Irland
, (
enskt
:
Ireland
,
irskt
:
Eire
,
ulster skotskt
:
Airlann
) er lyðveldi i
Vesturevropa
. Landið Irland, ið ikki ma mistakast fyri
oynna Irland
, hevur landamark norðureftir við
Norðurirland
, ið er partur av
Storabretlandi
. Sjomark hevur Irland við
Atlantshavið
,
Irska havið
og
Ermasund
.
Irland hevur sjalvstyri, øvugt
Norðurirland
, sum er partur av
Stora Bretlandi
.
Dublin
er
høvuðsstaður
i Irlandi og aðrir storir byir er
Cork
,
Limerick
,
Galway
og
Waterford
.
Umleið 150 f.Kr. komu
keltar
inn i landið, og irsk mentan gjørdist i sini grund keltisk og rann seinni saman við
kristindominum
i eina serstaka irska eind. Kirkjur og kleystur vorðu bygd, og hesir stovnar voru ikki bert halgidomar, men eisini tey lærdomssetur, sum ein blomandi irsk mentan vaks ut fra. Til um 1000 var Irlandi skift sundur i mong kongsdømi, sum javnan logu i strið hvørt við annað. Landið hevði onga felags stjorn, men var bytt sundur i ættbolkar, sum sotu illa um satt. Tað hevði við sær, at lætt var hja
vikingum
at buseta seg nogvastaðni i landinum. I
830-arunum
foru vikingarnir at busetast i Irlandi og bygdu borgir, og umleið 840 kom ein storur kongsfloti undir
Turgeis
, sum gjørdist kongur yvir øllum fremmandum. Hann varð fyrsti kongur i
Dublin
(Dyvlin), sum var høvuðssetur norðbugvanna, og hann legði skatt a irar. Men i 845 fall hann i bardaga við irar, og bardagar voru i nogv ar, til
Olavur Hviti
, norskur kongssonur, i 853 kom til Irlands við storari hermegi, og tað eynaðist honum at byggja upp eitt norskt riki i Irlandi við Dublin sum høvuðssetri. Hann gjørdi herferðir eystur um
Irska Havið
og legði partar av vesturstrond Norður-
Onglands
undir seg. Ta ið Olavur doyði, gjørdist broðirin Ivar kongur eftir hann. Hann doyði sum kristin maður. Synir Ivars løgdu størri partar av Onglandi undir Dublin-rikið, og rendu saman við danir i
Northumberlandi
. Ivarsættin fekk eisini kongsvaldið har við sæti i
York
(Jorvik), til 944.
Norðmenn komu i Irlandi til bygt land og skipað samfeløg. Teir voru ein litil minniluti og kundu bert við at kuga tann stora irska meirilutan halda uppi valdi sinum i Irlandi. Vikingahøvdingarnir buðu i vardum byum, til dømis teimum, sum i dag eita
Dublin
,
Limerick
,
Waterford
,
Wexford
,
Cork
og livdu har saman við herfylgjum og huskjum av handli við meginlandið og irar og av jarðargjøldum. Irland var tað landið, sum flestir norskir niðursetumenn fluttu til. Av fremmandum fornlutum, sum funnir eru i
Noregi
fra hesi tiðini, eru nogv teir flestu haðan. I 1002 utnevndi kongurin i Munster, Brian Boru, seg til kong yvir øllum Irlandi og nytti storan part av stjornartið sini at halda saman um rikið. Navnið “Boru” merkir “hann, sum krevur inn skatt”. I 1013 foru
norskir
vikingar, sum høvdu busett seg um
Dublin
-leiðina, i part við misnøgdum stormonnum, ið høvdu sett seg upp imoti kongi. Við Clontarf tætt við Dublin møttust baðir herarnir. Irar sigraðu, to at Brian fall. Ta ið vikingarnir flyddu ur Clontarf, sou teir Brian tætt við eitt tjald og høgdu hann til deyða. Sum fra leið, blandaðust irar og norðmenn, og norðmenn toku við kristnari trugv.
Irland var leingi undir
bretskum
yvirvaldi. I
1922
fekk syðri partur ? um fyra fimtingar av oynni ? sjalvstyri i
Bretska Heimsveldinum
og gjørdist oheft lyðveldi i
1948
; men
Norðurirland
varð verandi saman við
Bretlandi
.
Irski fristaturin varð settur a stovn i
1922
sum ein
dominion
(sjalvstjornandi hjaland) i bretska
Commonwealth
og fekk økt sjalvstyri igjøgnum m.a.
the Statute of Westminister 1931
og
the abdication crises of 1936
. I
1937
varð ein nyggj stjornarskipan (
New Constitution
), ið lysti landið sum fullveldisriki undir heitinum
Ireland
sett i gildi. Og i
1949
vorðu seinastu formligu bondini við
Sameinda Kongsrikið
(UK) slitin, ta ið Irland tok loysing og lysti seg sum tjoðveldi.
Meðan landið var undir bretskum veldi og fyrstu arini sum tjoðveldi var Irland eitt av fatækastu londunum i Vesturevropa og fraflytingin ur landinum var stor. I
1950’unum
varð protektionistiski buskapurin opaður, og i
1973
gjørdist Irland limur i
Europeiska Felagsmarknaðinum
EF (nu
Europeiska Samveldið
ES). Ein buskaparkreppa noyddi landið til at fremja nyskipanir seinast i
1980’unum
, og skattur og reglur vorðu linkaði ogvusliga i mun til onnur
ES
-lond.
Irski
loysingarherurin,
IRA
, striddist i
sekstiarunum
fyri at faa teir seks norðastu landspartarnar uppi
Irland
istaðin fyri, at teir skulu vera partar av
Stora Bretlandi
.
Seinastu 20 arini hevur Irland havt ein storan buskaparvøkstur, og landið hevur i dag tann 31. størsta buskapin i heiminum. I 2009 varð landið mett at hava hægstu livsgoðsku i heiminum. Men altjoða kreppan hevur eisini rakt Irland hart, og hevur ført arbeiðloysi og økta fraflyting við sær.
Irland er limur i
ES
,
OECD
og
ST
.
Irskir forsætismalaraðharrar (
irskt
: Taoiseach, fl. Taoisigh)
- Eamon de Valera
(
29. desember
1937
-
18. februar
1948
, flokkur:
Fianna Fail
)
- John A. Costello
(
18. februar
1948
-
13. juni
1951
,
Fine Gael
)
- Eamon de Valera
(
13. juni
1951
-
2. juni
1954
,
Fianna Fail
)
- John A. Costello
(
2. juni
1954
-
20. mars
1957
,
Fine Gael
)
- Eamon de Valera
(
20. mars
1957
-
23. juni
1959
,
Fianna Fail
)
- Sean Lemass
(
23. juni
1959
-
10. november
1966
,
Fianna Fail
)
- Jack Lynch
(
10. november
1966
-
14. mars
1973
,
Fianna Fail
)
- Liam Cosgrove
(
14. mars
1973
-
5. juli
1977
,
Fine Gael
)
- Jack Lynch
(
5. juli
1977
-
11. desember
1979
,
Fianna Fail
)
- Charles J. Haughey
(
11. desember
1979
-
30. juni
1981
,
Fianna Fail
)
- Garret FitzGerald
(
30. juni
1981
-
9. mars
1982
,
Fine Gael
)
- Charles J. Haughey
(
9. mars
1982
-
14. desember
1982
,
Fianna Fail
)
- Garret FitzGerald
(
14. desember
1982
-
10. mars
1987
,
Fine Gael
)
- Charles J. Haughey
(
10. mars
1987
-
11. februar
1992
,
Fianna Fail
)
- Albert Reynolds
(
11. februar
1992
-
15. desember
1994
,
Fianna Fail
)
- John Bruton
(
15. desember
1994
-
26. juni
1997
,
Fine Gael
)
- Bertie Ahern
(
26. juni
1997
-
6. mai
2008
,
Fianna Fail
)
- Brian Cowen
(
7. mai
2008
-
9. mars
2011
,
Fianna Fail
)
- Enda Kenny
(
9. mars
2011
-
14. juni
2017
,
Fine Gael
)
- Leo Varadkar
(siðani
14. juni
2017
,
Fine Gael
)
Fyrisitingarlig landaøki (amt og kommunur)
[
rætta
|
rætta wikitekst
]
Upprunaliga var Irland bytt i 26
amt
(
counties
), og hesi mynda framvegis tær mentanarligu og itrottarligu eindirnar eins og postnumrini. Men fyrisitingarliga uppbyitið er i dag 29 eindir,
County Dublin
varð i 1990’unum bytt i try og
Tipperary
i tvey i 1890’unum. Aftrat hesum koma 5 byir (
cities
), teir eru
Dublin
,
Cork
,
Limerick
,
Galway
og
Waterford
. Haraftrat koma fimm byarkommunur nevndar '
boroughs
' (sama orð sum norrønt ‘
borgir
’), tær eru
Clonmel
,
Drogheda
,
Kilkenny
,
Sligo
og
Wexford
, ið hava avist sjalvstyri innanfyri kommunumark. Hoast Kilkenny verður roknað sum ein ‘borough’ hevur byurin logligan rætt sum ‘city’.
Irska grundlogin sigur at staturin ma ikki umboða nakra avisa trugv, og hon tryggjar truðarfrælsi fyri øll. Umleið 86,8% av folkinum eru
romverskir katolikkar
; og sambært urslit av kanningum, so eru irar tey idnastu at ganga regluglia til
messu
(
mass
) i
kirkju
hvønn sunnudag i vesturheiminum. Men somu kanningarurslit visa eisini eina stora minking i kirkjugond i landinum, seinastu 30 arini. Millum
1996
og
2001
minkaði kirkjugongdin fra 60% til 48%, (aðrenn
1973
var kirkjugongdin omanfyri 90%) , og fleiri katolskir lærustovnar eru stongdir.
Næststørsta kristna samkoman er anglikanska ‘
Church of Ireland
’ ið eftir ahaldandi minking i limatali igjøgnum alla 20’du øld, nu aftur hevur upplivað eina framgongd. Eins og aðrar smærri kristnar samkomur so sum
brøðrasamkoman
(Presbyterian) og
metodistakirkjan
. Millum
2002
og
2006
vaks talið av
muslimum
i Irlandi við 69% og
islam
er nu triðstørsta og skjotast vaksandi trugvin i irlandi. Eisini hevur litla
jødiska
samfelagið og nyggjara
hinduistiska
samfelagið upplivað ein vøkstur seinastu arini.
Størstu halgimenni Irlands eru Sankta Patrik (
Saint Patrick
),
Saint Bridget
og
Saint Columba
. Men Saint Patrick er tann einasti av hesum ið regluliga verður roknaður sum Høvuðshalgimenni.
Patriksmessa
(
Saint Patrick's Day
)
17 mars
verður hildin i Irlandi og uttanlands sum irskur
tjoðardagur
, við skruðgongum og øðrum tiltøkum.
Sambært ein kanning fra
2006
voru tað 186.318 folk (4,4%) ið søgdu seg onga trugv hava, men i hesum tølum eru bæði ikki-trugvandi og folk ið rokna seg sum ‘spirituel’ og heiðin (ikki-kristin) iroknaði. Aftrat hesum komu 1.515 folk ið roknaðu seg sum
agnostikarar
og 929 ið lystu seg beinleiðis sum
ateistar
. Samlað verður talið a ikki-trugvandi folkum sostatt 4,5% av folkinum. Onnur 70.322 svaraðu ikki fyri um tey høvdu trugv ella ikki.
Upprunaliga grundlogin i irlandi fra
1937
gav
katolsku kirkjuni
eina ‘serstøðu’ sum kirkja meirilutans, men viðurkendi aðrar kristnar rørslur og jødadom. Sum i øðrum katolskum londum hevur Irland upplivað eina ahaldandi sekularisering igjøgnum 20’du øld. I
1972
var login ið nevndi atrunarligu bolkarnar, katolsku kirkjuna iroknaða, strikað ur grundlogini.
Hoast atrunarligar skipanir reka nogvar av skulunum i Irlandi, fer ein framhaldandi sekularisering fram i irska folkinum, serliga hja unga ættarliðnum.
I katolsku skulunum kunnu foreldur biða um at børn teirra verða fritikin fyri atrunarliga fralæru, og sama fralæra snyr seg i dag, um atrunað sum heild, heldur enn um eina avisa trugv. Atrunarligir skular ið faa almennan stuðul hava ikki loyvi til at diskriminera næmingar vegna teirra trugv, ella væntandi trugv. Men ein avmarkandi skipan fyri upptøku, har næmingar hvørs virði samtvinnar við skulans virði, verða upptiknir aðrenn aðrir næmingar finst to.
I
Irlandi
finnast øki har
irskt
(gæliskt)
framvegis verður tosað. Hesi øki verða kallað
Gaeltachtai
.
Irland er kent fyri sin rika
folkatonleik
, ein kendur bolkur er
The Dubliners
.
Veðurlagið i Irlandi er lytt og slavið, og ti er lendið nogvastaðni arbeitt og græsgrønt. Landbunaður er enn høvuðsvinna; men eisini i Irlandi eru mong folk ? helst ungfolk ? flutt av bygd til byirnar. Natturutilfeingið er ikki nogv, og aðrenn idnaðurin og ferðavinnan toku dik a seg, var Irland eitt av fatækastu londunum i
Vesturevropa
.