La
reformacio
(anka? majuskle) a?
Protestanta Reformado
a?
E?ropa Reformacio
[1]
estis eklezidisigo de la
okcidenta kristanismo
de?enigita dum la
16-a jarcento
tempe de la papo
Leono la 10a
. Tiam, pluraj religiuloj, pensistoj kaj politikistoj intencis krei profundan kaj ?eneralan ?an?on en la moroj kaj agadoj de la
Katolika Eklezio
en
Okcidenta E?ropo
, speciale rilate al la papaj pretendoj pri la kontrolado de la tuta kristana komunumo. ?i tiu religia movado poste estos konata kiel
Protestanta Reformacio
, ?ar ?i estis intenco reformi la kristanan eklezion ser?ante la revigli?on de la
primitiva kristanismo
kaj kiu estis politike subtenata de aro da gravaj princoj kaj re?oj kiuj "protestis" kontra? decido de ilia imperiestro.
?i tiu movado havis siajn radikojn en
elementoj de la katolika tradicio
de la
Mezepoko
, kiel la movado de la
Devotio Moderna
en
Germanio
kaj
Nederlando
, kiu estis kontra?eklezia laika pieco centrita en la figuro de
Kristo
. Krome, la dua generacio de la
humanismo
sekvis ?in konsiderinde. ?i komenci?is per la predikado de la a?gustena katolika pastro
Marteno Lutero
, kiu reviziis la mezepokajn doktrinojn la? la kriterio de la
Sanktaj Skriba?oj
. En 1517 li publikigis siajn
Na?dek kvin tezojn
kontra? la
indulgencoj
. ?efe, li malakceptis la kompleksan sakramentan sistemon de la mezepoka Romkatolika Eklezio, kiu permesis kaj justigis troigojn kiel la "vendado de
indulgencoj
", la? Lutero, vera forkapto de la
Evangelio
, kiu devus esti libere predikata, ne vendata. Li insistis, ke la papo ne havas a?toritaton super la
purgatorio
kaj ke la katolika doktrino de la meritoj de la sanktuloj ne havas bazon en la evangelioj. Tiuj atakoj ampleksi?is por kovri multajn el la katolikaj doktrinoj kaj praktikoj. Lutero estis
ekskomunikita
de la papo
Leono la 10-a
en Januaro 1521. La
Dieto de Worms
de Majo 1521 kondamnis Luteron kaj oficiale malpermesis, ke civitanoj de la
Sankta Romia Imperio
defendu a? disvastigu liajn ideojn.
[2]
Lutero pluvivis, post esti deklarita eksterle?ulo, pro la protektado de la princelektisto
Frederiko la Sa?ulo
. ?enerale, la Reformaciistoj argumentis, ke la savo estas kompleta statuso
bazita sur nur la fido en Jesuo
kaj ne procezo kiu postulas bonajn farojn, kiel en la katolika rigardo. ?losilaj okaza?oj de la Reformacio estis: la menciita
Dieto de Worms
(1521), la kreado de la
luterana
Duklando Prusujo
(1525), la
Angla Reformacio
(1529 anta?en), la katolika
Koncilio de Trento
(1545?63), la
Paco de A?gsburgo
(1555), la ekskomuniko de
Elizabeto la 1-a
(1570), la
Edikto de Nantes
(1598) kaj la
Paco de Vestfalio
(1648). La
Kontra?reformacio
, nomita anka? la
Katolika Reformacio
a? la
Katolika Revivado
, estis la periodo de katolikaj reformoj iniciatitaj reage al la Protestanta Reformacio.
[3]
La fino de la Reformacia epoko estas disputata.
La Protestanta Reformacio dependis de la subteno de kelkaj civilaj a?toritatoj por la reformado de kristanaj eklezioj je ?tata nivelo (poste "naciaj eklezioj"). La grandaj reprezentantoj de la Reformacio estis
Marteno Lutero
,
Huldrych Zwingli
kaj
Johano Kalvino
. La reformacia movado ene de Germanio diversi?is preska? tuje, kaj aliaj reformaj klopodoj levi?is sendepende el Lutero. La plej grandaj grupoj estis ja la
luteranoj
kaj
kalvinistoj
(a? reformaciaj); luteranaj eklezioj estis fonditaj ?efe en
Germanio
,
Baltio
kaj
Skandinavio
, dum reformaciaj eklezioj estis fonditaj anka? en
Francio
,
Svisio
,
Hungario
,
Nederlando
kaj
Skotlando
. La nova movado influis anka? super la
Eklezio de Anglio
decide post 1547 dum la regado de
Eduardo la 6-a
kaj
Elizabeto la 1-a
, kvankam la nacia eklezio
sendependi?is
sub la re?o
Henriko la 8-a
komence de la 1530-aj jaroj pro politikaj tialoj pli ol pro religiaj tialoj. Estis anka? reformaciaj movadoj tra tuta kontinenta E?ropo konataj ?enerale kiel
Radikala Reformacio
kio konsistis el
Anabaptismo
,
Moravianoj
, kaj aliaj
pietismaj
movadoj.
[4]
Kvankam la kerna tialaro malanta? tiuj ?an?oj estis teologia, multaj aliaj faktoroj ludis gravan parton, inklude la ekon de
naciismo
, la
okcidenta skismo
kiu eroziis la popolan fidon pri la
papeco
, la koruptado de ekleziularo, kaj la novaj instruoj de la
Renesanco
kiuj pridiskutis multon el la tradicia pensaro. Je teknologia nivelo la invento de la
presma?ino
fare de
Johano Gutenbergo
i?is tre grava en tio ke havigis la rimedojn por la rapida dissemado de novaj ideoj aparte en naciaj lingvoj, disde latino.
La Romkatolika Eklezio reagis per
Kontra?reformacio
iniciatita de la
Koncilio de Trento
. Multe pli malfacila laboro por kontra?batali protestantismon estis farita de la bone organizita nova ordo de
Jezuitoj
. ?enerale,
Norda E?ropo
, kun la escepto de la plejparto de
Irlando
, venis sub la influon de protestantismo.
Suda E?ropo
restis romkatolika, dum
Centra E?ropo
estis loko de akra konflikto, fini?inte en la
Tridekjara milito
, kio lasis ?in amase detruita.
[5]
[6]
La
protestantismo
i?is la tria plej granda bran?o de la kristanismo, kun aro da kredantoj kun pli da 500 milionoj kaj kiu dum la
20a jarcento
rapide ?us etendi?is al
Latinameriko
,
[7]
Azio
kaj
Afriko
.
La Reformacio komenci?is kiel provo reformi la doktrinojn de la
Romkatolika Eklezio
, realigita de okcidente?ropaj katolikoj kiuj kontra?staris kion ili perceptis kiel malveraj doktrinoj kaj ekleziaj eraroj, ?efe la instruado kaj la vendado de indulgencoj, kaj baraterio, nome la lokado kaj a?etado de klerikalaj oficejoj, ke la reformaciantoj vidis kiel signoj de la ?iea koruptado de la hierarkio de la eklezio, kiu inkluzivis la papon.
La spiritaj anta?uloj de Marteno Lutero inkluzivis
John Wyclif
kaj
Jan Hus
, kiuj same provis reformi la Romkatolikan Eklezion. La Reformacio komenci?is la
31-an de oktobro
1517
, en
Distrikto Wittenberg
,
Saksio
, kie Marteno Lutero surmurigis sian
Na?dek kvin tezoj pri la Potenco kaj Efikeco de Indulgencoj
?e la pordo de la Pre?ejo de ?iuj Sanktuloj (universitata anonctabulo), la tezoj diskutis kaj kritikis la eklezion kaj la papon, sed koncentri?is sur la lokado de indulgencoj kaj doktrinaj politikoj pri
purgatorio
, persona ju?o,
mariologio
(sindonemo al Maria, la patrino de
Jesuo
), la perado kaj sindonemo al la sanktuloj, la plej multaj el la sakramentoj, la deviga klerika celibato, inkluzive de mona?ismo, kaj la a?toritato de la
papo
. En la okaza?o, aliaj religiemaj reformaciantoj, kiel ekzemple
Ulrich Zwingli
, balda? sekvis la ekzemplon de Marteno Lutero.
Cetere, la reformaciantoj balda? malkonsentis inter ili mem kaj disigis sian movadon la? doktrinaj diferencoj: unue inter Lutero kaj
Zvinglo
, poste inter Lutero kaj Kalvino, sekve tio establis diversajn protestantajn ekleziojn, kiel ekzemple la
Luterana Eklezio
, la
Reformita Eklezio
, la
Kalvina Eklezio
, kaj la
Presbitera Eklezio
.
[8]
Aliloke, la religia reformado ka?zis procezojn, kaj la efikoj estis malsamaj.
Anglikanismo
ekestis en Anglio kun la
Angla Reformacio
, kaj la plej multaj protestantaj eklezioj venas de la germanaj denominacioj. La reformaciantoj anka? akcelis la evoluon de la Katolika
Kontra?reformacio
fare de la Romkatolika Eklezio, kiel reago. La Reformacio anka? estas konata kiel
Germana Reformacio
,
Protestanta Revolucio
kaj
Protestanta Tumulto
.
John Wycliffe
pridubis la privilegian statuson de la pastraro kiu estis plifirmiginta sian povan rolon en Anglio kaj la lukson kaj pompon de la lokaj paro?ejoj kaj iliajn ceremoniojn.
[9]
Li estis tiukadre karakterizita kiel "vespera stelo" de
skolastikismo
kaj la "matena stelo" a?
stella matutina
de la
Angla Reformacio
.
[10]
En 1374,
Katarina de Sieno
ekveturis kun siaj sekvantoj tra norda kaj centra Italio postulante reformon de la pastraro kaj konsilante homojn, ke pento kaj renovigo devas esti farita pere de "la totala amo al Dio."
?i entreprenis longan korespondadon kun la papo
Gregorio la 11-a
, al kiu petis reformi la pastraron kaj la administradon de la
Papajn ?tatojn
. La plej malnovaj Protestantaj eklezioj, kiel la
Moravia Eklezio
, datas siajn originojn de
Jan Hus
(Johano Huss) komence de la 15-a jarcento.
?iuj ?efaj protestantoj ?enerale datigas sian doktrinan apartigon de la Romkatolika Eklezio ekde la
16-a jarcento
, foje nomata Magistrata Reformacio, ?ar la regantaj magistratoj apogis ilin. Male al la
Radikala Reformacio
, kiun la ?tato ne subtenis. Pli malnovaj protestantaj eklezioj, kiel ekzemple la
Unitas Fratrum
(
Unui?o de fratoj
), Moravaj fratoj (bohemaj fratoj) datigas siajn originojn en la
15-a jarcento
en la epoko de
Jan Hus
. ?ar ?i estis gvidita de bohemia nobela plimulto, kaj estis rekonita, portempe, de la paktoj de
Bazelo
, la Husa Reformacio estis la unua Magistrata Reformacio de E?ropo. Cent jarojn poste, en Germanio la protestoj erupciis samtempe, dum sub minaco de
islama
otomana
invado, kiu aparte distris la germanajn princojn respondecajn por la armea defendo.
Oftaj faktoroj kiuj ludis gravan rolon dum la Reformacio kaj la Kontra?reformacio estis la apero de la
presma?ino de moveblaj tipoj
,
naciismo
,
simonio
, la nomumo de
kardinal-nepoj
, kaj aliaj korupta?oj de la
Roma kurio
kaj de aliaj ekleziaj hierarkioj, la efiko de
humanismo
, la novaj instruoj de la
Renesanco
kontra?
Skolastikismo
, kaj la
papa skismo
kiu eroziis la fidelecon al la
Papeco
. Maltrankvileco dum la
Granda skismo de la Okcidenta Kristanaro
(1378?1416) okazigis militojn inter princoj, ribelojn de kamparanoj, kaj disvastigis la debaton pri la koruptado en la Eklezio, speciale fare de
John Wycliffe
en la
Oksforda Universitato
kaj de
Jan Hus
en la
Universitato de Karolo
de
Prago
. Nova
naciismo
anka? defiis la relative internaciistan mezepokan mondon.
Hus objektis kontra? kelkaj el la praktikoj de la Romkatolila Eklezio kaj sopiris revenigi la eklezion en
Bohemio
kaj
Moravio
al pli fruaj praktikoj:
liturgio
en la lingvo de la popolo (t.e. ?e?a), ricevo de la
komunio
en amba? materialoj (pano
kaj
vino ? tio estas, en Latino,
communio sub utraque specie
), edzi?o de pastroj, kaj nuligo de la konceptoj de
indulgencoj
kaj de la
purgatorio
. Kelkaj el tiuj, kiel la uzado de loka lingvo kiel la liturgia lingvo, estis aprobitaj de la papo tiom frue kiom jam en la 9-a jarcento.
[12]
La Romkatolika Eklezio oficiale finis tiun debaton ?e la Koncilio de Konstanco (1414-1417). La konklavo kondamnis Jan Hus, kiu estis ekzekutita per bruligado malgra? promeso de paspermeso.
[13]
Wycliffe estis postmorte bruligita en 1428 kiel herezulo.
[14]
La
Koncilio de Konstanco
konfirmis kaj fortigis la tradician mezepokan koncepton de la eklezio kaj la imperio. ?i ne traktis la naciajn stre?itecojn, a? la teologiajn stre?itecojn kiuj estis perturbaj dum la anta?a jarcento. La koncilio ne povis malhelpi skismon kaj la Husmilitojn en
Bohemio
.
[15]
Marteno Lutero estis ?okita pro la korupto de la pastraro voja?inte al
Romo
en
1510
.
Siksto la 4-a
(1471-1484) estis la unua papo kiu altrudis licencon pri
bordeloj
kaj specialan imposton por pastroj kiuj konservis amantinon. Li anka? establis la praktikon de vendado de indulgencoj por la mortintoj, tiel establante praktike senfinan fonton de enspezo kun reto de agentoj tra tuta E?ropo.
[16]
La papo
Aleksandro la 6-a
(1492-1503) estis unu el la plej polemikaj el la papoj de la
Renesanco
. Li generis sep gefilojn, inkluzive de
Lukrecia
kaj
Cezaro Borgia
, de almena? du amantinoj.
[17]
Dek kvar jarojn post lia morto, la korupteco de la papa institucio instigis Martenon Luteron por surmurigi resumon de siaj plendoj ?e la pordo de pre?ejo en Germanio kaj lan?i la Reformacion.
[18]
Nombraj teologoj ?efe en la
Sankta Romia Imperio
predikis reformaciajn ideojn jam en la 1510-aj jaroj, mallonge anta? a? samtempe kun Lutero, kiel
Christoph Schappeler
en
Memmingen
(tiom frue kiom en 1513).
La
Reformacio
estas kutime datita en la 31an de Oktobro 1517 en
Vitenbergo
, Saksio, kiam Lutero sendis siajn
Na?dek kvin Tezoj pri la Potenco kaj Efikeco de la Indulgencoj
al la
?efepiskopo de Majenco
. Tiuj tezoj
debatis
kaj kritikis la Eklezion kaj la Papecon, sed koncentri?is al la vendado de la indulgencoj kaj al la doktrino pri la
purgatorio
, la partikulara ju?o, kaj la a?toritato de la papo. En la periodo 1517?1521 li verkis pri la adorado al la
Virgulino Mario
, kaj pri la interveno de kaj adorado al la sanktuloj, la sakramentoj, la deviga pastra fra?leco, kaj poste denove pri la a?toritato de la papo, la eklezia juro, la
cenzuro
kaj la
ekskomuniko
, la rolo de la ?tataj regantoj en religiaj aferoj, la rilatoj inter kristanismo kaj juro,
bonfarado
, kaj
mona?ismo
.
[19]
Kelkaj mona?inoj, kiel
Katharina von Bora
kaj
Ursula de Munsterberg
, lasis la mona?inan vivon, kiam ili akceptis la Reformacion, sed aliaj ordenoj adoptis la Reformacion, ?ar Luteranoj plue havas ankora?
mona?ejojn
. Kontraste, Reformaciitaj areoj tipe malekleziigis la mona?ejajn propra?ojn.
Kaj reformaciistoj kaj iliaj opoziciantoj faris etendan uzadon de malmultekostaj bro?uroj same kiel de popollingvaj
Biblioj
uzante la relative novan presma?inon, kaj tiel estis rapida movado de amba? tendencoj kaj de iliaj dokumentoj.
[20]
[21]
Magdalena Heymair
presis pedagogiajn verkojn por instruis al infanoj Bibliajn historiojn. Paralele al okaza?oj en Germanio, ekis movado en
Svisio
sub estreco de
Huldrych Zwingli
. Tiuj du movadoj rapide interkonsentis pri plej al aferoj, sed kelkaj nesolvitaj diferencoj tenis ilin separataj. Kelkaj sekvantoj de Zwingli kredis, ke la Reformacio estis tro konservema, kaj transloki?is sendepende al pli radikalaj sintenoj, kelkaj el kiuj survivas nuntempe inter
Anabaptistoj
.
Post tiu unua etapo de la Reformacio, posta la
ekskomuniko
de Lutero per la
buleo
Decet Romanum Pontificem
kaj la kondamno al liaj sekvantoj pere de la ediktoj de 1521 de la Dieto de Worms, la verkaro de
Johano Kalvino
estis influaj por establi izolan interkonsenton inter kelkaj eklezioj de Svisio,
Skotio
, Hungario, Germanio kaj aliloke.
Kvankam la
Germana Kamparana Milito
de 1524?1525 startis kiel protesto kontra? impostado kaj koruptado kiel montri?is en la "Dekdu Artikoloj", ties estro
Thomas Muntzer
donis al ?i radikalan reformacian karakteron. ?i forbalais tra la princlandoj Bavario,
Turingio
kaj
Svabio
, inklude ?e la Nigra Truparo de
Florian Geier
, kavaliro el
Giebelstadt
kiu ali?is al kamparanoj en la ?enerala insurekcio kontra? la katolika hierarkio.
[22]
Reage al informoj pri la detruado kaj perfortado, Lutero kondamnis la ribelon en verkoj kiel
Wider die Mordischen und Reubischen Rotten der Bawren
(Kontra? la murdaj, ?telaj hordoj de kamparanoj); Anka? Zwingli kaj la aliancano de Lutero
Philipp Melanchthon
ne justigis la ribelon.
[23]
[24]
?irka? 100 000 kamparanoj estis mortigitaj fine de la milito.
[25]
La
Radikala Reformacio
estis reago al kio estas supozata koruptado kaj en la
Romkatolika Eklezio
kaj la etenda magistrata
protestanta movado
kondukita de
Marteno Lutero
kaj multaj aliaj. Komencite en Germanio kaj Svisio en la
16a jarcento
, la Radikala Reformacio naskis multajn radikalajn protestantajn grupojn tra
E?ropo
. La termino kovras kaj Radikalajn Reformaciistojn kiaj
Thomas Muntzer
,
Andreas Karlstadt
, grupojn kiaj la profetoj de
Zwickau
kaj
Anabaptistoj
kiaj la
Huteranoj
kaj
Menonitoj
.
En partoj de Germanio, Svisio kaj A?strio, majoritato simpatiis kun la Radikala Reformacio spite intensan persekutadon.
[26]
Kvankam la survivanta proporcio de e?ropa lo?antaro kiu ribelis kontra? katolika,
luterana
kaj
zvingla
eklezioj estis malgranda, Radikalaj Reformaciistoj verkis multe kaj la literaturo en la Radikala Reformacio estas disproporcie granda, parte kiel rezulto de la etendo de la instruadoj de la Radikala Reformacio en
Usono
.
[27]
Spite gravan diversecon inter la fruaj Radikalaj Reformaciistoj, kelkaj "ripetaj modeloj" aperis inter multaj Anabaptistaj grupoj. Multaj el tiuj modeloj estis enmetitaj en la
Schleitheimer Artikel
(Konfesio de Schleitheim, 1527)
kaj inkludas la
bapton
de kredantoj (a? plenkreskuloj), memoran rigardon al la
Lasta Vesperman?o
, kredon, ke la Skriba?o estas la fina a?toritato pri aferoj de fido kaj praktiko, emfazon al la
Nova Testamento
kaj al la
Surmonta Parolado
, interpretadon de la Skriba?o en komunumo, separadon el la mondo kaj
teologion
de la du regnoj,
pacismon
kaj nerezistadon, komunan posedon kaj ekonomian kunhavadon, kredon en la libervolo, ne-?uradon, "forlasitecon" (
Gelassenheit
) al la propra komunumo kaj al Dio, apartigon, savadon pere de diigo (
Vergottung
) kaj etika vivmaniero, kaj dis?iplecon (
Nachfolge Christi
).
[28]
La Reformacio estis venko de
alfabeteco
kaj de la disvastigo de la nova
presma?ino
de moveblaj tipoj.
[29]
Kvankam la emfazo de la Reformacio al la kutimo de Protestantoj por legi la Skriba?ojn estis faktoro en la disvolvigo de la alfabeteco, anka? la efiko mempresi, la pli ampleksa disponeblo de presitaj verkoj je pli malmultekosta prezo, kaj la plii?anta fokuso al edukado kaj lernado kiel ?losilaj faktoroj por akiri enspezigan postenon, estis gravaj kontribuaj faktoroj.
[20]
[30]
[31]
La
traduko de la Biblio al la germana fare de Lutero en 1534
estis grava historia momento en la etendo de la alfabeteco, kaj stimulatis anka? la presadon kaj distribuadon de religiaj libroj kaj bro?uroj. El 1517 anta?en, religiaj bro?uroj inundis Germanion kaj multon de E?ropo.
[32]
En la unua jardeko de la Reformacio, la mesa?o de Lutero i?is movado, kaj la produktado de religiaj pamfletoj en Germanio estis en sia pinto.
[33]
?irka? 1530, ?irka? 10 000 publika?oj estis konataj, kun totalo de dek milionoj da ekzempleroj. La Reformacio estis tiel komunikila revolucio. Lutero plifortigis siajn atakojn kontra? Romo priskribante "bonan" kontra? "malbonan" eklezion. El tio, klari?is ke presado povis esti uzata por
propagando
en la Reformacio por partikularaj farenda?oj, kvankam la termino "propagando" derivi?is el la katolika
Congregatio de Propaganda Fide
(
Kongregacio por la evangelizado de la popoloj
) de la Kontra?-Reformacio. Reformaciaj verkistoj uzis ekzistantajn stilojn, kli?eojn kaj stereotipojn kiujn ili adaptis la?necese.
[32]
Speciale efektivaj estis verkoj en germana lingvo, kiel la traduko de Lutero de la Biblio, lia Malgranda Katekismo por gepatroj instruantaj siajn gefilojn, kaj lia Granda Katekismo por pastroj.
Uzante la popolan germanan ili esprimis la kredon de la Apostoloj en pli simpla, pli persona, Triunua lingva?o. Ilustra?oj en la Germana Biblio kaj en multaj bro?uroj popularigis la ideojn de Lutero.
Lucas Cranach la Maljuna
(1472?1553), la plej granda pentristo, patronis la elektistojn de Vitenbergo, estis amiko de Lutero, kaj li ilustris la teologion de Lutero por populara publiko. Li dramatigis la rigardojn de Lutero pri la rilatoj inter la Malnova kaj la Nova Testamentoj, dum li restis konscia pri la zorgaj distingoj fare de Lutero pri propraj kaj nepropraj uzoj de vida bildaro.
[34]
La jenaj pozitivaj faktoroj estis identigitaj kiel ka?zoj de la Reformacio:
[35]
- La apero de la
presarto
en urbo ?irka? 1500 faris la protestantan adoptadon ?irka? 1600 pli ver?ajna.
[20]
- Protestanta literaturo estis produktita je pli grandaj niveloj en urboj kie merkatoj de amaskomunikiloj estis pli konkurencaj, kio faris, ke tiuj urboj pli probable adoptu Protestantismon.
[31]
- Otomanaj invadon malpliigis konfliktojn inter Protestantoj kaj Katolikoj, kio helpis la enradikigon de la Reformacio.
[36]
- Pli granda politika a?tonomeco pliigis la probablon ke Protestantismo estu adoptita.
[20]
[37]
- Kie Protestantaj reformaciistoj ?uis princlandan patronadon, ili pli probable sukcesis.
[38]
- Proksimeco al najbaroj kiuj estis adoptintaj Protestantismon pliigis la probablon adopti Protestantismon.
[37]
- Urboj kiuj havis pli altajn nombrojn de studentoj ali?intajn en heterodoksaj universitatoj kaj pli malaltajn nombrojn de studentoj ali?intajn en ortodoksaj universitatoj pli probable adoptis Protestantismon.
[38]
La jenaj negativaj faktoroj estis identigitaj kiel ka?zoj de neadoptado de la Reformacio:
[35]
- Urboj kun fortaj kultoj de sanktuloj malpli probable adoptis Protestantismon.
[39]
- Urboj kie oni praktikis
Unuenaskitecon
malpli probable adoptis Protestantismon.
[40]
- Regionoj kiuj estis malri?aj sed havis pli grandan ekonomian potencialon kaj malbonajn politikajn instituciojn pli probable adoptis Protestantismon.
[41]
- Kie estis episkopecoj oni adoptis Protestantismon malpli probable.
[20]
- Kie estis mona?ejoj oni adoptis Protestantismon malpli probable.
[41]
Studo de 2020 ligis la etendon de Protestantismo al personaj ligiloj kun Lutero (ekz. leterkorespondantoj, vizitoj, iamaj studentoj) kaj al komercvojoj.
[42]
A?strio sekvis la saman modelon kiel ?e la
germanparolantaj
?tatoj ene de la
Sankta Romia Imperio
, kaj Luterismo i?is la ?efa protestanta kredo inter ties populacio.
Luterismo
akiris gravan sekvon en la orienta duono de la areo de nuntempa A?strio, dum
Kalvinismo
estis malpli sukcesa. Eventuale la elano de la
Kontra?reformacio
renversis la tendencon kaj sekve A?strio i?is unu el plej katolikaj landoj de Centra E?ropo.
La historio de la
Reformacio en Hispanio
origini?is en la 16a jarcento, kiam pluraj hispanaj katolikaj kredantoj tute a? parte konsentis kun la argumentoj de la reformacio iniciatita de Marteno Lutero en Germanio. Elstaraj grupoj el ?i tiaj kredantoj trovi?is en
Valadolido
(proksimaj al luteranismo) kaj
Sevilo
(komence proksimaj al kalvinismo). En la sevila grupo estis la hieronimaj mona?oj de la Mona?ejo Sankta Isidoro de l'Kampo. Tiu ?ermaj grupoj estis subpremataj de la ?tataj kaj ekleziaj a?toritatoj, ?efe de
Inkvizicio
kaj Hispanio estis inter ?iuj katolikaj landoj de Suda E?ropo.
La tuta Skandinavio laste adoptis Luteranismon la?longe de la 16-a jarcento, ?efe kiam la monarkoj de Danio (kiuj regis Norvegion kaj Islando) kaj de Svedio (kiuj regis anka? Finlandon) konverti?is al la nova kredo. En
Svedio
, la Reformacio estis iniciatita de
Gustavo Vasa
, elektita re?o en 1523, kun grava kontribuo de Olaus Petri, sveda pastro. La konfliktoj kun la papo pri la interveno de tiu en la svedaj ekleziaj aferoj kondukis al la rompo de ?iu oficiala konekto inter Svedio kaj la papeco ekde 1523.
- ↑
Armstrong, Alstair (2002).
European Reformation: 1500?1610
(Heinemann Advanced History): 1500?55. Heinemann Educational.
ISBN 0-435-32710-0
.
- ↑
Fahlbusch, Erwin, kaj Bromiley, Geoffrey William (2003).
The Encyclopedia of Christianity, Volume 3
. Grand Rapids, Michigan: Eerdmans. p. 362.
- ↑
Counter Reformation
.
Encyclopædia Britannica
Online.
- ↑
Kenneth G. Appold,
The Reformation: A Brief History
(2011, angle: "La reformacio: Mallonga Historio")
rete
- ↑
Pewforum: Christianity (2010)
(PDF). Arkivita el
la originalo
je 2013-08-05. Alirita 2014-05-14.
- ↑
Jay Diamond, Larry. Plattner, Marc F. and Costopoulos, Philip J.
World Religions and Democracy
. 2005, pa?o 119. Ligilo:
[1]
(saying "
Not only do Protestants presently constitute 13 percent of the world's population?about 800 million people?but since 1900 Protestantism has spread rapidly in Africa, Asia, and Latin America.')
- ↑
Martinez Fernandez, Luis (2000). "Crypto-Protestants and Pseudo-Catholics in the Nineteenth-Century Hispanic Caribbean". Journal of Ecclesiastical History. 51 (2): 347?365. doi:10.1017/S0022046900004255. S2CID 162296826.
- ↑
National Geographic,
A Fun, Animated History of the Reformation and the Man Who Started It All | Short Film Showcase,
Alirita la 6an de Januaro 2019 kaj la 28an de Oktobro 2022.
- ↑
Lacey Baldwin Smith,
This Realm of England: 1399 to 1688
(3a eld. 1976), p. 41
- ↑
Emily Michael, "John Wyclif on body and mind",
Journal of the History of Ideas
(2003) p. 343.
- ↑
Mahoney, William. (2011)
The History of the Czech Republic and Slovakia
. Santa Barbara, California: Greenwood.
ISBN 978-0-313-36306-1
.
- ↑
Oberman and Walliser-Schwarzbart
Luther: Man between God and the Devil
pp. 54?55
- ↑
Douglas (eld.) "Wycliffe, John"
New International Dictionary of the Christian Church
- ↑
Brita Enciklopedio
, 1911,
Hussites
, volumo 14a, pa?oj 7?9, Franti?ek Lutzow.
- ↑
Patrick, James A.. (2007)
Renaissance and Reformation
,
p. 1231
.
ISBN 978-0-7614-7650-4
.
- ↑
"
Fresco fragment revives Papal scandal
". BBC News. 21a de Julio 2007.
- ↑
The Death of Alexander VI, 1503
. Eyewitness to History (2007). Alirita 27a de Julio 2014.
- ↑
Schofield
Martin Luther
p. 122
- ↑
20,0
20,1
20,2
20,3
20,4
Rubin, "Printing and Protestants" Review of Economics and Statistics pp. 270?286
- ↑
Atkinson Fitzgerald "Printing, Reformation and Information Control"
Short History of Copyright
pp. 15?22
- ↑
Whaley, pp. 222?23, 226
- ↑
Whaley, pp. 222?23
- ↑
Yarnell III, pp. 95?6
- ↑
Whaley, p. 220
- ↑
Horsch, John, Mennonites in Europe, 1995, Herald Press, isbn=978-0836113952, pa?o 299.
- ↑
The European Reformation, Euan Cameron, Oxford University Press, 1991, isbn=0-19-873093-4, Novjorko.
- ↑
Andrew P. Klager, "Ingestion and Gestation: Peacemaking, the Lord's Supper, and the Theotokos in the Mennonite-Anabaptist and Eastern Orthodox Traditions",
Journal of Ecumenical Studies
47, no. 3 (somero 2012): pp. 441?442.
- ↑
Euan Cameron. (1a de Marto 2012)
The European Reformation
. OUP Oxford.
ISBN 978-0-19-954785-2
.
- ↑
Pettegree
Reformation World
p. 543
- ↑
31,0
31,1
Media, Markets and Institutional Change: Evidence from the Protestant Reformation
. Arkivita el
la originalo
je 2022-10-09.
- ↑
32,0
32,1
Edwards
Printing, Propaganda, and Martin Luther
- ↑
Pettegree kaj Hall, "Reformation and the Book
Historical Journal
p. 786
- ↑
Weimer "Luther and Cranach"
Lutheran Quarterly
pp. 387?405
- ↑
35,0
35,1
(2016) “
Causes and Consequences of the Protestant Reformation
”,
Explorations in Economic History
62
,
p. 1?25
.
doi
:
10.1016/j.eeh.2016.07.007
.
- ↑
(1a de Novembro 2008) “Luther and Suleyman”,
The Quarterly Journal of Economics
123
(4),
p. 1465?1494
.
doi
:
10.1162/qjec.2008.123.4.1465
.
- ↑
37,0
37,1
(
1-a de majo
2012
) “
Adopting a New Religion: the Case of Protestantism in 16th Century Germany
”,
The Economic Journal
122
(560),
p. 502?531
.
doi
:
10.1111/j.1468-0297.2012.02495.x
.
- ↑
38,0
38,1
(1a de Aprilo 2012) “Structure and Dynamics of Religious Insurgency Students and the Spread of the Reformation”,
American Sociological Review
77
(2),
p. 188?215
.
doi
:
10.1177/0003122411435905
.
- ↑
(12a de Marto 2013) “The true citizens of the city of God: the cult of saints, the Catholic social order, and the urban Reformation in Germany”,
Theory and Society
42
(2),
p. 189?218
.
doi
:
10.1007/s11186-013-9188-x
.
- ↑
(1a de Junio 2002) “
An Economic Analysis of the Protestant Reformation
”,
Journal of Political Economy
110
(3),
p. 646?671
.
doi
:
10.1086/339721
.
- ↑
41,0
41,1
Curuk, Malik; Smulders, Sjak (15a de Julio 2016).
Malthus Meets Luther: the Economics Behind the German Reformation (Report).
SSRN 2828615.
- ↑
(1a de Septembro 2020) “Multiplex Network Ties and the Spatial Diffusion of Radical Innovations: Martin Luther's Leadership in the Early Reformation”,
American Sociological Review
85
(5),
p. 857?894
.
doi
:
10.1177/0003122420948059
.
- Appold, Kenneth G. The Reformation: A Brief History (2011, angle: "La Reformacio: Mallonga Historio")
rete
- Brakke, Mary Jo; Weaver, David (2009). Introduction to Christianity (angle: "Enkonduko al kristanismo", 4-a eld.). Belmont, Kalifornio: Wadsworth. pp. 92?93.
ISBN 978-0-495-09726-6
.
- Cameron, Euan (2012). The European Reformation (2a eld.). Oxford University Press.
[2]
- Estep, William R (1986). Renaissance & Reformation. Grand Rapids: Eerdmans.
ISBN 0-8028-0050-5
.
[3]
- Hollister, Warren; Bennett, Judith (2002).
Medieval Europe: A Short History, angle: "Mezepoka E?ropo: Mallonga Historio"
(9a eld.). Boston: McGraw-Hill Companies Inc.
ISBN 9780072346572
.
- MacCulloch, Diarmaid. Christianity: The First Three Thousand Years (2009, angle: "Kristanismo: La Unuaj Trimil Jaroj")
- MacCulloch, Diarmaid. The Reformation (2005)
- Simon, Edith (1966). Great Ages of Man: The Reformation. Time-Life Books. pp. 120?121.
ISBN 0-662-27820-8
., populara kaj bone ilustrita
- Spalding, Martin (2010). The History of the Protestant Reformation; In Germany and Switzerland, and in England, Ireland, Scotland, the Netherlands, France, and Northern Europe (angle: "La Historio de la Reformacio; En Germanio kaj Svislando, kaj en Anglio, Irlando, Skotlando, Nederlando, Francio, kaj Norda E?ropo"). General Books LLC.
- Whaley, Joachim (2012).
Germany and the Holy Roman Empire, Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493?1648, angle: "Germanio kaj la Sankta Romia Imperio, Volumo I:
de
Maksimiliano la 1-a
al la
Vestfalia Paco
, 1493-1648"] (en la serio
Oxford History of Early Modern Europe
, Oksforda Historio de Frua Moderna E?ropo).
Oxford University Press
.
ISBN 978-0-19-873101-6
.
- Yarnell III, Malcolm B. (2014).
Royal Priesthood in the English Reformation, angle: "Re?a Pastraro en la Angla Reformacio"
Oxford University Press
.
ISBN 978-0-19-968625-4
.