Portugal
, oficale la
Portugalana Republiko
(
Portugalane
Republica Portuguesa
) esas lando jacanta an westal
Europa
. Lu havas kom vicini
Hispania
, norde ed este. Sude e weste jacas
Oceano Atlantiko
. Ol esas membro dil
Europana Uniono
e di
NATO
.
Bazala fakti pri Portugal.
Iberi komencis habitar la regiono pos la yaro 10.000 aK.
Kelti
, Greki e
Feniciani
establisis kolonii en la regiono dum l'unesma yarmilo aK. Feniciani fondis la nuna urbo
Lisboa
kun la nomo
Olisipo
. En
45 aK
,
Romani
konquestis komplete la regiono e nomizis ol kom
Lusitania
. Li fondis la nuna urbo
Porto
, kun la nomo ≪Portus-Galliae≫ o ≪Portus-Cale≫, origino dil moderna nomo di Portugal.
Dum la
Reconquista
en
868
Portugalana Komtio (
Condado Portucalense
) formacesis. Ol divenis parto di rejio
Galisia
en
1078
. Ye la
25ma di julio
1139
pos la Batalio di Ourique,
Afonso Henriques
deklaris la nedependo di Portugal e divenis rejulo
Afonso la 1ma
. En
1143
, rejulo
Alfonso la 7ma di Leon e Kastilia
agnoskis Portugal kom nedependanta rejio. En
1179
anke la
papo Alexander la 3ma
agnoskis la rejio.
En
1373
Anglia
e Portugal komencis federuro qua duras til nun, la maxim anciena federuro di Europa. En
1383
, rejulo
Fernando la 1ma di Portugal
mortis, e
Juan la 1ma
, rejulo di
Kastilia
, mariajita kun la filiino di Fernando la 1ma, postulis la Portugalana trono. Portugalana nobeli e la habitantaro ne aceptis ol, e
Joao, Maestro di Aviz
, kombatis e vinkis la Kastiliani en la
batalio di Aljubarrota
. Ta vinko grantis Portugalana nedependo.
En
1415
la Portugalani konquestis
Ceuta
, en la nordo di nuna
Maroko
, e komencis explorar e deskovrar regioni en
Afrika
, pose en
Azia
ed en
Amerika
. En
1418
la Portugalani rideskovris
Madeira
ed en
1427
,
Acori
. En
1460
li atingis nuna
Sierra Leone
. En
1487
Bartolomeu Dias
navigis en la regiono dil
Kabo di Bon Espero
. En
1498
Vasco da Gama
atingis Calicut, nun
Kozhikode
en
India
. Ye la
22ma di aprilo
1500
Pedro Alvares Cabral
atingis la litoro di
Brazilia
.
En
1578
rejulo
Sebastiao la 1ma di Portugal
desaparis - posible mortinta ye la
4ma di agosto
1578
- en la
batalio di Ksar El Kebir
en
Maroko
. Lua onkulo, la katolika kardinalo
Henrique
, asumis la trono e guvernis til lua morto ye la
31ma di januaro
1580
. Quoniam Henrique esis submisita a
celibeso
pro esar katolika kleriko, il ne havis filiulo, e la maxim proxima heredinto dil trono esis la rejulo
Felipe la 2ma di Hispania
, qua divenis Filipe la 1ma di Portugal. Du altra Hispana reji guvernis Portugal til
1640
, kande la lando itere nedependanteskis:
Felipe la 3ma di Hispania
(kom Filipe la 2ma di Portugal), e
Felipe la 4ma di Hispania
(kom Filipe la 3ma di Portugal).
Pos milito kun Hispania, en
1640
Portugal itere nedependanteskis, e
Joao la 4ma di Portugal
asumis la povo. To esis la komenco di la dinastio di Braganca, qua regnis til
1910
.
En
1755
Lisboa
subisis
ter-tremo
, qua produktis mili de morti. En
1762
Hispania
invadis Portugalana teritorio dum la
Sep-yara milito
, ma en
1763
la paco riestablisesis. Dum la tota
18ma yarcento
cirkume 400.000 Portugalani ekmigris a
Brazilia
[3]
.
Lor l'invado di Portugal da
Franca
trupi sub l'impero da
Napoleon la 1ma
, la Portugalana rejala familio fugis a
Brazilia
. L'urbo
Rio de Janeiro
divenis la chefurbo dil imperio, rinomizita a
Unionita Rejio di Portugal, Brazilia ed Algarvo
en
1815
. Ye la
7ma di septembro
1822
la princulo
Pedro
proklamis la nedependo di Brazilia e divenis l'unesma Brazilian imperiestro sub la titulo Pedro la 1ma di Brazilia. Pedro abdikis la trono Portugalana por lua filiino,
Maria
. Lua fratulo Miguel ne aceptis, e proklamis su rejulo
Miguel la 1ma di Portugal
en 1828. Por defensar la yuro di lua filiino a la trono e por rikrear konstitucala monarkio en Portugal, Pedro lansis la nomizita "liberala militi" kontre lua fratulo. La milito finis en 1834 kun la vinkeso di Miguel e la promulgo di nova
konstituco
.
Portugal duris esar
monarkio
til la
5ma di oktobro
1910
, kande la
republiko
proklamesis e
Manuel la 2ma di Portugal
renversesis del povo. Pos dizastroza partopreno en l'
unesma mondomilito
, komencis serioza nestabileso qua kulminis kun armeala
stato-stroko
en
1926
. En
1932
Antonio de Oliveira Salazar
asumis la povo kom chefo di la konsilistaro di ministri. Quankam il havis simpatio por
fashismo
, Portugal restis neutra dum la
duesma mondomilito
. Pos la fino di la milito, Salazar subisis presi por adoptar
demokratio
en lando.
Salazar guvernis til
1968
, kande ilu sufris cerebrala stroko. Lua sucedanto,
Marcelo Caetano
, guvernis til
1974
, kande ilu revokesis del povo lor la
Dianto-revoluciono
.
Portugal esas
parlamentala
republiko
. La chefo di stato esas la prezidanto, elektata dal populo por 5-yara periodo. La prezidanto nominas la
chefministro
, ordinare homo del precipua politikala partiso di la parlamento. La chefministro selektas la cetera ministri.
La Parlamento ("Assembleia da Republica") havas unika chambro kun 230 membri, elektata dal populo por 4-yara periodo. La nuna
konstituco
adoptesis en
1976
.
Judiciala povo
en Portugal esas sistemo kompozata ek 4 korti. La konstitucala korto (
Tribunal Constitucional
) konsistas ek 13 judiciisti qui judicias se la legi aprobita ne kontredicas la Konstituco di la lando. La judiciala korti judicias civila, kriminala, laborala e komercala aferi. La Korti Administrala ed Impostala judicias questioni pri imposti ed administrala agadi. La Kontokontrolera korto (
Tribunal de Contas
) judicias la legaleso di publika spensi, por helpar la parlamento decidar pri ol.
Fluvio Tago
dividas la kontinentala teritorio di Portugal en du. Norde, la regioni doplanda esas montoza kun fertila vali ube
agrokultivo
povas developesar. Ibe, an la montaro
Serra da Estrela
, jacas la maxim alta monto de la kontinentala teritorio di portugal, havanta 1 993 metri di
altitudo
. La tereni sude de la lando esas plu basa kam la norda. Sude, la maxim alta monto esas
Foia
, havanta 902 metri di altitudo. Tamen, la maxim alta monto di Portugal esas
Pico
, en
Acori
, havanta 2 351 metri super la
marala nivelo
.
Ultre Tago, altra importanta fluvii en Portugal esas
Durio
(entote 938 km, di qui 200 km esas en Portugalana teritorio),
Minho
,
Vouga
,
Zezere
,
Sado
e
Guadiana
.
La litoro di Portugal havas 943 km en la kontinento, 667 en
Acori
e 250 km en
Madeira
, Porto Santo e l'Insuli Sovaja (
Ilhas Selvagens
). La
duni
di Porto Santo atraktas multa turisti. En la kontinento, proxim l'urbo
Aveiro
, un delto longa de 45 km e larja de 11 km esas richa en fishi e marala uceli.
La
klimato
di la lando esas
mediteraneala
, kun varma e sika
someri
e kolda e pluvoza
vintri
. Dum somero ofte eventas granda incendii en la sika vejetantaro. La mezavalora
pluvo-quanto
varias de min kam 300 mm omnayare en Massueime til 450 mm en
Faro
, 1.700 mm en Guarda e plu kam 3.000 mm en la montaro Serra da Estrela. En
Acori
la mezvalora yarala
pluvo-quanto
povas superirar 6.250 mm. La minima
temperaturi
di Portugal - ofte infre -20°C - enrejistresas dum la vintro en
Serra da Estrela
, l'unika regiono di Portugal ube
nivas
dum vintro. Ja en
Alentejo
la temperaturi povas superirar 40°C dum somero.
L'
ekonomio
di Portugal diversigesis pos ke la lando eniris l'
Europana Ekonomiala Komunitato
- precedinto di nuna
Europana Uniono
- en 1986. Dum la sequanta yari, la guvernerio privatigis multa kompanii kontrolita dal stato e liberaligis importanta sektori ekonomiala, nome telekomuniki e financala sektoro.
[2]
La lando juis rapida kresko ekonomiala, nome de 1986 til la komenco dil
yari 2000a
. Tamen, la lando duras havar la min granda TNP po persono del Europana Uniono.
[4]
La terciara sektoro, nome
turismo
, esas nun la maxim importanta del ekonomio Portugalana. L'
industriala sektoro
duras diminutar de la yari 1980a til nun, pro la klozado di multa fabrikerii, note en la nordo di la lando. L'
agrokultivo
esis la maxim importanta ekonomiala sektoro di la lando til la yari 1960a, ma nun ol reprezentas cirkume 2.3% de la
TNP
.
[2]
Segun statistiki de
The World Factbook
por 2023, Portugal havis 10 223 150 habitanti,
[2]
di qui 67,9% rezidis en urbi.
[2]
La maxim multa habitanti esas Portugalani, populo Mediteraneala, etniale homogenea e blanka. Decendanti de
Afrikani
qui enmigris dum e pos kolonial epoko esas min kam 100 mil personi. De 1990 til nun, Portugal recevis multa enmigranti de Estal Europa,
[2]
ma anke de
Brazilia
, de lua ex-kolonii en
Afrika
, e de altra Sud-Amerikana landi. L'ekmigro di Portugalani vers altra landi diminutis multe pos la
Dianto-revoluciono
e pos l'eniro di la lando en l'
Europana Uniono
.
Lua oficala linguo esas
Portugalana
, qua originis de la
Latina
. La
linguo Mirandana
ank esas oficala en la loki ube ol parolesas.
[2]
Segun statistiki pri 2021, 95,9% de la habitataro savis lektar e skribar
[2]
Malgre existar privata skoli, publika eduko esas la maxim uzata. Tota la skoli di la lando ofras eduko primara e sekundara. La maxim granda
universitato
di la lando esas l'Universitato di Porto, kun 31 mil studenti. L'universitato di
Coimbra
, fondita en 1290, esas un ek la maxim anciena de Europa.
Katolikismo
esas la dominacanta religio, pos l'ekpulso di
islamana
mauri e
judi
[5]
Segun statistiki de 2011, 81% de la habitantaro esas katoliki. Altra kristani esas 3,3%, altra religii (inkluzite Judaisti e Mohamedani) esas 0,6%, sen religio esas 6,8%, e 8,3% ne informis pri religio.
[2]
La maxim granda urbo segun la nombro de habitanti esas
Lisboa
, qua havas plu kam 500 mil habitanti. Altra importanta urbi esas
Porto
,
Vila Nova de Gaia
,
Funchal
e
Braga
.
La
muziko
e la
dansi
di Portugal esas multe variata. La dansi
vira
(de regiono apud
fluvio Minho
), le
pauliteiros
en
Miranda do Douro
,
corridinhos
de regiono
Algarve
, e
bailinhos
del insulo
Madeira
esas exempli pri folklorala dansi. La tipala instrumenti esas tale nomizita "Portugalana gitaro",
akordeono
,
violino
e diversa tamburi.
La maxim konocata muzikala stilo kreita en Portugal esas
Fado
, e la maxim famoza Fado-kantistino esis
Amalia Rodrigues
, qua ank esis aktorino. Plu recente, muzikala grupo Madredeus e lua kantistino
Teresa Salgueiro
, e kantistini Mariza (Marisa dos Reis Nunes), Misia, Mafalda Arnaut, Cristina Branco e
Dulce Pontes
.
[6]
La maxim famoza kantistuli di Fado esas
Carlos do Carmo
, Alfredo Marceneiro, e Camane. Ultre Fado, existas kantisti e bandi di
rock
Portugalana qui fameskis exterlande, exemple kantisto
Rui Veloso
, e bandi
Xutos & Pontapes
, Moonspell e Blasted Mechanism. Kantistino Sara Tavares havas muzikala stilo kun Afrikana influi.
Poeto
Luis Vaz de Camoes
(c.
1524
til
1580
) esas un del maxim importanta poeti dil
Portugalana linguo
. Ilu skribis
Os Lusiadas
("La Portugalani"), epikala poemo pri Portugalana navigadi e deskovraji dum la 15ma e 16ma yarcenti. Ultre Camoes,
Gil Vicente
(c.
1465
til c.
1536
) esas un del maxim importanta
dramatisti
di Portugal.
Dum la komenco dil
20ma yarcento
,
Fernando Pessoa
(
1888
til
1935
) divenis un del maxim importanta poeti dil Portugalana
modernismo
. Yen altra importanta nomi en la Portugalana literaturo (dum la 19ma e 20ma yarcenti):
Almeida Garrett
,
Camilo Castelo Branco
,
Eca de Queiroz
,
Sophia de Mello Breyner Andresen
e
Antonio Lobo Antunes
. Precipue eminenta esas
Jose Saramago
, skriptisto qua recevis la
Nobel-premio
pri
Literaturo
en
1998
.
Ultre la Portugalana, Portugal anke agnoskas kom oficala la
Mirandana linguo
, parolata en kelka urbeti en la nord-esto di Portugal, exemple
Miranda do Douro
e Sendim. La Mirandana linguo divenis oficala en 1999.
Futbalo
esas la maxim populara
sporto
di la lando. Multa futbalo-konkursi eventas inter lokala amatora o profesionala klubi. Portugalana futbalisti
Eusebio
,
Luis Figo
e
Cristiano Ronaldo
divenis mondale konocata.
Commons
havas kontenajo relatante a: