Туркмен?стан
Turkmenistan

Сцяг Туркмен?стана Герб Туркмен?стана
Г?мн : ≪Дзяржа?ны г?мн незалежнага, нейтральнага Туркмен?стана≫
Дата незалежнасц?	27 кастрычн?ка 1991 (ад  СССР )
Аф?цыйная мова	туркменская
Стал?ца	Ашгабат [1]
Найбуйнейшыя гарады	Ашгабат, Туркменабад , Дашагуз , Туркменбашы , Мары
Форма к?равання	Прэз?дэнцкая рэспубл?ка з аднапартыйнай с?стэмай
Прэз?дэнт	Сердар Бердымухамеда?
Плошча ? Усяго ? % воднай паверхн?	53-я ? свеце 491 200 [2] км² 4,9
Насельн?цтва ? Ацэнка ( 2016 ) ? Шчыльнасць	▲ 5 662 544 [3] чал. 10,5 чал./км²
ВУП   ? Разам ( 2017 )   ? На душу насельн?цтва	$ 104 млрд. ППЗ [4]   ( 95-ы ) $ 18771 [5]
?РЧП  ( 2014 )	▲ 0,688 [6]  ( сярэдн? ) ( 109-ы )
Этнахарон?м	туркмен, туркменка, туркмены
Валюта	Манат ( TMT, код 934 )
Ав?якампан?я	Туркменск?я Ав?ял?н??
?нтэрнэт-дамен	.tm
Код ISO (Alpha-2)	TM
Код ISO (Alpha-3)	TKM
Код МАК	TKM
Тэлефонны код	+993
Часавыя паясы	+5

Туркмен?стан  ? кра?на ? Сярэдняй Аз?? . Мяжуе з Казахстанам , Узбек?станам , Афган?станам , ?ранам , мае выхад да Касп?йскага мора . Адна з дзяржа? былога СССР. З’я?ляецца асацыяваным членам СНД .

Большая частка тэрыторы? занята пустыняй Каракумы , што абумов?ла невял?кую шчыльнасць насельн?цтва. Геалаг?чная будова тэрыторы? паспрыяла накапленню ? былыя эпох? неверагодных запаса? прыроднага газу , здабыча ? экспарт якога фарм?руюць аснову бюджэту дзяржавы ? дазваляюць ажыцця?ляць незвычайныя сацыяльныя праграмы.

Нягледзячы на некаторае паслабленне а?тарытарызму ? апошняе дзесяц?годдзе, с?туацыя з дэмакратыяй ? правам? чалавека ? Туркмен?стане застаецца адной з найгоршых у свеце. Па ступен? закрытасц? з Туркмен?станам можа паспрачацца тольк? Па?ночная Карэя .

Этымалог?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Назва кра?ны ?творана далучэннем перс?дскага суф?кса ≪стан≫ (кра?на) да этнон?ма ≪туркмен≫.

Геаграф?чнае станов?шча [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На по?начы, на плато Усцюрт , мяжуе з Казахстанам. Мяжа з Узбек?станам праходз?ць па ?падз?не Сарыкамышскага возера ? дал?не Амудар’? . На па?днёвым захадзе мяжуе з Афган?станам. Па?днёвая мяжа з ?ранам часткова праходз?ць па гарах Капетдаг . Не мае выхаду да мора? Сусветнага ак?яна. На захадзе абмываецца Касп?йск?м морам, Туркмен?стану належыць акваторыя яго найбуйнейшага зал?ва Кара-Багаз-Гол .

Прырода [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Большую частку Туркмен?стана займае Туранская н?з?на (Арала-Касп?йская ?падз?на), аблямаваная: на по?начы ? плато Устцюрт, на по?дн? ? гарам? Капетдаг (да 2942 м), ля Касп?я ? Вял?к?м Балханам (да 1800 м). На тэрыторы? н?з?ны маюцца асобныя замкнёныя ?падз?ны ? Сарыкамышская ? Унгузская. Непасрэдна ля Касп?йскага мора ляжыць Краснаводскае плато (да 300 м). На по?дн? маюцца невысок?я горы Бадхыз (1267 м) ? Караб?ль (984 м) ? перадгор’? Парапам?за. На мяжы з Узбек?станам ? хрыбет Куг?тангтау, з гарой Айрыбаба або п?кам Вял?кага Туркменбашы (3139 м), найвышэйшым пунктам кра?ны. Супрацьлеглы полюс ? западз?на Акчакайя (-81 м над узро?нем мора). Нярэдк?я землетрасенн? (землетрасенне 1948 года забрала жыцц? больш за 60 тысяч чалавек).

Кл?мат пераважна субтрап?чны, кантынентальны. З?мы давол? халодныя, лета ? спякотнае. Ападка? выпадае няшмат, вясновы макс?мум (сакав?к-красав?к) звязаны з праходжаннем умеранага фронта. Большую колькасць ападка? атрымл?ваюць сх?лы Капетдага.

На 80 % тэрыторы? адсутн?чае паверхневы сцёк. На ?сходзе працякае Амудар’я, ад якой адыходзяць каналы: Каракумск? з ланцужком вадасхов?шча? (1445 км, вадазабор канала складае 12-13 км³ (каля 45 % сцёку Амудар’?)) ? Шават. ?ншы буйныя рэк? ? Мургаб , як? сканчаецца ?нутранай дэльтай ? раёне Мервскага ааз?са, а таксама Тэджэн  ? таксама высыхаюць у Каракумах; з Капетдага сцякае Атрэк , як? належыць да басейна Касп?йскага мора.

Большая частка кра?ны занятая буйнейшай у Сярэдняй Аз?? пустыняй Каракумы (350 тыс.кв.км.). З Узбек?стана на по?дзень прасо?ваюцца пяск? Кызылкума?. Для пустыня? характэрны ландшафт бархана? вышынёй 2-20 м, створаны пануючым? вятрам?. Ва ?падз?нах часта сустракаюцца забалочаныя саланчак?, як?я абавязаны сва?м ?снаваннем кап?лярным глебавым працэсам.

Працэсы апустыньвання ? Сярэдняй Аз?? па сва?х маштабах саступаюць тольк? афрыканск?м. Апустыньванне разам з забруджваннем навакольнага асяроддзя прывял? да змяншэння б?ялаг?чнай прадукцыйнасц? ландшафта? у апошн?я дзесяц?годдз? на 30-50 %. Найбуйнейшыя запаведн?к?: Рэпетекск?, Капетдагск?, Амудар’?нск?.

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Старажытнасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Тэрыторыя Туркмен?стана заселена чалавекам у н?жн?м палеал?це . Да I-га тыс. да н. э. тэрыторыю Туркмен?стана насялял? ?ранамо?ныя народы. Найбольш разв?тай вобласцю была Марг?яна з цэнтрам у г. Мерв , што ?ваходз?ла ? склад Бактры? . У перадгор’ях Капетдага знаходз?лася вобласць Парф?я , у па?днёва-?сходн?м Прыкасп?? ? Гурган ( Г?ркан?я ) ? увахоз?л? ? склад М?ды? . У VII ? VI стст. да н. э. У канцы VI ст. да н. э. ?се яны был? заваяваны дзяржавай Ахемен?да? , у 330 ? 329 да н.э.  ? Аляксандрам Македонск?м , а пасля распаду яго дзяржавы ?вайшл? ? склад дзяржавы Селе?к?да? . У сярэдз?не III ст. да н. э. Парф?я стала ядром Парфянскага царства . У 224 да н.э. Парфянскае царства заваявана Сасан?дам? , як?я ? 2-й палове III ст. пашырыл? сваю ?ладу на ?сю тэрыторыю Туркмен?стана.

Сярэднявечча ? Новы час [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У сярэдз?не VII ст. на тэрыторы? Туркмен?стана ?варвал?ся арабы . З ?х прыходам у Туркмен?стане пача? пашырацца ?слам . Пры арабск?м панаванн? Мерв ста? адным з найважнейшых цэнтра? Арабскага хал?фата ? дзяржа?, што ?тварыл?ся пры яго распадзе (хал?фата? Абас?да?, Тах?рыда?, дзяржавы Саман?да?). З падзеннем у 999 дзяржавы Саман?да? узмацн??ся нац?ск цюрск?х плямён, што вяло да цюрк?зацы? мясцовага насельн?цтва. Тады ж пачала складвацца супольнасць цюркск?х плямён (частка агуза? , халаджы , карлук? ? ?нш.), якая атрымала назву туркмены . Частка туркмена? удзельн?чала ? паходах сельджука?, у вын?ку як?х створана дзяржава Сельджука? . У пачатку XIII ст. Дзяржава Харэзмшаха? заваявала туркменск?я земл?. У 1220-я тэрыторыя Туркмен?стана пацярпела ад нашэсця мангола?: зн?шчана значная частка насельн?цтва, разбураны гарады, заняпала ?рыгацыя. Земл? Туркмен?стана падзелены манголам? пам?ж Залатой Ардой , Джагатайск?м (Чагатайск?м) улусом ? дзяржавай Хулагу?да? , а пасля распаду гэтых дзяржа? увайшл? ? склад дзяржавы Ц?мура . У XIII ? XIV стст. сфарм?равалася тукрменская народнасць, але туркмены не здолел? стварыць уласнай адз?най дзяржавы. З XVI ст. розныя земл? Туркмен?стана пад уладай дзяржавы Сефев?да? , Х?в?нскага ханства ? Бухарскага ханства (з 1747 Бухарск? эм?рат ), аднак туркменск?я плямёны прызнавал? ?х уладу тольк? нам?нальна. Да сярэдз?ны XIX ст. туркмены захо?вал? племянны падзел ( ?амуды , тэк?нцы ? ?нш.); значная ?х частка вяла качавы ? па?качавы лад жыцця.

У складзе Рас?йскай ?мперы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Першыя спробы рускага пран?кнення на тэрыторыю Туркмен?стана адбыл?ся ? пачатку XVIII ст. У 1717 ? 1718 рас?йск? цар Пётр I нак?рава? у Туркмен?стан ваенную экспедыцыю на чале з князем А. Беков?чам-Чаркаск?м , якая была зн?шчана х?в?нск?м? войскам?. У 1869 рас?йск?я войск? высадз?л?ся на ?сходн?м беразе Касп?йскага мора ? заснавал? там горад ? порт Краснаводск . Пасля падпарадкавання Бухары ( 1869 ) ? Х?вы ( 1873 ) Рас?йская ?мперыя пачала прасо?ванне ? Туркмен?стан. Пад нац?скам рас?йскай арм?? туркменск?я плямёны пачал? прызнаваць рас?йскую ?ладу. Упартае супрац??ленне аказал? тольк? тэк?нцы, як?я ? 1879 разб?л? рас?йскую ваенную экспедыцыю. Супраць ?х был? нак?раваны войск? на чале з генералам М. Дз. Скобелевым . У студзен? 1881  г. рас?йск?я войск? штурмам захап?л? крэпасць тэк?нца? Геок-Тэпе , у 1884  г. занял? Мерв. У 1882  г. на тэрыторы? Цэнтральнага ? Заходняга Туркмен?стана створана Закасп?йская вобласць , якая ? 1898 уключана ? склад Туркменскага краю . У 1880 ? 1885  гг. была пабудавана Закасп?йская чыгунка, будавал?ся гарады е?рапейскага тыпу (Ашгабат, Краснаводск ? ?нш.) з пераважна руск?м ? армянск?м насельн?цтвам.

Савецк? Туркмен?стан [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

З красав?ка 1918 года Закасп?йская вобласць увайшла ? Туркестанскую АССР у складзе РСФСР . У л?пен? 1918 мясцовыя сацыял?сты-рэвалюцыянеры пры падтрымцы брытанскага ваеннага атрада ск?нул? савецкую ?ладу ? ?тварыл? ?ласны ?рад Закасп?я . Пасля адыходу брытанск?х войск Чырвоная Арм?я ? л?пен? 1919 года заняла Ашгабат, у лютым 1920 года ? Краснаводск. Да сярэдз?ны 1920-х на тэрыторы? Туркмен?стана задушаны па?станцк? рух . 27 кастрычн?ка 1924  года ЦВК СССР пастанав?? стварыць Туркестанскую ССР. Калектыв?зацыя, якая пачалася ? 1929 годзе, выкл?кала новы ?здым басмацкага руху (л?кв?даваны да 1933 года).

За гера?зм на франтах Другой сусветнай вайны ордэнам? ? медалям? ?знагароджаны больш за 19 тыс. ураджэнца? Туркмен?стана, званне Героя Савецкага Саюза прысвоена больш як 80 во?нам з Туркмен?стана, у т.л. за вызваленне Беларус? К. Азалаву, А. Анаеву, М. Байрамаву, Б. Да?летджанаву, Т. Н?язмамедаву.

У Туркменскай ССР была створана сучасная прамысловасць. Асабл?вае разв?ццё набыла здабыча прыроднага газу (2-е месца ? СССР да 1980-х). За гады савецкай улады туркмены канчаткова перайшл? да аселага жыцця. Узн?кла нацыянальная ?нтэл?генцыя. У той жа час савецк?я ?лады ?мкнул?ся абмежаваць свабоднае разв?ццё грамадскай думк?, уплы? мусульманск?х традыцый (у пачатку 1980-х легальна дзейн?чал? тольк? 4 мячэц?).

З пачаткам у СССР перабудовы ? Туркмен?стане ?змацн??ся нацыянальны рух. У ма? 1990 года туркменская мова абвешчана дзяржа?най.

Незалежны Туркмен?стан [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• 22 жн??ня 1990 года прынята дэкларацыя аб дзяржа?ным суверэн?тэце Туркмен?стана.
• 27 кастрычн?ка 1990 года С. Н?яза? выбраны першым прэз?дэнтам Туркмен?стана . Унутры дзяржавы ?сталява?ся а?тарытарны рэжым прэз?дэнта С. Н?язава, як? ? 1999 годзе атрыма? ад Халк Маслахаты (Народны савет ? верхняя палата парламента) права знаходз?цца на пасадзе прэз?дэнта без абмежавання тэрм?ну.
• На Усенародным рэферэндуме 26 кастрычн?ка 1991 года насельн?цтва Туркмен?стана выказалася за дзяржа?ную незалежнасць (абвешчана 27 кастрычн?ка 1991 года).
• У канцы 2006 года 66-гадовы дыктатар рапто?на пам?рае. Яго спадкаемца Гурбангулы Бердымухамеда? не адышо? ад а?тарытарнага стылю, аднак бачыцца к?ра?н?ком больш мякк?м. Ён адмян?? шматл?к?я дз?вацк?я законы Туркменбашы ? паступова згарну? неймаверны культ асобы Н?язава, неза?важна падмян??шы яго культам уласнай асобы ^[8] .
• У 2022 годзе пасля нечарговых прэз?дэнцк?х выбара? прэз?дэнтам Туркмен?стана ста? Сердар Бердымухамеда? .

Дзяржа?ны лад ? пал?тыка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Форма пра?лення ? прэз?дэнцкая рэспубл?ка. К?ра?н?ком дзяржавы з’я?ляецца прэз?дэнт, што выб?раецца шляхам тайнага галасавання на 5 год.

Заканада?чы орган ? М?л? Генгеш Туркмен?стана , як? складаецца з Халк маслахаты , верхняй палаты ? Меджл?са , н?жняй палаты.

Халк Маслахаты Туркмен?стана (Народны савет) ? верхняя палата парламента Туркмен?стана, якая была створана ? 1992 годзе ? пра?снавала да 2008 года. Пасля перапынку зно? створана 9 кастрычн?ка 2017 года ? адпаведнасц? з Канстытуцыйным Законам Туркмен?стана.

Меджл?с Туркмен?стана ? н?жняя палата парламента Туркмен?стана, якая складаецца са 125 дэпутата?. Меджл?с аб?раецца тэрм?нам на 5 гадо? па аднамандатных акругах з прыкладна ро?най колькасцю выбаршчыка?.

Пал?тычныя парты? 1991 г. ? Дэмакратычная партыя Туркмен?стана (ДПТ) ? пераемн?к Кампарты? Туркмен?стана. У рамках ≪пацёмк?нскай дэмакратызацы?≫ ? 2010-х гадах был? створаны Партыя прамысло?ца? ? Аграрная партыя, так?м чынам, цяпер пал?тычных партый тры.

Беларуска-Турменск?я аднос?ны [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Дыпламатычныя аднос?ны з Беларуссю был? ?сталяваны 21 студзеня 1993 года ^[9] .

Адм?н?страцыйна-тэрытарыяльны падзел [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Туркмен?стан дзел?цца на 5 велаята? ? стал?чны горад Ашгабат

• Ахалск? велаят (стал?ца Ана? )
• Балканск? велаят (стал?ца Балканабад )
• Дашагузск? велаят (стал?ца Дашагуз )
• Лебапск? велаят (стал?ца Туркменабад )
• Марыйск? велаят (стал?ца Мары )

Насельн?цтва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Даныя аб насельн?цтве засакрэчаны. З канца 2006 ? па цяперашн? час (па стане на 2017 год) н?як?х аф?цыйных публ?кацый аб колькасц? насельн?цтва кра?ны не раб?лася. ?скосна меркаваць аб колькасц? насельн?цтва Туркмен?стана дапамагаюць даныя аб вын?ках выбара?. На прэз?дэнцк?х выбарах у лютым 2017 года ? кра?не было зарэг?стравана 3 млн. 252 тыс. выбаршчыка?. ^[10] Дакладна вядома, што з пачатку 2000-х тэмпы росту насельн?цтва значна зн?з?л?ся, але працягваюць заставацца немалым? (каля 1,5 % ? 2013 годзе).

У 2012 годзе бы? праведзены перап?с, вын?к? якога стал? вядомыя з анан?мных крын?ц, у тым л?ку ? нацыянальны склад: 85,6 % ? туркмены, 5,8 % ? узбек?, 5,1 % ? руск?я. Пасля распаду СССР узрасла доля тытульнай нацы?, эм?грацыя няцюркскага насельн?цтва была паскорана дыскрым?нацыяй. Каля 90 % насельн?цтва ? мусульмане, большасць астатн?х ? правасла?ныя.

У стал?чнай агламерацы? Ашгабата пражываюць каля 750 тысяч чалавек ^[11] (2015) Найбуйнейшыя гарады ? Чарджо? (Туркменабад), Ташауз, Мары, Неб?т-Даг (цэнтры велаята?), Туркменбашы.

Эканом?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Грашовая адз?нка ? манат . ВУП на душу насельн?цтва ? 18 000 долара? ЗША (2017). ^[12] Чацвёртая ? свеце кра?на па запасах прыроднага газу, тут размешчана другое па памерах радов?шча ( Галкыныш  ? 21 трл м³). Здабыча, перапрацо?ка ? экспарт нафты ? газу фармуюць прыкладна 70 % ВНП. Цяжкасц? для экспарту стварае геаграф?чнае станов?шча кра?ны. Функцыянуе газаправод ≪Сярэдняя Аз?я ? Цэнтр≫, пабудаваны ? савецк? час. Гало?ны рынак збыту ? Укра?на. У 2009 годзе адкрыты газаправод Туркмен?стан ? К?тай (да Урумчы ). Туркмен?стан зац?ка?лены ? буда?н?цтве газаправода праз Афган?стан у ?ндыю, а таксама Транскасп?йскага газаправода. Праект газаправода ≪Набука≫, задуманы ? абыход Рас??, бы? згорнуты. Найбуйнейшыя ЭС: Г?ндукушская ГЭС ? Марыйская ЦЭС. Разв?ты лёгкая прамысловасць: вытворчасць ткан?н (у асно?ным, бава?няных) ? адзення, дывано?; харчовая прамысловасць. Беларусы ?дзельн?чаюць у будо?л? горна-абагачальнага кал?йнага камб?ната ? Гарлыку.

Гало?най сельскагаспадарчай культурай у XXI ст. стала пшан?ца (амаль палова арошаных зямель), пацясн??шы больш рэнтабельны баво?н?к  ? так?м чынам заваё?ваецца харчовая бяспека. У 2016 на баво?ну прыйшлося 5 % экспарту ^[13]

Асно?ны транспарт ? а?тамаб?льны. У 2006 годзе адкрыта Транскаракумская чыгунка. Пам?ж Туркменбашы ? Баку дзейн?чае паромная чыгуначная пераправа. На Касп?йск?м узмор’? ствараецца курортная зона Аваза .

Некаторыя ц?кав?нк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• У Туркмен?стане знаходз?цца правал Дарваза з бесперапынна палаючым прыродным газам ? найбуйнейшы ? свеце прыродны ≪Вечны агонь≫.
• З 1993 года па 1 л?стапада 2017 года ? Туркмен?стане ?снавал? л?м?ты на бясплатную электраэнерг?ю, водакарыстанне ? газаспажыванне, як?я не мел? аналага? ва ?с?м свеце. У 2017 годзе яны был? адменены, пакольк? ≪туркменск? народ выйша? на больш высок? ?зровень эканам?чнага разв?цця ? ?жо ? стане плац?ць за электрычнасць≫.

Вядомыя асобы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Махтумкул?
• Назар Байрама?
• Мая (Мамаджан) Кул?ева
• Клыч Кул?е?
• Сапармурат Н?яза?

Зноск?

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• На В?к?схов?шчы ёсць медыяфайлы па тэме Туркмен?стан
• Туркмен?стан ? Золотой век