Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Mestreechs
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
De
Mins
(
Homo sapiens
) is 'nen hiel hoeg oontwikkelden
primaot
oet de
femilie
Minsape
, met gans rechopstoonde gaank, weineg hoedsbehaoring en hendeg groete
herses
. Met dees leste eigensjap heet heer ziech 'n
civilisatie
um ziech heer kinne bouwe, en heet heer 'n aontal unieke kwaliteite die haom in eder geval vaan de meiste bieste oondersjeie: 't vermoge tot
taolvorming
, 't gebruuk vaan werktuige en de idee vaan de
ziel
. Recent oonderzeuk heet evels aongetuind tot sommege aander hoegoontwikkelde bieste ouch aon al of e paar vaan dees kinmerke voldoen, wie de
chimpansee
, d'n
toemeleer
en 't
verke
. 't Versjel is dus neet wezelek, meh wel evident, umtot 't nivo wat de mins in zien besjaoving haolt vaol hoeger ligk. De wetensjap die de mins bestudeert is de
antropologie
.
Ein vaan de mies gaankbaar zeenswijze op de minseleke evolutie. Veur 't euverziech vereinvoudeg.
- Zuug ouch:
Evolutie vaan de mins
Sinds de opstelling vaan de
evolutietheorie
is de evolutie vaan de mins oetgebreid oonderzoch. Umtot me in de
negentienden iew
nog 'n ermeuj aon
fossiele
had, beholp me ziech toen veural met levende bieste. De ings aon de mins verwante biestesoort is de chimpansee (toen nog es ein, neet twie soorte gezeen); daorum meinde me soms tot de mins vaan de chimpansee aofstamde. De
Neanderthalmins
, oontdek in
1856
, liekende daobij 'ne plausibele tossestap. Zoe oontwikkelde me in dezen tied de idee vaan d'n "oermins".
De mins in verhajding tot aander ape
[
bewirk
|
bron bewerke
]
Veural in d'n twintegsten iew zien vaol mie fossiel minse- en minsapesoorte oontdek en heet me ziech e completer beeld kinne vorme vaan de minseleke evolutie. Zoe woort al vrij snel dudelek tot de mins neet vaan noe levende ape
aofstamp
, meh wel 'ne gemeinsjappeleke veurvajer met ze heet.
Versjellende soorte minsape stoon ummer ei stepke wijer vaan de mins eweg: mins, chimpansees, gorilla's, orang-oetan en gibbons vorme same de
superfamilie
Hominoidea
(
startloes ape
); mins, chimpansees, gorilla's en orang-oetan vorme same de familie
Hominidae
(eigeleke
minsape
); mins, chimpansees en gorilla's vorme same de
subfamilie
Homininae
(Afrikaanse minsape); mins en chimpansees vorme same d'n
tribus
Hominini
(klein, intelligente minsape); de moderne mins en "aapminse" veur haom vorme same de
subtribus
Hominina
; de moderne mins en al zien veurgengers en ing verwante (allemaol met wiedgoonde teikene vaan intelligentie) vorme 't
geslach
Homo
(mins).
Es ierste mins zouw me die soort mote, of kinne, neume die wel 'ne veurawwer vaan de mins is meh neet vaan aander bestaonde ape. De leste gemeinsjappeleke veurawwer vaan mins en chimpansees waor mesjiens
Sahelanthropus tchadensis
("Tsjaadse Sahelmins"), dee zeve mieljoen jaor geleie in midde-Afrika leefde. Neet allein vertuint zien gereemsel trekke vaan zoewel chimpansees es lui, ouch de DNA-analyse vaan chimpansees en lui wijs drop tot de splitsing tosse de twie oongeveer vief miljoen jaor geleie gebaorde; tot in d'n tied wie S. tchadensis leefde de soorte nog neet oetereingegange waore. Oongeveer vief mieljoen jaor aajd is 't geslach
Ardipithecus
; dit kinne de ierste minse zien, al vinde sommege gelierde de fossiele nog te aap-echteg. Oonumstreje zien de versjellende lede vaan
Australopithecus
, die tosse veerenhaaf en twieenhaaf mieljoen jaor geleie roondlepe. De lede vaan dit geslach lepe oongeveer rechop meh hadde nog relatief klein herses en koste nog gein werktuige. Oet de Australopitheci kaome twie nui geslachte veurt:
Paranthropus
en
Homo
.
't Ierste geslach bleef oongeveer e mieljoen jaor bestoon. 't Twiede geslach bleef langer, en evolueerde wezelek wijer door. D'n ierste, of in eder geval aajds bekinde, vertegewoordeger vaan dees "echte minse" hetde
Homo habilis
, wat "hendege mins" beteikent. Me meint tot heer al 't vuur beheersde en primitief werktuige maakde. Ein vaan zien opvolgers - dao zien mie fossiel minsesoorte gevoonde meh die weure, umtot ze minder belaankriek zien, boete besjouwing gelaote - waor
Homo ergaster
, wat zoevaol beteikent wie "werkmins" en dus oongeveer op 'tzelfde neerkump wie
H. habilis
. Heer had nog groeter herses en heer weurt oonder mie geach de veurluiper vaan de minseleke taol ("
Hmmmmm
" - holistische, manipulatief, multi-modaal, muzikaal en mimetische communicatie) es ierste te hobbe beheers.
De naokoumelinge vaan
H. ergaster
splitsde ziech in
Homo erectus
en
Homo antecessor
, met de
Mins vaan Denisova
es meugeleke derde tak (Krause e.a. 2010).
H. erectus
(
Dubois
,
1892
) beteikent "rechoploupende mins" ('n verawwerde benaoming, umtot heer, nao me noe wet, lang neet d'n ierste minsechtege waor dee rechop leep). Heer versjelde neet vaol vaan d'n ergaster meh waor hiel succesvol: heer verspreide ziech euver e groet deil vaan de wereld en bleef tot zier recent bestoon. D'n in
2004
geidentificeerden
Homo floresiensis
(Floresmins), pas hoegoet e paar doezend jaor oetgestorve, weurt geach vaan
H. erectus
aof te stamme.
H. antecessor
intosse had alweer vaol groeter herses. Ziene naom, "veurvajermins", daank heer draon tot 'r es de leste gemeinsjappeleke veurawwer gezeen weurt vaan de twie hoegs oontwikkelde minsesoorte:
Homo neanderthalensis
en
Homo sapiens
. D'n ierste stamde aof vaan 'n populatie antecessores die ziech in
Europa
en Wes-Azie vestegde. Heer waor good aongepas aon de kaw vaan de iestije en moot in intelligentie amper veur de moderne mins hobbe oondergedoon. Bij de
antecessores
die in Afrika bleve oontwikkelde ziech oetindelek d'n
Homo sapiens
, dee ziech euver de ganse wereld zouw verspreie. De oondersoort dee veer kinne weurt aongeduid es
Cro-Magnonmins
.
De hei besjreve evolutie is die wat euvereinkump met 't pleetsje heineve. Sommege zien in de Cro-Magnonmins en de Neanderthaler gein twie apaarte soorte meh meine tot ze vaol korter bijein stoonte. Aonhengers vaan die theorie spreke vaan
H. sapiens neanderthalensis
en
H. s. sapiens
. In dat leste geval is 't ouch nog meugelek tot de blaanke en Aziatische lui veur e deil vaan de Neanderthalers aofstamme, umtot de Cro-Magnonmins ziech bij zien expansie met de Neanderthalers vermingk kin hobbe.
De mins weurt vaanaajds tosse 160 en 170 cm laank; in modern tije is dat mie gewore door euvervleujeg ete en minder krenkde. Zie gewiech ligk tosse 60 en 80 kg; mennekes zien gemeinelek belaankriek zwoerder. D'n
draagtied
bedreug nege maond; de
jaog
vaan e minsekind doort zeker 16 jaor. De levesverwachting is de leste iewe touwgenome vaan zesteg (veur gezon lui) nao tosse zeventeg en tachteg; oetsjeters behole al mie es 110. De mins heet zien liechaamsbehaoring zoe good wie verlore en dreug gemeinlek
kleiaasj
veur ziech tege de kaw de besjerme.
De mins is gemeinsjappelek georganiseerd en woent in groeter of kleiner gemeinsjappe van zelf gebouwde oonderkoumes (
stei
en
dorpe
). De take die de gemeinsjap nudeg heet weure door de gemeinsjap zelf verdeild oonder haor lede. De stei en dorpe vorme ziech gewoenelek tot
volke
. Konflikte tosse gemeinsjappe en volke zien tamelek frequent, me sprek daan vaan
oorlog
.
't Intellek vaan de mins uut ziech in
taol
,
wetensjap
,
religie
en
kuns
. De soort is sterk op
vermaak
geriech, wat haom de bijnaom
Homo ludens
oplieverde.
't Seksueel leve vaan de mins is oetgebreid, umtot de mins 't gaans jaor op
seksualiteit
is ingesteld. Aanders es zienen inge verwant de
bonobo
is de mins in princiep monogaam; dees eigensjap steit garant veur de creatie vaan
femilies
, in de minseleke maotsjappij veurnaom es kleinste sociaal einheid.