Island

( Flagg Island) ( Skjaldarmerki Island)
Tjoðarslagorð: Einki
Tjoðsangur : Lofsongur
Alment mal	Islendskt
Høvuðsstaður	Reykjavik
Forseti	Guðni Th. Johannesson
Forsætisraðharri	Bjarni Benediktsson
Fullveldi
Vidd  - tilsamans  - vøtn (%)	103 125 km² 2,7%
Ibugvar  - tilsamans 2023  - tættleiki	393.483 3,1/km²
Gjaldoyra	Islendsk krona (ISK)
Tiðarøki	UTC +0
Økisnavn a alnetinum	.is
Telefonkota	+354

Island ( islendskt : Island ) er heimsins norðasta tjoðveldi . Høvuðsstaður Islands er Reykjavik , og i Islandi bugva umleið 393.483 folk. Av hesum bugva eini 120.000 i Reykjavik . Hægsti staður i Islandi er tindurin Hvannadalshnukur , sum er 2109,6 m. Island er oyggjarland og oyggin er 108.846 km ² , harav 11.800 km ² av oynni er innlandsisur . Gjaldoyra Islands er islendsk krona (ISK). Miðallivsævin i landinum er 80 ar. ^[1] Island hevur verið undir norskum og donskum harradømi , til landið i 1944 fekk fullveldi . Island var undir norskum styri i arunum 1262 til 1380 og donskum styri fra 1380 til 1944 .

Norskir niðursetumenn komu til Island um somu tið, sum landnamið var i Føroyum . Eins og Føroyar var Island fyrst undir norskum ( 1262 ? 1397 ) og seinni undir donskum valdi ( 1397 ? 1944 ). Island fekk heimastyri i 1904 , gjørdist fullveldi i 1918 og lyðveldi i 1944 . ^[2]

Islendskur tjoðardagur er 17. juni . Islendingar hava valt føðingardag Jons Sigurðssonar, tjoðarhetju, sum sin tjoðardag.

Navnauppruni [ rætta | rætta wikitekst ]

Navnið Island er fyrstu ferð nevnt i norrønum kvæðum i 10. øld , a enskum korti og runasteini fra 11. øld og i verkinum hja erkibiskupinum Adam av Bremen 1072 um erkibiskiparnar i Hamborgar erkibiskupdømi. Heitið islendingur kemur fyri fyrstu ferð i sattmala, sum islendingar gjørdu við Olav Haraldsson Noregskong i 1022, skrivaður um 1080. Orðið islendingur kemur fyri i islendskum visum fra 11. øld.

Søga [ rætta | rætta wikitekst ]

Fra byrjanini av 9. øld buðu irar spjaddir um landið, og ikki fyrr enn i landnamstiðini byrjaði verulig busetning og eina mest ur Noregi . Island gjørdist skipað, sjalvstøðugt samfelag i 930 , ta ið Altingið var sett a stovn. Ar 1000 verður samtykt i Altinginum, at trugvin skal vera tann kristna. Um ar 1000 buðu uml. 60,000 folk i landinum. Logir landsins vera niðurskrivaðar i byrjanini av 12. øld . Nakrar faar ættir fingu stort vald, og bardagarnir teirra millum viknaðu so nogv um valdið hja Altinginum, at norski kongurin Hakun 4. i 1262 kundi gera Island til norskt hjaland . Ta ið drotning Margreta I i 1380 eisini gjørdist drotning av Noregi, kom Island undir danskt yvirvald.

Danmarkar kongur, Kristian 3. , sum eisini raddi i Islandi, sendi i 1538 islendingum boð at kvitta við ta katolsku læruna og goðtaka trubotina. Men ta ið malið kom fyri a altingi, varð tað felt. A vari 1541 komu tvey donsk krigsskip til Islands. Ørindi teirra voru millum annað at faa trubotina samtykta. Ta ið altingið kom saman hetta arið, fekk Gizur bispur trubotina samtykta i Skalholts bispadømi, men i hinum bispadøminum, har Jon Arason sat, kom viðtøka altingsins ikki i gildi. Stutt eftir hetta doyði Gizur bispur, og nu var Jon Arason mætasti maður i Islandi; tað var likt til, at trubotin for at verða trokað av landinum. Men i arinum 1550 tapti Jon Arason i einum bardaga. Hann og tveir synir hansara vorðu so settir i varðhald til næstu altingssetu. Men bradliga vorðu teir tiknir av døgum. Tað varð gjørt 7. nov. i 1550. Arið eftir komu 4 krigsskip ur Danmark at fullfiggja trubotina i Islandi. Tann katolska kirkjan varð ta skjott avtikin, og trubotin kom at valda i øllum landinum.

Ta ið danski kongurin Friðrikur 6. i 1834 skuldi stovna stættating sini, var ætlan hansara, at Island, har hann hevði valdið, eisini skuldi senda umboðsmenn a stættating. Hetta var ikki væl umtokt av islendingum, og ein teirra, Baldvin Einarsson , helt fyri, at Island hevði ikki neyðugt at senda nakað umboð; teir høvdu sitt gamla, halga stættating a Tingvøllum. Baldvin, andaðist, aðrenn malið var avgreitt. Men islendingar kjosaðu sær ongar sendimenn; og ti setti kongur tveir fulltruar at taka sær av islendsku malunum, men hetta var illa damt av islendingum. Ta ið Danmark fekk sina friu grundlog i 1849, var ætlanin at hon eisini skuldi gjalda i Islandi. Men við Joni Sigurðssyni a odda motmæltu islendingar ti. Teir vildu hava sjalvstyri fyri Island; einasta samband, sum við Danmark skuldi vera, var ein felags kongur. So langt vildi Danmark ikki ganga teimum a møti, men ta ið islendingar i 1874 høvdu tusund ara minningarhaldið fyri landnaminum, fingu teir meiri sjalvstyri, enn teir fyrr høvdu havt.

Næsta mal, sum osemja stoðst av, var flaggmalið. Eins og norðmenn ta tiðina, teir stoðu saman við Svøriki , striddust fyri egnum flaggi, soleiðis foru islendingar undir at utvega landi sinum flagg . Eisini her gjørdist ein togan aftur og fram. Tað var ikki einans flaggmalið, men eisini ymsi stjornarmal, ið togað varð um. I 1918 for ein donsk sendinevnd til Islands at samraðast um øll trætumal. Nu varð farið til botns i øllum, ið osemja stoðst av. Urslitið var eitt uppskot til nyggja skipan landanna millum, har Island kom at gerast eitt leyst og oheft riki, sum einans hevði kong felags við Danmark. I Islandi skuldu danir hava somu sømdir sum islendingar, og i Danmark skuldu islendingar hava somu sømdir sum danir. Hesin sattmali varð goðtikin av islendska folkinum og Altinginum. Siðan varð hann goðtikin av danska rikisdegnum, og kongur settu hond sina undir hann 30. nov. i 1918, og longu dagin eftir kom hann i gildi.

I 1920 fekk Island nyggja grundlog samsvarandi hesi nyggju samtykt. Og i 1944, ta ið alt sambandið millum Danmark og Island var avkvett av krignum, søgdu islendingar seg leysar av kongsfelagsskapinum við Danmark og skipaðu landið sum eitt lyðveldi . Fyrsti forseti Islands var Sveinn Bjornsson . Undir Seinna heimsbardaga var Island fyrst hersett av Storabretlandi og siðan av USA . I 1946 foru amerikumenn av landinum aftur, men voru to verandi a flogstøðini i Keflavik , sum teir kundu nyta, um teir afturfyri vardu Island hernaðarliga.

Buskapur [ rætta | rætta wikitekst ]

Islendska husarhaldið hevur altið verið bundið at fiskiskapi. Av teirri grund flutti Island fiskimarkið ut a 200 fjorðingar i 1979 , men tað var við togvið strið og nogv rok a fiskigrunnunum. Havið uttanum Island er reint, millum annað ti Island ikki sjalvt er eitt dalkandi land. I havinum kring Island er ein rugva av fiskasløgum, m.a. toskur , hysa , lodna , upsi , sild og kalvi . Av skeljadjorum, sum nogv er til av, kann nevnast jomfruhummarar , rækjur og jakupsskeljar . Fiskiflotin er nymotans og telist millum teirra best utgjørdu i heiminum. Utflutningurin av fiskavørum er megin­parturin frystur fiskur , men teir utflyta eisini turran fisk, saltfisk, niðursjoðaðan fisk, fiskaolju og fiskamjøl.

Bert 1 % ella 1030 km ² av Islandi er dyrkað jørð. Grasið verður mest nytt til joturdyr , men eitt sindur av hoyggi selja teir av landinum. Aseyðatalið liggur um 500.000. Hvørt heyst verður umleið helvtin av stovninum slaktaður. Neytini eru uml. 75.000, rossini uml. 77.000, svin uml. 4.000 og høsn uml. 160.000. Um heystið verður a rossabaki farið eftir seyðinum , sum verður rikin i eina serliga rætt, sum likist einari ringreið. Fyrst verða allir seyðirnir riknir inn i miðjuna a rættini, og so verða teir byttir ut til eigararnar, sum hvør eigur eina rætt ut fra miðjuni. Seyðirnir eru markaðir, so hvør kennir sinar. Island flytir seyðakjøt av landinum, og einki verður flutt inn. Eitt sindur av ullarvørum verða eisini utfluttar.

I Islandi er litið av raevnum, men tað er hampiliga lætt at faa fatur i orku. Hetta hevur havt við sær, at teir hava bygt sinar egnu verksmiðjur, ið framleiða burtur ur innfluttum ra­evnum. Henda fram­leiðsla hevur storan tydning fyri ut­flut­ning­in. Nærindis Reykjavik liggur ein nymotans aluminiumsverksmiðja . Fyri at tað skal bera til at framleiða aluminium , noyðast teir at innflyta ravøruna, og framleiðslan ma hava nogva og biliga el-orku. Til at framleiða eitt tons av aluminium mugu teir hava 22.000 kWh. I 1988 brukti verksmiðjan 33,5 % av allari el-orkuni, sum varð framleitt i Islandi. Verksmiðjan var bygd i 1968 , og har arbeiða 600 folk. Hon liggur tætt við strondina, so tað er lætt at lossa malmin, ið kemur fra Avstralia , Afrika og Grønlandi . Ætlanir eru nu um at byggja eina verksmiðju aftrat, tætt við ta gomlu.

Seyður hevur altið havt ometaligan tydning fyri Island. I øldir hava folk horað undan orsakað av seyðinum . Av seyðinum fingu folk bæði mat og klæði. I gomlum døgum mjolkaðu islendigar eisini seyðunum og bruktu seyðamjolkina til "skyr". Tað gera tey ikki longur, men tey eta nogv seyðakjøt , og av ti bleytu ullini gera teir teppir, klæðir o.m.a.

I 2015 var bruttotjoðarurtøka Islands 51.261,875 fyri hvønn ibugva. ^[3]

Politikkur [ rætta | rætta wikitekst ]

Island er eitt tjoðveldi, sum verður styrt av einari stjorn. Stjornin er Altingið , sum er tað islendska tingið, og forsetin. Forsetin, sum ikki er limur i nøkrum politiskum flokki, verður valdur 4. hvørt ar. Leikluturin hja islendska forsetanum er symbolskur. Tað eru 63 folkavald umboð i Altinginum ur øllum teimum politisku flokkunum. Island hevur sum einasta land i heiminum ein politiskan kvinnuflokk.

Island hevur ongantið havt egna hermegi, men i 1951 gjørdu Island og USA avtalu um, at ein NATO støð skuldi vera i Islandi. Hon er i Keflavik , og er ein heimur fyri seg.

Island hevur verið tað av Norðurlondum , sum eina harðast hevur verið imoti limaskapi i ES . Hendi tað, so for allur tjoðskapur og samleiki og sjalvsavgerðarrættur fyri bakka. Men meina figgjarkreppan i Islandi seinastu tiðina hevur fingið storan part av islendingum at halsa um. Seinastu meiningakanningarnar visa, at heili 80 pst. av islendingum halda, at Island eigur at søkja um ES -limaskap.

11. juni 2010 samtykti islendska stjornin at broyta vigslulogina soleiðis, at samkynd hava rætt til at giftast i landinum. Login er broytt soleiðis, at hjunaband er millum "mann og kvinnu, "mann og mann" og "kvinnu og kvinnu". Tað Islendska Altingið samtykti logina við 49 atkvøðum fyri og ongari imoti. Island er tað einasta landið i heiminum, sum hevur havt ein samkyndan stjornarleiðara. Tað er Johanna Sigurðardottir , ið sat fra 1. februar 2009 til 23. mai 2013 .

Menningarhjalp [ rætta | rætta wikitekst ]

Islendska stjornin letur 57,6 evrur i almennari menningarhjalp fyri hvønn ibugva i Islandi i 2013 ^[4] . Tað er minst av øllum Norðurlondum . 57,6 evrur fyri hvønn ibugva i Islandi er bert ein tiggjundi partur av ti, sum Noreg letur; 689 evrur fyri hvønn ibugva i Noregi. Svøriki letur 426 evrur i almennum stuðli fyri hvønn ibugva, Danmark 378 og Finnland 187,5. Islendska stjornin hevur boðað fra, at hon fer at minka jattanina til stuðul i 2014

Folkið [ rætta | rætta wikitekst ]

325 671 folk bugva i Islandi (i jan 2014 ). Av hesum byr meiri enn helmingurin um Reykjavikarleiðina . Eins og hja okkum eru menninir betri umboðaðir i islendska folkatalinum enn kvinnurnar. I 2014 eru 164 130 menn og 162 920 kvinnur. Næstan 24 000 av teimum, sum bugva i Islandi, eru utlendskir rikisborgarar. Størsti parturin av folkinum byr i sunnara og vestara partinum av landinum, har veðurlagið er tað rætta, orsakað av havstreyminum. 1 % av folkinum eru ikki lesifør og 8 % av folkinum eru arbeiðsleys ² . Vinnuloysið var eitt hitt lægsta i Evropa i 2007 (1 %).

Atrunaður [ rætta | rætta wikitekst ]

Vikingarnir høvdu fleiri ymiskar gudar. Aðrenn teir vorðu kristnaðir , skrivaðu teir spennandi sagnir um norrøna gudaheimin. Men henda trugvin megnaði ikki at standa imoti kristindominum , ið kom til Islands um leið ar 1000 , ta ið vikingaøldin var um at vera liðug. I folkakirkjuni eru 90,5% av islendska folkinum limir. Triggjar evangelisk-lutherskar frikirkjur eru i Islandi, og tær hava 3,5% av folkinum sum limir. Siðan 1944 hevur kirkjumalaraðharrin staðið fyri øllum viðurskiftum i kirkjuni . Biskupurin er hægsti kirkjuligi myndugleiki; biskupur og kirkjan avgera, hvat skal ganga fyri seg i kirkjuni. Minni enn fjorðingurin av prestunum eru kvinnur. Tann fyrsti kvinnuligi presturin fekk starv i 1974 . Kvennakirkjan hevur kvinnugudstænastu eina ferð um manaðin. Kanningar visa, at islendingar eru trugvandi folk. Tað gongur ikki nogv folk i kirkju vanliga, men i smamband við høgtiðir og serlig høvi, sum dop , ferming, hjunavigslu og jarðarferðir, verður dugliga vitjað. Um 72 % av folkinum hoyrir til folkakirkjuna, og restin hoyrir til ymsar aðrar smærri truarbolkar - flestu kristnir .

841 muslimar bugva i Islandi og tvey muslimsk samfeløg eru i landinum: Muslimska Foreiningin i Islandi og Islamiskt Kultursentur. Tað hevur elvt til kjak i Islandi, at ein moska verður bygd i 2015.

Utbugving [ rætta | rætta wikitekst ]

Fyrsta universitetið i Islandi var sett a stovn i 1911 . Utbugving hevur altið verið raðfest frammaliga i Islandi. Islendingar hava verið kendir fyri at lesa i utlandinum, ikki bara i Danmark og USA sum teir felstu gera, men eisini i nogvum øðrum londum. Føroyar hava leingi havt gott samband við Island, men kortini hava ikki nogv leita sær til Islands at lesa hægri lestur. Tey sum eru farin hava fyri tað mesta lisið islenskt ella ymsar listagreinir, serliga tonleik . Nu eru nogv skeið fyriskipaði a enskum og tiskil er tað lættari hja utlendskum studentum at lesa i Islandi.

10 stovnar bjoða hægri lestur i Islandi. 8 av teimum eru goðkendir sum universitet, men bara eitt teirra veitir allar tær vanligu universitets lærugreinirnar. Hini hava øll lagt seg eftir nøkrum faum lærugreinum ella i summum førum bert einari lærugrein.

Utbugvingarskipanin i Islandi er skipað a sama hatt, sum i nogvum øðrum londum við bachelorstigi og masterstigi. Ein bachelorutbugving tekur vanliga 3-4 ar og ein masterutbugving vanliga tvey ar. Einstakar utbugvingar hava fimm ella seks ara normeraða lestrartið. Millum annað løgfrøði (5 ar), lækni (6 ar) og tannlækni (6 ar).

Flestu utbugvingunum er fralæran a islendskum , men fleiri og fleiri verða nu eisini a enskum . Haskoli Islands i Reykjavik er tann stovnurin, sum hevur flestu tilboðini a enskum . Haskolinn i Reykjavik ( enskt : University of Reykjavik ) er eitt privat universitet undir islendska handilskamarinum. Millum annað fæst BS utbugving teldufrøði og BS utbugving i 'business administration' a skulanum.

Landafrøði [ rætta | rætta wikitekst ]

Island er næststørsta oyggj i Evropa og er 103 000 km ² til støddar. Oyggin er 500 km long eystur og vestur og 313 km breið suður og norður. Island er haslætti a Norðuratlantshavsryggi . Fleiri hundrað gosfjøll eru i landinum, men bert uml. 30 eru virkin. Mikil hiti i undirgrundini elvir til, at heitt vatn rennur og sprikur upp ur jørðini. Ongastaðni i heiminum eru so nogvar heitar keldur sum i Islandi, og i mongum byum verður heita vatnið nytt at hita hus við. Umleið 90 % av husarhaldunum eru upphitað við jarðarhita.

Hægsta fjall er Øræfajøkul , sum er 2110 m. høgt.

Jarðfrøði [ rætta | rætta wikitekst ]

Jarðarskorpan er storar platur , sum flyta seg spakuliga sum isur a vatni. Sumstaðni brotna platurnar , men aðrastaðni verða tær trystar ella eltar saman. I saman­komingunum eru ofta eldgos og jarðskjalvti . Island er a Norðuratlants­rygginum , sum gongur mitt norður igjøgnum Atlantshavið . A hesum ryggi koma tvær jarðarplatur saman , Evrasiatiska platan og Amerikanska platan . Platurnar flyta seg hvør sin veg, 1-2 cm um arið. Eldgos hava verið nogvastaðni a rygginum.

I Islandi eru nøkur av virknastu gosfjøllum i heiminum. I Islandi eru fleiri enn 30 virkin gosfjøll , og siðan landnamið hevur eldgos verið i miðal fimta hvørt ar. Eldgosini eru i beinari linju ur Norðuratlantsrygginum , sum gongur i landnyrðing igjøgnum Island. Yngstu grotsløgini eru mitt i landinum, og tey elstu eystan fyri og vestan fyri gosfjøllini . Har eldgosini eru i Islandi, kemur jarðarhitin upp. Rundan um tær heitu keldurnar eru øki, sum ikki eru so heit. Har eru teir heitu svimjihyljarnir. Jarðarhitin er islendingum til stort gagn. Teir bruka hann at hita sethus og vakstrarhus við og til seridnað. 86 % av ibuðunum i Islandi eru hitaðar við jarðarhita.

Byir [ rætta | rætta wikitekst ]

	By	Ibugvar
1	Reykjavik	118 861
2	Kopavogur	30 000
3	Hafnarfjorður	25 107
4	Akureyri	17 304
5	Reykjanesbær	14 000
6	Garðabær	10 139
7	Mosfellsbær	8 317
8	Arborg	7 693
9	Akranes	6 419
10	Fjarðabyggð	5 000

Dyralivið [ rætta | rætta wikitekst ]

I Islandi eru fa vill djor samanborið við onnur lond. Orsøkin er, at Island er ein oyggj langt fra øðrum londum, og ti er trupult hja djorunum at koma higar. I sjonum við Island eru tvey kopasløg, laturkopur og steinkopur . Steinkopur er allastaðni við Island. Laturkopur er sjaldsamari. Fyrr varð nogvur kopur veiddur, kjøtið varð etið og skinnið nytt.

Revurin er einasta sugdjorið, sum var i Islandi undan folkunum. Sannlikast hevur revurin verið her siðani siðst i farnu istið. Hann verður eisini nevnur fjallrevur og hvitrevur. Revurin er allastaðni i Island.

Minkurin kemur upprunaliga ur Norður-Amerika . Hann kom til Islands i 1931, ti menn ætlaðu at ala minkar i burum og selja skinnini. Nogvir minkar sluppu leysir og spjaddu seg um alt landið.

Rottan ella brun rotta kom til Islands uml. 1750 og var fyrst at siggja i Reykjavik . I dag er hon allastaðni og mest við strendurnar og a ruskplassum. I Islandi eru tvey musasløg. Heimamusin heldur til nær folki. Hagamusin heldur til i natturuni eins væl og i bygdum øki.

Reindjor vorðu fyrstu ferð flutt til Islands i 1771 ur Noregi , og nøkur ar seinni komu fleiri. I dag eru um 3,000-4,000 djor, og tey halda til a Eysturlandinum. A sumri eru reindjorini i fjøllunum, men a vetri koma tey oman i bygdirnar. A heysti er loyvt at skjota avist tal av reindjorum, ti annars verða tey ov nogv i tali.?

Keldur [ rætta | rætta wikitekst ]

1. ↑ "CIA World Factbook" . https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ic.html . Heintað 2008-09-29 .  
2. ↑ Store Norske Leksikon
3. ↑ World Economic Outlook Database - April 2015
4. ↑ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?pcode=tsdgp520&language=en

Si eisini [ rætta | rætta wikitekst ]

• Reykjavik
• Norðurlond