Англ?йская мова
Кра?ны ? тэрыторы?, дзе англ?йская ? родная мова большасц? насельн?цтва       Кра?ны ? тэрыторы?, дзе англ?йская ? аф?цыйная ц? дзяржа?ная мова, але не родная для большасц? насельн?цтва
Саманазва	English, the English language
Выма?ленне	/ ? ? ŋ ? l ? ? / [1]
Кра?ны	Вял?кабрытан?я , ЗША , Канада , А?страл?я , ?рландыя , Новая Зеландыя ? ?нш.
Рэг?ёны	Гало?ным чынам Заходняя Е?ропа , Па?ночная Амерыка , А?страл?я , Аз?я
Аф?цыйны статус	59 незалежных кра?н; 31 залежная тэрыторыя; шматл?к?я м?жнародныя арган?зацы?
Арган?зацыя, якая рэгулюе	?
Агульная колькасць носьб?та?	L1: каля 380 млн (2021) [2] L2: каля 1100 млн (2021) [3]
Статус	у бяспецы [d] [4]
Клас?ф?кацыя
Катэгорыя	Мовы Е?раз??
?ндае?рапейск?я Германск?я Заходнегерманск?я Англа-фрызск?я Да?нейшыя формы Стараангл?йская Сярэднеангл?йская Ранняя новаангл?йская
П?сьменнасць	лац?н?ца ( англ?йская ) англасаксонск?я руны (г?старычна)
Мо?ныя коды
ДАСТ 7.75?97	анг 045
ISO 639-1	en
ISO 639-2	eng
ISO 639-3	eng
WALS	eng
Ethnologue	eng
Linguasphere	52-ABA
ABS ASCL	1201 ? 12
IETF	en
Glottolog	stan1293
В?к?педыя на гэтай мове

Англ?йская мова  (саманазва: English , the English language ) ? мова англа-фрызскай падгрупы заходняй групы германскай гал?ны ?ндае?рапейскай мо?най сям’? , якая першапачаткова ?зн?кла на землях па?днёва-?сходняй Анл?? ? ранн?м Сярэднявеччы . Сфарм?равалася на аснове дыялекта? германск?х плямён , як?я ? перыяд з V па VIII стагоддз? перасялял?ся на Брытанск?я астравы . Сваю назву яна атрымала па назве германскага племен? англа? (англ.: Angles ). Англ?йская мова ? агульнапрызнаная л?нгва франка , што абумо?лена мног?м? прычынам?, гало?ная з як?х ? г?старычнае дам?наванне Брытанскай ?мперы? ? ЗША . Агульная назва тых, хто гаворыць на англ?йскай ? англафоны (англ.: anglophones ); навуковая ? публ?цыстычная назва для ?с?х разам англамо?ных кра?н ? англасфера (англ.: anglosphere ).

Распа?сюджанне: Вял?кабрытан?я , ЗША , А?страл?я , Канада , Новая Зеландыя , шэраг ?ншых кра?н ус?х частак свету. Колькасць носьб?та? у свеце: 309,4 млн.ч. ? 508 млн.ч. з ул?кам англ?йскай як другой роднай мовы (1999); у т.л., 55 млн.ч. у Вял?кабрытан?? (1984) ^[5] .

Адна з аф?цыйных ? рабочых мо? ААН . Статус аф?цыйнай або нацыянальнай мовы: Вял?кабрытан?я, ЗША, Канада, А?страл?я, Новая Зеландыя, ?рландыя , ?ндыя , 15 кра?н Афрык? (1990 ^[6] ).

Англ?йская мова паходз?ць ад мовы германск?х плямён ( фрыза? , англа? , сакса? ды юта? ), як?я перасял?л?ся ? Брытан?ю ? 5 стагоддз? . З ?х дыялекта? утварылася стараангл?йская мова . Пасля нармандскага заваявання ? 1066 годзе ? стараангл?йскую мову перайшло шмат французск?х сло?. У вын?ку гэтага, а таксама зн?кнення частк? флекс?й , разв?ваецца сярэднеангл?йская мова . Следам за тым адбыл?ся значныя змены ? выма?ленн?, як?я прывял? да фарм?равання (каля 1500 года) сучаснай англ?йскай мовы. На сёння ?снуе вял?кая колькасць рэг?янальных дыялекта? англ?йскай мовы ( брытанская англ?йская , шатландская англ?йская , амерыканская англ?йская , ?ндыйская англ?йская ? гэтак далей).

У сувяз? з засваеннем вял?кай колькасц? сло? з мног?х ?ншых мо? цягам сваёй г?сторы?, сучасная англ?йская мова змяшчае шырок? сло?н?кавы запас, са складаным ? нерэгулярным правап?сам , асабл?ва датычна галосных. Сучасная англ?йская ас?м?люе не тольк? словы з ?ншых е?рапейск?х мо?, але й мо? з усяго свету. Оксфардск? сло?н?к англ?йскай мовы нал?чвае больш за 250 тысяч розных сло?, не л?чачы шматл?к?х тэхн?чных, навуковых ? слэнгавых паняцця? ^{[7] [8]} .

Алфав?т [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Алфав?т англ?йскай мовы заснаваны на лац?н?цы ? складаецца з 26 л?тар: з ?х 6 галосных ? 20 зычных.

• Галосныя : A, E, I, O, U, Y
• Зычныя : B, C, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, V, W, X, Z

Раней (да прыняцця англасаксам? хрысц?янства ) ужывал?ся англасаксонск?я руны .

П?сьмовасць [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

П?сьменнасць ?снуе з 7?8 ст., пачаткова, да хрысц?ян?зацы? (пачатай з 6 ст.), на аснове старажытнагерманскай рун?чнай граф?к?, потым на аснове лац?нскай граф?к?. Рун?чны алфав?т (≪Футарк≫) уключа? 26 л?тар. Першы помн?к: рун?чны надп?с на Фрэнксавым куфэрку (7 ст.). Старажытныя помн?к?: ≪ Беавульф ≫ (эп?чная паэма, каля 700; захавалася ? пазнейшых сп?сках ), ≪ Англа-саксонская хрон?ка ≫ (9 ст.), пераклад ≪Сусветнай г?сторы?≫ Ароз?я (9 ст., пераклад караля Альфрэда); пераклад ≪Царко?най г?сторы? англа?≫ б?скупа Беды Вельм?шано?нага (9 ст.).

Сярод ?ндае?рапейск?х мо? арфаграф?я англ?йскай мовы л?чыцца адной з самых складаных для вывучэння. Яна адносна дакладна адлюстро?вае англ?йскую вусную мову эпох? Адраджэння , але абсалютна не адпавядае сучаснай фанетыцы брытанца? , амерыканца? , а?страл?ца? ? ?ншых носьб?та? мовы. Мноства сло? утрымл?вае л?тары, як?я не выма?ляюцца пры чытанн?, ? наадварот, мног?я гук?, як?я выма?ляюцца, не маюць граф?чных экв?валента?. Так званыя ≪прав?лы чытання≫ абмежаваны такой колькасцю выключэння?, што губляюць усяляк? практычны сэнс. Вучн? вымушаны вывучаць нап?санне ? чытанне кожнага новага слова, у сувяз? з чым у сло?н?ках прынята пазначаць транскрыпцы? кожнага слова. Вядомы л?нгв?ст Макс Мюлер назва? англ?йскую арфаграф?ю ≪нацыянальным бедствам≫.

Дыялекты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У англ?йскай мовы мноства дыялекта?. ?х разнастайнасць у Вял?кабрытан?? значна большая, чым у ЗША , дзе асно?най л?таратурнай нормай да сярэдз?ны XX ст. з’я?ля?ся сярэднеатлантычны (Mid-Atlantic) дыялект. З 1950-х гг. гало?ную ролю набы? сярэдне-заходн? (Mid-Western) дыялект. Сучасныя даследчык? вылучаюць значную варыяты?насць англ?йскай мовы ? сучасным свеце.

Сучасная англ?йская мова мае вял?кую колькасць тэрытарыяльных дыялекта?: у Вял?кабрытан??  ? шатландск?, група па?ночных, цэнтральных (усходне-цэнтральных ? заходне-цэнтральных), па?днёвых ? па?днёва-заходн?х дыялекта?; у ЗША  ? групы дыялекта? усходне-англ?йская, сярэдне-атлантычная (цэнтральная), па?днёва-усходняя, сярэдне-заходняя. Дыялектныя адметнасц? ? Вял?кабрытан?? значна болей выразныя, чым у ЗША, дзе асновай л?таратурнай нормы ста? цэнтральны дыялект.

Ная?ныя амерыканск? , канадск? ? а?страл?йск? варыянты л?таратурнай нормы адрозн?ваюцца ад л?таратурнай англ?йскай мовы гало?ным чынам выма?леннем ? лекс?кай .

Англ?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Кокн? (Cockney) ? паняцце злучае шэраг г?старычных дыялекта? раёна? ? рамесных цэха? Лондана
• Ска?з (Scouse) ? дыялект жыхаро? Л?верпуля
• Джорджы  ? дыялект жыхаро? Нартумберлэнда , у прыватнасц?, Ньюкасла на Тайне
• West Country
• East England ( Усходняя Англ?я )
• Birmingham (Brummy, Brummie) ( Б?рм?нгем )
• Cheshire ( Чэшыр )
• Cornwall ( Корнуол )
• Cumberland ( Камберлэнд )
• Central Cumberland (Цэнтральны Камберлэнд)
• Devonshire ( Дэвоншыр )
• East Devonshire (Усходн? Дэвоншыр)
• Dorset ( Дорсэт )
• Durham ( Дарэм )
• Bolton Lancashire (Болтон у Лэнкэшыр)
• North Lancashire
• Radcliffe Lancashire
• Northumberland ( Нартумберлэнд )
• Norfolk ( Норфалк )
• Tyneside Northumberland (Тайнсайд Нартумберлэнд)
• Somerset ( Самерсэт )
• Sussex ( Сасэкс )
• Westmorland ( Уэстморлэнд )
• North Wiltshire ( Па?ночны ??лтшыр )
• Craven Yorkshire ( Ёркшыр )
• North Yorkshire (Па?ночны Ёркшыр)
• Sheffield Yorkshire ( Шэф?лд Ёркшыр )
• West Yorkshire (Заходн? Ёркшыр)

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Продак сучаснай англ?йскай мовы ? старажытнаангл?йская мова  ? вылучылася ? дап?сьмовы перыяд сваёй г?сторы? з асяроддзя германск?х мо? , захава?шы шмат агульнага як у лекс?цы , так ? ? граматычнай структуры. У ранейшы перыяд старажытныя германцы вылучыл?ся з ?ндае?рапейскай культурна-мо?най супольнасц? ? на глебе апошняй сфарм?равал?ся як ?нда?ранск?я мовы ( ?ндаарыйск?я , ?ранская ), так ? большасць е?рапейск?х ( кельцк?я , германск?я , раманск?я , ?тал?йск?я , балтыйск?я ? славянск?я мовы ). У германск?х мовах захавал?ся старажытныя пласты агульнай ?ндае?рапейскай лекс?к?, але трансфармавал?ся паводле закона? Грыма ? Вернера . Так ?ндае?рапейскае паходжанне маюць паняцц? роднасц? (mother, father, sister, brother, daughter, son) ? некаторыя л?чэбн?к?.

Выдзяляюцца перыяды разв?цця: старажытнаангл?йск? (7?11 ст.; англаксонская мова), сярэднеангл?йск? (12?15 ст.; сярэднеангл?йская мова), ранн? новаангл?йск? (16?17 ст.; ранняя новаангл?йская мова), новаангл?йск? (з 18 ст.).

Старажытнаангл?йск? перыяд

Англ?йская мова паходз?ць ад па?ночнаморск?х германск?х дыялекта? ^be _en Па?ночнага мора , як?я был? прынесены на Брытанск?я астравы германск?м? пасяленцам? з розных частак цяперашн?х Н?дэрланда? , па?ночна-заходняй Герман?? ? Дан?? ^[9] . Да таго часу ? Рымскай Брытан?? карэннае насельн?цтва, як мяркуецца, гаварыла на агульнабрэтонскай мове ^be _en , кельцкай па паходжанню, пры суперстратным уплыве лац?нскай мовы , як? тлумачыцца 400-гадовым перыядам знаходжання ? складзе Рымскай дзяржавы ^[10] . Адным з гэтых прышлых германск?х плямён был? англы ^[11] , як?я, на думку Беды Вялебнага , по?насцю перасял?л?ся ? Брытан?ю ^[12] . Назва ≪Англ?я≫ (англ.: England ад Engla land ^[13] ≪зямля англа?≫) ? прыметн?к ≪англ?йск?≫ (англ.: English , старажытнаангл?йскае Englisc ^[14] ) утвораны ад назвы гэтага племен?, але саксы , юты ? некаторыя ?ншыя германск?я народы бераго? Фрысланды? , Н?жняй Саксон?? , Ютланды? ? Па?днёвай Швецы? таксама перамясц?л?ся на Брытанск?я астравы ? гэтую эпоху ^{[15] [16]} .

Перасял??шыся ? Брытан?ю , англы , саксы ? юты ?ступ?л? ? жорсткую барацьбу з мясцовым кельцк?м насельн?цтвам. Сутыкненне з кельтам? амаль не па?плывала н? на структуру старажытнаангл?йскай мовы, н? на яе сло?н?к . Не болей за 80 кельцк?х сло? захавалася ? помн?ках старажытнаангл?йскай мовы. Сярод ?х:

словы, звязаныя з культам: cromlech ? кромлех (пабудовы дру?да? ), coronach ? старажытны шатландск? пахавальны абрад;

словы вайсковага характару: javelin ? дз?да , pibroch ? вайсковая песня;

назвы жывёл: hog ? св?ння .

Першапачаткова старажытнаангл?йская мова была неаднароднай групай дыялекта?, што адлюстро?вала рознае паходжанне жыхаро? тагачаснай Англ?? ^be _ru ^[17] . У старажытнаангл?йск? перыяд мовы (гаворк?) старажытнагерманск?х плямён англа? , сакса? ? юта? сфарм?равал? 4 тэрытарыяльныя дыялекты: нартумбрыйск?, мерс?йск?, уэсекск?, кентск?.

Заняпад па?ночных ? па?ночна-?сходн?х зямель ад скандына?ск?х набега? ? пал?тычна-эканам?чнае ?змацненне Уэсекскага карале?ства (9?11 ст.) прывял? да таго, што уэсекск? (заходнесаксонск?) дыялект ^be _en з часам пача? пераважаць ? ста? асновай для тагачаснай л?таратурнай мовы, ? ?менна на гэтай гаворцы бы? нап?саны ≪ Беавульф ≫. Большасць помн?ка? гэтага перыяду таксама захавалася ва ?эсекскай рэдакцы?. Мовы кельцк?х народа? захавал?ся пераважна ? геаграф?чных назвах.

У старажытнаангл?йскай мове пазней адбыл?ся змены, звязаныя з дзвюма хвалям? нашэсця?. Першай хваляй стал? носьб?ты па?ночнагерманск?х мо? , кал? Хальфдан Рагнарсан ^be _en ? ?вар Бяскосты ^be _ru пачал? заваяванне ? калан?зацыю па?ночнай частк? Брытанск?х астраво? у VIII ? IX стагоддзях (гл. Данелаг ). Другой хваляй было нашэсце ? кра?ну ? XI стагоддз? нармана? , носьб?та? раманскай старанармандскай мовы ^be _ru . Старанармандская мова разв?лася ? англанармандскую ^be _ru , а затым у англа-французскую ^be _ru , увё?шы ва ?жытак пласт сло?, звязаных з судоваю справай ? дзяржа?ным к?раваннем. Гэтыя дзве падзе? прывял? не тольк? да пашырэння лекс?кону скандына?ск?м? ? нармандск?м? словам?, але ? да спрашчэння граматык? стараангл?йскай мовы, зраб??шы яе так?м чынам незвычайна адкрытаю для запазычання новых сло? з ?ншых мо?.

Сярэднеангл?йск? перыяд

Дадзены этап рахзв?цця англ?йская мовы ахопл?вае перыяд 1066?1485 гг. У 1066  г. Англ?ю заваявал? нарманы , як?я зраб?л? сваю ( французскую ) мову моваю эл?ты . Англ?йская ?снавала ? якасц? народнай, маючы 3 асно?ныя дыялектныя зоны ? па?ночную, цэнтральную, па?днёвую. Таксама на ёй разма?лял? рэштк? англа-саксонскай арыстакраты?. Але буйныя земле?ладальн?к?, як?я належал? да англа-саксонскай большасц?, патроху павял?чвал? свой уплы?, нарманы ?сё болей ас?м?лявал?ся. Сярэднеангл?йская мова ?зн?кла на базе англа-саксонскай, з французск?м уплывам. Творы Джэфры Чосера ≪ Кентэрберыйск?я апавяданн? ^be _ru ≫ ? ≪ Смерць караля Артура ≫ Томаса Мэлары з’я?ляецца самым? вядомым? ?зорам? мовы таго часу. Працэс пран?кнення французск?х сло? у англ?йскую мову дасягае вяршын? ? 1250?1400 гг.

Гэты перыяд характарызава?ся значным? змяненням? фанетык? ? граматык? пад уплывам французскай мовы. У прыватнасц? старафранцузскае паходжанне мае большасць сло?, якое мае дачыненне да к?равання дзяржавай (акрамя германск?х king ? queen ? ≪ кароль ≫ ? ≪ каралева ≫ адпаведна).

• reign ? караляваць, government ? урад, crown ? карона, state ? дзяржава ? г.д.;

большасць арыстакратычных тытула? :

• duke ? герцаг ,
• peer ? пэр ;

словы, як?я тычацца вайсковай справы :

• army ? арм?я , войска,
• peace ? м?р ,
• battle ? б?тва ,
• soldier ? салдат ,
• general ? генерал ,
• captain ? кап?тан ,
• enemy ? вораг;

судовыя паняцц? :

• judge ? суддзя ,
• court ? суд ,
• crime ? злачынства ;

царко?ныя паняцц? :

• service ? набажэнства (царко?нае),
• parish ? прыход .

Ц?кава, што слова, як?я маюць дачэненне да гандлю ? прамысловасц?  ? французскага паходжання, а назвы простых рамёства? ? германскага. Прыклад першых: commerce ? гандаль, industry ? прамысловасць, merchant ? купец. Аднак назвы большасц? жывёл ? германск?я, а назвы мяса гэтых жывёл запазачыная з французская мовы, што за?важы? яшчэ Вальтэр Скот у рамане ≪ Айвенга ≫:

прыклад першых :

• ox ? бык,
• cow ? карова ,
• calf ? цяля ,
• sheep ? авечка ,
• pig ? св?ння

прыклад друг?х :

• beef (сучасн. фр. le bœuf) ? ялав?чына ,
• veal (сучасн. фр. le veau) ? цяляц?на ,
• mutton (сучасн. фр. le mouton) ? баран?на ,
• pork (сучасн. фр. le porc) ? св?н?на

? г.д.

Граматычная структура мовы мяняецца ? далей: ?мянныя ? дзеясло?ныя канчатк? спачатку змешваюцца, а потым, у канцы гэтага перыяду, амаль цалкам зн?каюць. У прыметн?ках акрамя канчатка?, што раней утварал? пара?нальныя ступен?, з’я?ляюцца дадатковыя словы more ‘болей’ ? most ‘найболей’. У перыяд 1400?1483 гг. адбываецца перамога лонданскага дыялекту над ?ншым?. Лонданск? дыялект узн?к на базе с?нтэзу па?днёвых ? цэнтральных дыялекта?. У фанетыцы адбываецца так званы Вял?к? зрух галосных.

У вын?ку м?грацы? частк? брытанца? на тэрыторыю ?рландскага графства Уэксфорд у 1169 годзе сфарм?равалася мова ёла , якая зн?кла ? сярэдз?не XIX ст.

Новаангл?йск? перыяд

У 16?17 ст. складваецца ранняя новаангл?йская мова. Перыяд сучаснай англ?йскай мовы ^be _en , да якога адносяцца творы У?льяма Шэксп?ра ^[18] ? Б?бл?я караля Якава , звычайна адл?чваюць прыбл?зна ад 1550. Пасля таго, як Злучанае Карале?ства стала калан?яльнай дзяржавай, англ?йская мова служыла ≪ л?нгва франка ≫ для калон?й Брытанскай ?мперы? . У паслякалан?яльны перыяд некаторыя з новаствораных нацый, у склад як?х уваходз?л? носьб?ты некальк?х розных а?тахтонных мо? ^be _ru , выбрал? англ?йскую мову ? якасц? л?нгва франка , каб пазбегнуць пал?тычных складанасцей, звязаных з узвышэннем аднае а?тахтоннае мовы над астатн?м?. У вын?ку разрастання Брытанскай ?мперы?, англ?йская мова была прынята ? Па?ночнай Амерыцы, ?нды?, А?страл?? ? мног?х ?ншых рэг?ёнах. Працэс распа?сюджвання англ?йскай мовы ?змацн??ся з ростам рол? ЗША ? м?жнародных аднос?нах у сярэдз?не 20-га ст. На пачатак 21-га стагоддзя, англ?йская мова з’я?ляецца самай шырока?жывальнай мовай за ?сю г?сторыю ^[19] .

Беларусь [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

На л?стапад 2011 г. у сярэдн?х школах Беларус? англ?йская мова вывучалася ? якасц? замежнай абсалютнай большасцю (76,3 %) вучня? ^[20] .

Гл. таксама [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Граматыка англ?йскай мовы
• Фальшывыя сябры перакладчыка
• Эбан?кс

Зноск? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Л?таратура [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Швейцер А. Д., Ярцева В. Н. Английский язык // Лингвистический энциклопедический словарь. ? М., 1990. С. 33, 34
• Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), 2005. Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International . Online version: http://www.ethnologue.com .

Спасылк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

• Oxford Learner's Dictionaries (нявызн.) . Oxford.