р?ттээбиттэр.
• Бала?ан ыйын 29 ? тутуллубут кы?ыллар ???с б?л?хт?р?н борохуотунан Саха сирин тас ?тт?гэр к?ск? ыыппыттар. Бу борохуокка Гордеев ба?ылыктаах эппи?иэрдэр бааллара. Аара ???ээ Бэстээххэ тохтоон 4 Совдеп ки?итин, ол и?игэр хаайыыттан босхолонон Марха?а тэриллибит "Тыа ха?аайыстыбатын оробуочайдарын сойуу?ун" ба?ылыгын Я.Г. Бугу, ытан ?л?рб?ттэрэ.

Алтынньы [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Алтынньы 5 ? РСФСР совнаркомун т?мэллэри национализациялыыр (судаарыстыба?а былдьыыр) ту?унан дэкириэтэ тахсыбыт ( нууч. ≪О регистрации, приеме на учет и охранении памятников искусства и старины≫ ).
• Алтынньы 9 ? Уфаа?а кы?ыллар чуга?аабыттарынан, Б?т?н Арассыыйатаа?ы Быстах кэм бырабыыталыстыбата Уфааттан Омскайга к?сп?т.
• Алтынньы 27 ? Иркутскай судаарыстыбаннай университет олохтоммут.
• Алтынньы 28 ? Чехословакия Австро-Венгрияттан тутулуга суо?ун биллэрбит. 75 сылынан 1993 сыллаахха Чехия уонна Словакия тус-туспа арахсыспыттара.
• Алтынньы 29 ? Ыччат б?т?н Арассыыйатаа?ы коммунистыы сойуу?а (хомсомуол) тэриллибит ? ССРС ыччаты т?мэр, иитэр тэрилтэтэ. Бу тэрилтэ?э 14 саастарын туолбут о?оттон са?алаан 28-гар диэри ыччат киириэн с?б?. 1977 сыллаахха хомсомуолга 36 м?л?й??нтэн тахса Сэбиэскэй ыччат баар этэ.

Сэтинньи [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Сэтинньи 3 ? Германия импиэрийэтэ Аан дойду бастакы сэриитигэр кыайтарбытын кэнниттэн Киль пордугар 40 000 моряк ?р? туруута к??дь?йб?т, 1918-19 сыллардаа?ы ньиэмэс ?р?б?л??сс?йэтэ (Сэтинньи ?р?б?л??сс?йэтэ) са?аламмыт. ?р?б?л??сс?йэ т?м?г?нэн Германия ?р?сп??б?л?кэ буолбута.
• Сэтинньи 3 ? Дьокуускайга федералистар баартыйалара та?аарар "Якутский голос" ха?ыаттарын иккис н??мэрэ тахсыбыт.

айыаннай-революционнай кэмитиэт " Арассыыйа гражданнарыгар" ы?ырыыта тахсыбыт. Ы?ырыыга Быстах кэмнээ?и бырабыыталыстыба эстиитэ уонна былаас Байыаннай-революционнай кэмитиэккэ бэриллиитэ этиллибит.

• Сэтинньи 7 ? Испанка гириип Чуумпу далайга баар Ар?аа Самоа арыытыгар тиийбит. Икки ый и?игэр дьон 20 быры?ыана, 7 542 ки?и, ыалдьан ?лб?т. Бу аан дойду ?рд?нэн саамай ку?а?ан к?рд?р?? эбит. Онтон ыаллыы сытар Эмиэрикэ Самоатыгар (Илин Самоа?а) кытаанах карантин олохтообуттарын т?м?гэр биир да ки?и ?лб?т?х.
• Сэтинньи 9 ? Германия?а Сэтинньитээ?и ?р?б?л??сс?йэ кэмигэр монархия э?иллибит, кайзер Вильгельм II б?р?ст??л?ттэн суулларыллыбыт.
• Сэтинньи 11 ? Франция Компьен куоратын аттыгар Германия уонна Франция икки ардыларыгар эйэлэ?ии дуогабара т??эрсиллибит. Бу т?бэлтэни Аан дойду бастакы сэриитэ т?м?ктэммит к?н?нэн
• Сэтинньи 11 ? Урут Иркутскай , онтон Германия Магдебург хаайыыларыгар сыппыт Юзеф Пилсудскай Польша?а Судаарыстыба быстах кэминээ?и ба?ылыгынан анаммыт.
• Сэтинньи 13 ? Осмаан Импиэрийэтэ Аан дойду бастакы сэриитигэр кыайтарбытын кэннэ кыттыгастыы Британия , Франция уонна Италия сэриилэрэ Истанбулу ылбыттар. Бу ту?унан Атат?рк ≪кэлбиттэрин курдук барыахтара≫ диэбиттээх эбит. 5 сылынан Атат?рк ба?ылыктаах турок националистара гректэри сэриигэ кыайан баран Истанбулу т?тт?р? ылбыттар.
• Сэтинньи 16 ? Венгрия Австро-Венгрия импиэрийэтиттэн тутулуга суох ?р?сп??б?л?кэ буолбут.
• Сэтинньи 17 к?н?ттэн 18 т??н?гэр ха?аактар Директория бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ.
• Сэтинньи 18 ? 18 чыы?ыла буолар т??н?гэр ха?аактар Томскай куоракка кииннэнэн олорор Б?т?н Арассыыйатаа?ы Быстах кэм бырабыыталыстыбатын бэрэстээтэлин Н. Д. Авксентьевы, уонна икки атын чилиэннэрин В. М. Зензиновы, А. А. Аргунову тутан хаайбыттар. Тутуллубут дьон бары эсердэр этэ. Сарсыарда Директория икки хаалбыт чилиэннэрэ уонна миниистирдэр су?ал мунньахха мустан Директорияны суох о?орор, былаа?ы со?отох ки?иэхэ ? ?рд?к? Ба?ылыкка ( нууч. Верховный Правитель ) биэрэр ту?унан бы?аарыыны ылбыттар. Кистэлэ? куоластаа?ынынан дуо?унаска бу иннинэ байыаннай уонна морской миниистиринэн сылдьыбыт А. Колчак талыллыбыт. Бу т?бэлтэ бассабыыктары утары турар к??стэри сомо?олообута, "?р?? хамсаа?ыны" ( нууч. Белое движение ) баар гыммыта. Колчак бырабыыталыстыбата 1919 сыл б?т??р диэри Сибиири салайбыта.

Ахсынньы [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Ахсынньы 4 ? Саха уобала?ын кооперативнай уопсастыбаларын I сийиэ?э са?аламмыт, ахсынньы 10 к?н?гэр т?м?ктэммит. "Холбос" уобаластаа?ы кооперативтар сойуустарын устааба ылыллыбыт, бырабылыанньа председателинэн Кузьма Гаврилов талыллыбыт. Сийиэскэ "Саха уобала?ыгар потребительскай уопсастыбалар тустарынан" диэн Кузьма Гаврилов дакылаатын истибиттэр.
• Ахсынньы 14 ? Британия Холбо?уктаах хоруоллугар бырабыыталыстыба быыбара буолбут, дьада?ылар уонна 30 саа?ыттан а?а дьахталлар аан бастаан куоластаабыттар (эр дьон 21 саастарыттан куоластыыр бырааптаахтара).
• Ахсынньы 24 ? Генерал Анатолий Пепеляев хамаандалаах ?р??нэр Пермь куораты ылбыттар.

• Ахсынньы 27  ? Германия?а Позен (Познань) диэн сиргэ поляктар бастаанньалара са?аламмыт.
• Ахсынньы 30 ? Саха сиригэр Уобаластаа?ы Земство сир реформатын са?алаабыт. Сири кылаа?ынан бас билии оннугар, тыа сирин хас биирдии ?лэ?ит ки?итигэр сир пайынан т??этиллибит.

Т?р??б?ттэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Тохсунньу 10 ? Тепляков Мартын Пантелеймонович (1918?1944), А?а дойду Улуу сэриитин кыттыылаа?а, Сэбиэскэй Сойуус Геройа.
• Кулун тутар 4  ? Георгий Борисов  ? саха суруйааччыта, тылбаасчыт (2000 с. ?лб.).

• Муус устар 15  ? Баал Хабырыыс (22.04.1969 ?лб.) ? бэйиэт, ССРС суруйааччыларын Сойуу?ун чилиэнэ

• Ыам ыйын 31 ? Александра Васильевна Серкина (1918?2007) ? медицина билимнэрин дуоктара.
• От ыйын 20 ? Петров Иван Иванович , 1966?1979 сс. Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ.
• Бала?ан ыйын 13 ? Александров Семен Лаврентьевич , саха худуо?унньуга.
• Сэтинньи 7 ? Кузьмин Валерий Ильич (1918?1983) ? Социалистическай ?лэ Геройа, летчик.
• Ахсынньы 8  ? Яков Кычкин  ? Саха драматическай-музыкальнай тыйаатырын артыы?а, Саха АССР ?т??лээх артыы?а. Кини аата дойдутугар Мэ?э-Ха?алас улуу?ун Маттатын кулуубугар и?эриллэн турар.
• Ахсынньы 11  ? Александр Солженицын  ? нуучча суруйааччыта, драматург, публицист, бэйиэт, т?мэт диэйэтэл, 1970 сыллаа?ы Нобель литэрэтиирэ?э бириэмийэтин лауреата.
• Ахсынньы 19  ? Иннокентий Бережнов-Енжов  ? или уонна баартыйа диэйэтэлэ, кини к???ээ?ининэн Орто Халыма?а к?с эбээннэри биир сиргэ олохсутан Березовка б????лэгэ тэриллибитэ. Орто Халыма улуу?ун уонна Б?л?? куоратын бочуоттаах гражданина, ≪ Бочуот Знага ≫ уордьанын икки т?г?ллээх кавалера, Саха АССР норуотун ха?аайыстыбатын ?т??лээх ?лэ?итэ.
• Ахсынньы 19  ? Лев Солдатов (30.11.1997 ?лб.) ? 1969-1978 сылларга ≪Якуталмаз≫ Холбо?ук генеральнай дириэктэрэ, Социалистыы ?лэ Дьоруойа .

?лб?ттэр [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Радлов Василий Васильевич
• Муус устар 13 ? Лавр Корнилов (1870 т?р.), генерал, ?р?? хамсаа?ын салайааччыларыттан биирдэстэрэ. Кини хамаандалыыр сэриитэ Екатеринодары (билигин Краснодары) т?г?р?ктээн олордо?уна штаабыгар снаряд т?сп?т. Эдэригэр Генштаб академиятын б?тэрэн баран Кашгария?а, Афганистаа??а, Персия?а айаннаабыта, элбэх сибидиэнньэни хомуйбута, каарталары о?орбута. Уонча омук тылын билэрэ.

Литература [ уларыт | биики-тиэки?и уларытыы ]

• Калашников А. А. Якутия. Хроника, факты, события: 1917-1953 г. ч.2. ? Дьокуускай: Бичик, 2004.

1. ↑ Настольный календарь на 1919 год. ? Томск, Министерство народного просвещения, 1919. ? С. 3.
2. ↑ Александр Павлов. Пароходы для Рыдзинского // Якутия : газета. ? 2022. ? 23 От ыйын. ? С. 34-35 .