England
Ongland

( Flagg Ongland) ( Skjaldarmerki Ongland)
Tjoðarslagorð: Dieu Et Mon Droit
Tjoðsangur : God Save the Queen
Alment mal	Enskt
Høvuðsstaður	London
Kongur	Charles III
Forsætisraðharri
Fullveldi	927
Vidd  - tilsamans  - vøtn (%)	130,395 km² 1,3
Ibugvar  - tilsamans 2012  - tættleiki	53 493 729 410/km²
Gjaldoyra	Pund (GBP)
Tiðarøki	UTC
Økisnavn a alnetinum	.uk
Telefonkota	+44

Ongland ( enskt : England ) er eitt land sum hongur saman við Skotland , Wales og Norðurirland . Tey kalla tað Stora Bretland . Ongland er størsti og fjølbygdasti parturin i Bretandi . Nogv av folkinum byr i storbyum: London , Birmingham og Manchester . Nogvir byir eru gamlir iðnaðarbyir. Landslagið skiftur ur groðramiklum akurlendi har suðuri og har eysturii heyggjutar heiðar norðantil og vestantil. Allastaðni i Onglandi eru hugnaligar bygdir, og gomul hus og handlar eru ofta uttan um almenningin i bygdini.

Søga [ rætta | rætta wikitekst ]

Meðan sottin svarta herjaði, doyði so nogv folk, at nogv jørð var, sum eingin arvingini stoð til. Ti gjørdist hon bilig samstundis sum trot var a arbeiðsmegi. Tað hevði við sær, at arbeiðslønin hækkaði, og hetta kom goðseigarunum illa við. I Onglandi stuðlaði rikið goðseigarunum og asetti hamarksløn og legði eykaskatt a bæði bøndur og arbeiðarar. Tað elvdi til, at bøndurnir gjørdu uppreistur i 1381 og foru i storum flokkum til London at motmæla hja kongi, ti fjurtan ara gamla Rikardi 2. Wat Tyler (1341-1381), ið var fyrrverandi hermaður, gekk a odda fyri bondum ur Suðuronglandi til London at motmæla hja kongi. Tusundtals aðrir bøndur komu afturat ur Eysturonglandi. A veg hagar rændu teir fra hond og brendu garðar i grund. Ta ið blaðungi kongurin stoð fyri mannamugvuni, segði hann seg vilja jattað øllum krøvum teirra. Ta ið bøndurnir voru sissaðir, breyt kongur lyfti sitt og gav boð um at drepa oddamenninar fyri uppreistrinum. At enda roku kongsins herdeildir bøndurnar heim aftur.

Protestantiska kongsdottirin Elisabeth (7. september 1533 ? 24. mars 1603) tok við ensku trununi i 1558. Til høvuðsraðharra fekk hon sær ein embætismann ur miðalstættini, William Cecil , sum telist imillum bestu raðgevar, enska kongshusið nakrantið hevur havt. Kongshusið lysti Ongland at vera protestantiskt, men læt katolikkar faa frið so leingi, teir voru trununi trugvir. I mong ar sat drotningin ikki trygg a trununi, ti at katolska skotska drotningin kravdi, at hon skuldi vera drotning i Onglandi. Aðrir valdsharrar hottu eisini Elisabeth, eina mest Filip 2. , kongur av Spania , sum var itarsti talsmaður fyri katolsku kirkjuni . I 1558 sendi hann storan herskipaflota, armaduna, imoti Onglandi, men spaniamenn tapti so dyggiliga.

Ta ið Elisabeth drotning andaðist i arinum 1603, gjørdist sonur Mariu Stuart , Jakup 1. , kongur. Hann kom at raða i Onglandi eins og i Skotlandi og Irlandi . Katolikkarnir høvdu væntað sær goð kor undir styri hansara, men teir fyltust so a sømdirnar, hann veitti teimum, at teir toku seg saman at spreingja eingilska tinghusið við kongi og tingmonnum i luftina, men rakt var við hesa krutsamgongu, sum hon varð kallað, og teir fingu allir harðasta dom. Einum av teim eingilsku truarflokkunum, puritanunum, for kongur so illa við, at teir buðu ut skipið Mayflower , og við ti rymdu nogvir teirra til USA . A eysturstrondini i USA grundaðu teir eina utbygd, sum teir nevndu Nyongland .

Aftan a Jakup 1., ið hevði styrt fra 1603-1625, kom sonur hansara, Karl 1. , sum raddi fra 1625-1649. Hann la alla tiðina i strið við tingið , ið nevndist parlamentið. Tað helt fast við sini rættindi og vildi ikki geva tey fra sær, hann sendi ti tingið heim ferð eftir ferð, og at enda styrdi hann landinum einsamallur. Hetta stoð við i 11 ar. Men ta ið hann tok sær fyri at troka eingilskar kirkjusiðir inn a skotar, gjørdust teir so illir, at teir toku til vapnini til at verja kirkju sina. Kongur var ta noyddur at kalla tingið saman til at utvega pening til krigsførsluna. Men ta ið tingið kom saman, var tað meira hugsað at harta teir menn, sum høvdu styðjað kongin øll hesi arini i hansara ologliga styrishatti, enn tað var at veita honum stuðul i striðnum moti skotum. Kongi likaði tingsins atburð so illa, at hann rymdi til Norðuronglands at savna sær eitt herlið at senda moti tinginum. Tingið for so eisini at savna sær ein her, og i arinum 1642 brast innanlandsstrið a millum hesar baðar partarnar.

I fyrstuni var tingherurin við undirlutan. Men so kom Oliver Cromwell upp i leikin. Hann var tingmaður, men har avrikaði hann einki storvegis. Men ta ið hann kom at standa sum oddamaður fyri einum av tingherunum, var hann annar maður, ta kom eingin honum nær. Hann hevði ogvuliga hart yvir hermonnum sinum, olikligt tos ella fyllskapur toldist ikki. Tað vardi ikki leingi, til Cromwell fekk leiðsluna av øllum tingherinum, og ta ið høvuðsbardagin stoð millum herliðini, var Cromwell við yvirlutan. Kongur varð tikin til fanga og dømdur til deyða ; hann varð siðan halshøgdur; hetta hendi i 1649. Aftan a deyða Karls varð kongadømið avtikið, og landið skipað sum eitt tjoðveldi . Men hetta likaði irum og skotum so illa, at teir gjørdu uppreistur imoti tinginum og valdu son Karls 1. til kongs, og varð hann nevndur Karl 2 . Men hetta læt Cromwell ikki um seg ganga, fyrst for hann til Irlands og kugaði teir, siðani til Skotlands, ið eisini noyddist at luta, og ta ið Karl 2. hætti sær at koma inn i Norðurongland við einum herliði, varð hann so dyggiliga sligin, at hann noyddist at ryma av landinum og søkja sær skjol i Frankariki .

Karl 2. gjørdist eingilskur kongur aftur i 1660. Men kongsstarvið la ikki væl fyri honum. Hann var ti ikki damdur av folkinum, og tingið samdist hann illa við, men ti vann hann einki av, tað stoð i øllum førum upp a sin rætt. Eftir deyða hansara i 1685 gjørdist broðirin, Jakup 2. , kongur. Hann var katolikkur, og av ti at folkið ti ottaðist fyri, at landið aftur for at koma undir pavans vald, gjørdi tað uppreistur moti honum og beyð dotturmanni hansara, Vilhelm III av Orania , krununa. Jakup var so noyddur at flyggja til Frankarikis i 1688.

Politikkur [ rætta | rætta wikitekst ]

Regionir Onglands [ rætta | rætta wikitekst ]

Eystur
Ongland

London

Landsynnings

Utsynnings

East
Midlands

West
Midlands

Yorkshire og
Humber

Land-
nyrðings

Utnyrðings

I Onglandi eru regionirnar tann hægsta sundurbyti av fyrisitingarligum eindum hja tjoðartingi Stora Bretlands. Fra 1994 til 2011 utførdu regionirnar ymiskar uppgavur fyri stjornina, men soleiðis er ikki longur. To verða regionirnar enn nyttar til ymisk fyrisitingarlig endamal. Regionirnar eru valdømi Onglands til Evropaparlamentsvalini. Eurostat nytir eisini regionirnar sum mark til tað fyrsta stigi av hagtølum innan ES (Nomenclature of Territorial Units for Statistics, stytt NUTS).

Mentan [ rætta | rætta wikitekst ]

Landafrøði [ rætta | rætta wikitekst ]

Eystursiðan av Onglandi er mest slættlendi. Nogvastaðni er landið so lagt, at teir mugu hava gjørt verjugarðar sum i Halandi . Har er goð jørð, helst i landsynningshorninum. Skogum er litið av nu, men allastaðni siggjast trø ; ofta standa tey sum mark millum teir ymsu garðarnar. Airnar, sum renna eystur i Norðsjogvin , eru heldur stuttar, men breiðar og føra nogv vatn við sær. Tær eru reinar i munnanum, og i aarosunum eru goðar skipahavnir. Av vikum eru at nevna Thames og Humber. Fra Skotlandi gongur ein fjallaryggur, Penninsku fjøllini, langt suður i landið. Tey eru lag og berlig, mest heiðar og myrar. Vestan fyri fjøllini er so aftur eitt strekki av slættlendi, men i Cumberlandi (og Wales ) taka tey seg uppaftur. I Cumberlandi er fralika naturvakurt; millum tey lagu, grønu fjøllini eru vøtn i hopatali. Nogv folk leita hagar um summarið. I Cornwall er eisini nakað av fjallalendi, og lagir hamrar ganga fram við strondini. Fram við Ermarsundi er eisini hamarsklettur fyri a fleiri strekkjum, men teir hamrarnir eru mest av kriti. Har suðuri við kanalina eru annars nogv baðiplass, og um summarið er yðjandi fult av folki.

Buskapur [ rætta | rætta wikitekst ]

Landbunaður [ rætta | rætta wikitekst ]

To at jørðin i eystara og sunnara parti av Onglandi ber væl korn, hevur landbunaðurin ikki so nogv at siga sum i mongum øðrum londum. Hetta kemur fyri ein part av, at tað eru rikir aðalmenn, ið hava att tað mesta av jørðini, og teir hava heldur viljað latið hana ligið sum haga enn at velt i henni, so villini djor kunna hava hildið til har. Djoraveiða hevur verið ein tann besti stuttleiki teirra. Meðan siðsta heimsorrustan var, foru onglendingar kortini at leggja meira dent a jarðarbrukið, og stor lendir voru undanvelt. Kornsløgini, teir velta mest av, eru bygg, hveiti og havri. Av foðurrotum velta teir eisini nogv. Annars leggja teir storan dent a at sita væl um grasbøin, ti teir hava oftast bæði nogv neyt og nogvan seyð ; so tað skal nogv hoyggj ella surhoyggj til. Eingilsku neytini eru goð; helst eru fitisløgini tiltikin. Vestan fyri Penninsku fjøllini er veðurlagið so vatligt, at ikki ber væl til at dyrka korn, og har liggja ti stor lendir til seyð. I sjalvum fjøllunum er eisini nogvur seyður. Fyri at hjalpa til at faa meira burtur ur jørðini hevur eingilska stjornin latið storan studning til bøndurnar, so teir kunna hava fingið sær tey nyggjastu maskinamboð. Men landið ma to flyta nøgd inn av matvaru; nogv av henni kemur ur Danmark og ur Nysælandi .

Fiskiskapur [ rætta | rætta wikitekst ]

Fiskiskapurin hevur nogv at tyða, og onglendingar fiska allastaðni rundan um sjalvt Bretland , men teir royna eisini a øllum fiskileiðum i norðara parti av Atlantshavinum . Til langfarafiskiskap hava teir stortrolarar, men i Norðsjonum bruka teir smærri før. Teir faa kortini ikki so mikið av fiski, sum tørvur er a, men mugu keypa ein hop afturat. Av londum, sum selja fisk til OngIands, skulu vit nevna Føroyar , Island , Danmark og Noreg .

Idnaður [ rætta | rætta wikitekst ]

Bæði i Penninsku fjøllunum og i fjøllunum i Wales eru storar jarn- og kolalindir. Har er ti nogv folk, sum livir av at høgga kol ella jarn . At kalla alt jarnið verður tilgjørt i landinum, og har eru ti ogvuliga nogvar verksmiðjur og idnaðarvirkir: umleið helvtin av folkinum arbeiðir i slikum. I summum pørtum av landinum eru fabrikkirnar so tættar, at luftin er altið svart av kolaroyki. Tættastar eru tær sunnan fyri Birmingham ; har er alt so utdalkað i royki og soti, at onglendingar nevna tað "svarta landið". Fyrr fluttu onglendingar nogv kol burtur til onnur lond, men nu verður tað mesta brukt i landinum. Nogv tok hava kol til drivmegi, og a fabrikkum og damparum verður tað eisini brukt, umframt til brenni. Onglendingar voru teir fyrstu, sum foru at gera nyttu burtur ur dampmaskinuni. A verksmiðjunum og idnaðarvirkjunum verða gjørd flogfør , tok, bilar, motorar, traktorar, skotvapn og annars øll amboð, ið hugsast kunna. Men umframt fabrikkir, sum gera jarnvaru, eru i Onglandi eisini nogv virkir, sum gera klædnavaru. Ullin ur Onglandi ger ikki nogmikið ut, og ti flyta teir nogva ull ur Avstralia og Nysælandi : bummullin verður flutt ur USA ella aðrastaðni. Eingilsk vara er gitin fyri goðsku, og stendur "made in England" a plaggi ella amboði, kann keyparin vera toliliga visur i, at hann fær virði fyri pengarnar.

Til at flyta varu burtur og føra aðra aftur hevur Ongland storan farmaskipaflota, tann næststørsta i heiminum. Eingilsk skip siggjast a øllum høvum og i øllum havnum, og eingilskt mal heyrist i øllum havnabyum i verðini. Til at verja farmaskipaflotan og forða fyri, at skipasambandið millum teir ymsu partarnar av eingilska heimsveldinum verður kvett i ofriðartiðum, hava teir ein storan herskipaflota.

Hygg eisini at [ rætta | rætta wikitekst ]

• Stora Bretland

Si miðlasavnið

≫ Ongland ≪ i Wikimedia Commons .