El
Muammar Gheddafi
(in
areb
:
????????
,
Mu?ammar al-Qadhdh?f?
, nomm intregh
Mu?ammar Ab? Minyar ?Abd al-Sal?m al-Qadhdh?f?
;
Sirt
, 7 de giugn
1942
? Sirt, 20 de ottober
2011
) l'e staa on soldaa e on politigh libigh.
A l'e staa
de facto
el capp de la Libia per oltra quarant'ann (del
1969
, dopo on
golpe
contra el re), fina a la soa deposizion e mort duranta la
Guerra Civil Libiga
del
2011
. In verita lu el gh'ha mai avuu a longh incarigh offiziai, perche lu el s'era daa doma el titol de "Guida e Capp de la Rivoluzion de la Granda Jam?h?riyya Araba Libiga Popolar".
El nomm de Gheddafi l'e vun de quei con pussee variant grafigh al mond: el so nomm in
areb classigh
, l'emm giamo scritt pussee sora a l'e
Mu?ammar al-Qadhdh?f?
, pronunciaa /mu??ammaru lqað?ðaːfiː/, menter in del
dialett libigh
el se dis /mu??æmm?r? ?l?æd?dæːfi/. Lu istess l'e mai staa bell ciar sora a la manera de scrivel con l'
abecee
latin: in d'ona quai soa lettera el se firmava
Moammar El-Gadhafi
, menter in sul so sitt offizial gh'era scritt
Al Gathafi
.
Chi de sotta, on esempi de come l'e scritt gio in di vari lengov:
El nass a
Sirt
, che al temp la partegn a la
Provincia de Misurada
(
Italia
), in d'ona famiglia islamiga de la qual pero se sa proppi pocch. In del
2009
ona veggia sciora israeliana de origin libiga, ona tal Rachel Tammam, l'ha ditt che 'l Gheddafi el gh'avria 'vuu anca ona origin
giudea
, perche la soa mader la saria stada la soa zia Razale Tammam; pero i storigh hann mai confermaa quella storia chi, insci la podria vess doma ona leggenda.
A ses ann Gheddafi l'e staa ferii al brasc del s'ciopp de ona
bomba
che l'era restada intrega di temp de la guerra: in de l'esplosion moeuren duu so cusin.
Tra el
1956
e 'l
1961
l'ha studiaa a la
scola coraniga
de Sirt, in de la qual l'incontra i idei
panareb
de
Gamal Abd el-Nasser
(
president egizian
), che ghe piasen proppi tant. In del
1968
el decid d'entra in l'Accademia Militar de
Bengas
. Dopo el cors e dopo 'n brev period de specializzazion in del
Regn Unii
, el tacca la soa carrera in de l'esercit, col ciappa a vintsett ann el grado de
capitani
.
Gia che l'era minga content del governa del re
Idris I
, che ghe somejava tropp visin ai
Statt Unii
e a la
Francia
, el
26 de agost
del
1969
el se mett a la guida de on
colp de Statt
contra el re; el
primm de settember
la nass la
Repubbliga
, guidada de on
Consili de la Rivoluzion
faa su de dodes militar de ispirazion nasseriana e comandaa del Gheddafi, che intant el s'e promoss indeperlu a
Colonnell
(titol che 'l tegnara per tutta la vita). In pocch temp el regimm de Gheddafi el vegn ona vera e proppia
dittadura
.
El Consili, per vore del Gheddafi, el fa su ona noeuva
costituzion
che la fa spari tucc i partii politigh e i
elezion
. La Libia la muda nomm e la se ciama
Jam?h?riyya
(on termin inventaa per l'occasion e traa foeura de la parolla
jumh?r
, che al plural el fa
jam?h?r
e 'l voeur di "massa de gent"). El Gheddafi el gh'ha intenzion de trova ona "terza via" al
comunismo
e al
capitalismo
: el proeuva a messeda insemma i princippi del panarabismo e quei de la
socialdemocrazia
(senza democrazia, pero). El Gheddafi el scerniss de mostraggh a tucc i sa idei politigh e filosofigh in del so
Liber Verd
(titol che 'l ciappa ispirazion del
Liber Ross
de
Mao Zedong
), sortii foeura in del
1976
.
In nomm di so ideai, el fa nazionalizza la pupart di proppieta petrolifer forest, de sarra su i bas militar american e ingles e toeu via ai comunita
italiana
e giudea tucc i so ben, e poeu de scasciai via in del
1970
. A parti de quell ann, ogni
7 de ottober
la gh'e stada la festa del "Di de la Vendetta", cioe la scasciada di 20.000 italian che viveven anmo in Libia.
In de la politiga foresta, el Gheddafi el ghe da sostegn a l'
OLP
de
Yasser Arafat
contra
Israel
e 'l spera che ghe sia on'union tra i paes musulman de l'
Afriga
, soratutt con la
Tunisia
: ma la resposta negativa del primm minister tunisin del temp, el scior
Bourguiba
, el fa vegni meno quella idea chi. Inoltra el Gheddafi l'e staa vun di pocch leader del mond che l'ha segutaa a vess amis di dittador
Idi Amin Dada
e
Jean Bokassa
(quell li pero doma in del temp che 'l diseva de vess musulman).
Per on poo de temp in del
1972
el Gheddafi l'e anca el
primm minister de la Libia
ad interim
, ma poeu el lassa el post a
?Abd al-Sal?m Jall?d
.
In del
1977
, grazie ai danee vegnuu foeura del petroli, el regimm el fa su ona quai opera in favor de la proppia nazion, compagn de strad, ospedal e industri. Insci, vista la popolarita che 'l gh'ha in 'sto moment, in del
1979
el Gheddafi el lassa ogni carega offizial: anca se 'l resta l'unigh capp de la Libia, de quell moment el tegn doma el titol de "Guida de la Rivoluzion".
I Ann Vottanta el veden sostegni l'
IRA
e 'l
Settember Negher
, semper per i so idei anti-americann e anti-israeliann; la
CIA
l'accusa de ave organizzaa di attentaa in
Sicilia
,
Scozia
e
Francia
.
In del
1986
lu l'e ormai el nemis numer vun di Statt Unii che insci deciden de lanciaggh on quai razz contra el so palazz: in del raid la moeur la soa tosa dottada, pero lu el se fa nagott perche l'era staa vertii del
president del Consili italian
Bettino Craxi
; a bon cunt, per vendicass, el Gheddafi el fa lancia contra
Lampedusa
on para de missil
SS-1 Scud
, che pero finissen in del mar.
Inoltra, per ordin del Gheddafi, el
21 de dicember
del
1988
el s'cioppa ona bomba in d'on aerei a
Lockerbie
(
Scozia
), che la coppa tutt i 259 passegger; l'
ONU
, stufida del comportament de Gheddafi, la fa su on
embargo
contra la Libia; doma in del
1999
el Gheddafi el ghe consegna i terrorista.
A parti di Ann Novanta, col vede come l'e che l'era dree a 'nda mal l'economia libiga, el Gheddafi el decid de muda el roeul del regimm in del camp internazional; per esempi el se s'cera contra l'invasion del
Kuwait
e 'l sostegn i trattativ de pas tra
Etiopia
ed
Eritrea
. Inoltra, la consegna di terrorista de Lockerbie la convincc l'ONU a toeu via l'embargo.
I Ann Dumilla inoltra veden Gheddafi torna semper pussee amis de l'Occident, anca cont i
Statt Unii
e l'
Italia
.
Ai inizzi del
2011
, su l'onda di rivoeult de la
Tunisia
e de l'
Egitt
, anca i libigh tacchen a protesta per el regimm de Gheddafi; lu el ghe respond cont el manda l'
esercit
a coppa la gent, insci la s'cioppa prima ona rivoeulta e poeu man a man ona vera e proppia guerra civil. Menter i ribei tegnen la zonna a est del Paes, i fedee de Gheddafi resten in de l'ovest. Ma la
NATO
la se s'cera cont i ribei, e insci adasi adasi la vittoria la passa in di man del CNT (
Comitaa Nazional Transitori
); la pupart de la gent del governa de Gheddafi le bandona e la passa coi ribei.
I soldaa de Gheddafi resisten on fracch a
Tripoli
, poeu a
Beni Ulid
e infin a
Sirt
, la citta indove l'e nassuu; insemma a lor gh'e anca el Gheddafi, che 'l voeur minga lassa el so paes, e on so quai fioeu. El
20 de ottober
del 2011 i ribei ciappen finalment Sirt e troeuven el dittador sconduu in d'ona busa; el ferissen ai gamb e, menter el porten in gir per la citta per faggh vede a tucc che l'e proppi lu, el coppen (anca se lu l'aveva pregaa de sbara minga).
El Gheddafi el s'e sposaa do voeult; la prima voeulta (
1969
) cont ona certa Faitha, ma lu l'ha lassada dopo doma ses mes. La segonda voeulta l'e staa cont ona donna de origin ungares, ciamada
Safia Farkas
.
De la prima miee, el Gheddafi el gh'ha 'vuu on fioeu:
Mudammad
(
1971
).
La segonda miee inveci el gh'ha daa a lu alter sett fioeu:
Tucc i so fioeu gh'hann avuu di incarigh politigh duranta el so period de governa sora la Libia. Trii de lor hinn mort duranta la guerra del 2011, segutaa on poo dopo del so pa.