Idalianisch
isch e Sproch, wo weltwit vo ca. 70 Millione Lut gschwatzt wird. S ghort zu de
Romanische Sproche
und dort zu de Undergruppe vo de Ostromanische Sproche. Merchmol vo saller Sprochgruppe isch, dass si kei Plural-s hat.
[1]
Idalianisch isch (under de wichtigste romanische Sproche) im
Latyn
am nochste.
Idalianisch isch vor allem z
Sudeuropa
verbreitet. S isch Amtssproch vo Idalie, de Schwiz, San Marino, Slowenie, de Vatikanstadt und Istria (Kroatie). Idalianischi Minderheite git s aber uff de ganze Walt:
Di erschte bekannte Tekscht uff Idalianisch, wo vom
Vulgarlatyn
underschyde werre chonne, sin zwusche 960 und 963 verfasst worre. E Formalisierig hat im 14. Johrhundert durch de
Dante Alighieri
stattgfunde. Sini Schriftsproch, e Mischig uss de sudlige und de toskanische Dialakt, isch zue de Gmeinsproch worre; mer heißt de Dante hutt no de Yfiehrer vo de idalianische Standardsproch. Im Underschyd zum Latyn hat’s weniger Suffix ge; d Satzreihefolg hat an Bedutig gwunne. Allgemein isch s gsprochene Latyn und spoter Idalianisch grammatikalisch eifacher wie s Latyn uss de Literatur.
Im 12. und 13. Johrhundert hat mer agfange, e neui Schriftsproch z entwickle, wo uff de toskanische Dialakt basiert hat; d Grammatik vom Latyn hat sich sallemols namlig gandert und verkompliziert. Si hat sich als Literatursproch vo vyle Autore (Dante, Ariosto, Boccaccio usw.), au uss de
Renaissance
, duregsetzt.
[3]
De huttig Standard goot aber eerscht ufs 19. Johrhundert zrugg. Sys Zstandchoo im Zamehang mit der Ainigung vo Italie z gseh. Er basiert uf dem
toscanische
reschpaktiv
florantynische
Dielakt.
Di meiste vu de huttige Worterbiecher ubber s Italianisch umfasse rund 150.000 Worter, wu in Gebruuch sin. Großeri hann allerdings bis zu 800.000, wahrend noch de Untersuechige vum Tullio De Mauro numme 7.000 Worter in de alldaglige Kommunikation notig sin.
Im Verlauf vu siner Gschicht hat s Italianisch vu viile verschidene Sproche Worter uffgnuu. Di meiste devuu lonn sich einer vu denne Sproche zueordne:
- Sproche vor em Latiinische:
E baar Worter chomme us einer vu denne Sproche, wu vor de Usbreitig vum Latiin uff de Apenninehalbinsle gschwatzt wore sin. Dodezue ghore
persona
us em
Etriskisch
un
bufalo
(Buffel) us em Osko-Umbrische. Es wird aagnuu, dass salli ubber s Latiin in di protoitalianische Dialakt chuu sin.
- Obwohl de Großdeil vum italianische Worter e latiinische Ursprung hat, hat s Vulgarlatiin au Worter us em klassische Latiin ubbernuu. Mankmoll sin au Wortpaarli entstande, wu uff s gliich Wort zruckgonn, abber zwei verschideni Sache bedute. So hat sich us
vitium
im Vulgarlatiin
vezzo
(Aagwohnhet) entwickelt,
vizio
(Laster) isch e latiinischi Entlehnig. E Reihe vu witere latiinische Worter isch au ubber anderi Sproche ins Italianisch chuu.
- S
Griechisch
hat in de Wusseschaft, de Bolitiik un de Religion e Rolle gspilt un isch Gabersproch vu Worter wie
parabola, angelo
(Angel),
chiesa
(Chilch) un
martire
wore, salli vier Bispil hann durch d’
Vulgata
, di italianischi Ubbersetzig vu de griechische Biible, Iigang gfunde. Us em Byzantiinische chunnt vor allem Wortschatz im Zammehang mit de Schifffahrt, oppe
galea
(Galeere), argano
(Winde),
molo
(Mole),
gondola
.
- Durch christligi Ritual hat's au hebraischi Worter uffgnuu wie
sabato
(Samschtig),
osianna
(Hosianna),
alleluia, pasqua
(Ostere).
- E großi Zahl vu Worter chunnt us em Arabische: Pflanzenamme wie
arancia
(Orange),
limone
(Zitrone),
spinaci
(Spinat) un
zucchero
, Worter us em Handel un de Verwaltig wie
dogana
(Zoll),
fondaco
(Faktorai),
magazzino, tariffa, sultano, califfo, sceicco
(Scheich) odder
ammiraglio
, us de Wusseschaft wie
alchimia, alambicco, elisir
, us de Mathematiik wie
algebra, algoritmo, cifra, zero
un in jungerer Vergangeheit au
burqa, intifada
un
kefiah.
- Im Mittelalter hat de
franzosisch un provenzalisch
Iifluss e Rolle gspilt, wu Worter wie
burro
(Butter),
cugino
(Cousin),
giallo
(gaal),
mangiare
(asse),
saggio
(weis) un viili witeri brocht hat. Abgseh vum mittelalterlige Iifluss sin au noch de Franzosische Revolution un im 19. Johrhundert no massehaft franzosischi Worter entlehnt wore. Im 20. Johrhundert isch zum Bispil de Neologismus
informatica
churz noch de Entstehig vum franzosische Wort
informatique
(1962) in Gebruuch chuu.
- Germanische
Wortschatz isch in erschter Linie durch d'Longobarde un d'Gote iigflosse wie
guerra
(Chrieg),
zanna
(Stoßzahn),
grinfia
(Grif, Chralle),
elmo
(Helm) odder
banca
. E Bispil fur e jungeri skandinavischi Entlehnig isch
renna
(Rendier).
- Iberisme
sin zum erschte Mol vor un wahrend de Bsetzig vu de spanische Habsburger ubbernuu wore, oppe
infante
(Chleichind),
sfarzo
(Prunk),
cacao, ananas, cioccolata
. Us em Portugiisische chomme unter anderem
mais, patata
(Hardopfel),
lama, banana
un s ursprunglig chinesisch Wort
mandarino
. Viili vu denne Worter sin vum Spanisch un Portugiisisch salber vu andere Sproche entlehnt wore.
- Anglizisme un Amerikanisme
sin e neueri Entwicklig, allerdings sin di erschte au scho im 17. Johrhundert uffgnuu wore wie
colonia, costituzionale
un
legislatura
. De groscht Deil chunnt noch em Zweite Waltchrieg, er umfasst vor allem d'Beriich Wirtschaft un Finanzwese wie
budget, marketing, business, part-time,
Informatik un Technologii wie
cliccare/click, computer, hardware, mouse
un Sport wie
goal, corner, baseball, sponsor
. Au wenn rund acht Prozant vum gsamte Wortschatz anglisch isch, chunnt e Deil vu denne Worter ursprunglig us em Latiinische.
S Idalianisch hat die folgende Monophthong:
a
?
e
?
?
?
i
?
o
?
?
?
u
Im Idalianische wird im Normalfall di zweitletschti Silbe betont. Wenn nit, no wird sall durch e Akzant azeigt. Allerdings wird d Akzentsetzig nit konsequant (wie z. B. im Spanische, Katalanische oder Portugysische) gmacht, sondern numme in de letschte Silbe un in eisilbige Worter mit zwei Vokal, wu de letscht devuu betont isch; anderi Silbe were numme dann mit eme Akzant markiert, wenn di genaui Ussproch vureghobe were soll. Gsetzt wird in de Regel de
Gravis
(`):
- Akzant Gravis: citta, caffe, lunedi, percio, gioventu
Bi <e> wird je noch Ussproch aber au de
Akut
(´) gsetzt:
- Akzant Akut: perche, poiche, ...
De Akut dient uff em <o> in wenige Worter dezue, di gschlosseni Ussproch [
o
] z verdutlige, wu s Wort vu'me-ne andere Wort mit de Ussproch [
?
] unterscheidet; d'Verwandig isch allerdings fraiwillig. Uff em <i> un em <u> setze manki au de Akut, wiil salli beide Vokal allewiil gschlosse sin.
Wenn e <i> zwusche me <c> oder <g> und einem vo de Vokal <a, o, u> stoht, no spricht mer's nit us. Es dient in dem Fall dezue, d'Ussproch vom <c / g> als [
t? /
d?
] z erhalte, wyl salli beide Konsonante dirakt vor me <a, o, u> als [
k
usgsproche werre.
Wenn e [
e,
i
] uff e <c> oder <g> folgt, no setzt mer zwuschem Konsonant und em Vokal e <h>. Dodemit blibt d'Ussproch [
k
] erhalte, wyl <c, g> dirakt vor me <e, i> als [
t? /
d?
] usgsproche werre.
b, d, f, l, m, n, p, s, t, z
werde glych usgsproche wie im
Alemannische
.
- c
wird vor
e
und
i
als [
t
?
] und vor
a, o, u
als [
k
] usgsproche.
- ch
wird als [
k
] usgsproche. Mer verwandet's numme vor
e
und
i
.
- g
wird vor
e
und
i
als [
d
?
] und sunscht als [
g
] usgsproche.
- gh
wird als [
k
] usgsproche. Mer verwendet's numme vor
e
und
i
.
- gl
isch [
?
].
- gn
wird als [
?
] usgsproche, sall dont etwa wie "nj" uff Dutsch.
- h
wird numme uss etymologische Grund gsetzt und nit usgsproche.
- ng
spricht mer ? anderscht wie im Dutsche ? [
ŋ
] us.
- sc
sait mer vor
e
und
i
als [
?
].
- r
spricht mer als [
r
] mit zwei Zungeschlag us ("rr" mit 4 Zungeschlag)
- v
spricht mer immer als [
v
] wie s alemannische "w" und z. T. "v" us.
D Buechstabe
k, q, w, x, x
werre numme in Framdworter verwandet.
Monophthong vom Idalianische
|
vorne
|
zantral
|
hinde
|
zue
|
i
|
|
u
|
halb zue
|
e
|
|
o
|
halb uff
|
?
|
|
?
|
uff
|
|
a
|
|
Doppelkonsonante werre im Idalianische als langi Konsonante usgsproche: s "mm" isch vyl langer wie-n-e einzels "m"; s "rr" hat (in de Musterussproch) 4 Zungeschlag, s "r" aber numme 2. Bi de Verschlusslut verwylt mer uff em Konsonant und lost deno de Verschluss. Bi Affrikate verwylt mer zerscht uff em Verschluss und lost en dann zamme mit em Zischlut: /d?/ und /t?/ werre zue /d-d?/,/t-t?/.
Di einzelne Dialakt vom Idalianische underscheide sich deilwis starch vonenand; in e baar Fall isch ihr Status als Dialakt oder eigestandigi Sproch au under de Linguiste umstritte. Alli idalianische Dialakt und romanische Sproche vo Idalie gonn dirakt uff s Vulgarlatyn zruck. Sallewag chonnt mer uberspitzt au alli idalianische Dialakt als latynischi Dialakt bezeichne. Si han e eigeni Sprochgschicht und sin kei degenerierti Form vom Idalianische.
Mer underscheidet nord-, mittel- und sudidalianischi Dialakt; di nordidalianische deile sich in galloitalischi und venezischi Dialakt. D Dialaktgranze lyge uff re Linie zwusche
La Spezia
und Rimini beziehigswis
Rom
und
Ancona
. E baar idalianischi Dialakt (Sizilianisch, Venezianisch und anderi) han au e eigeni literarischi Tradition, drum werre si z.D. au als eigestandigi Sproche bezeichnet. S Sizilianisch hat au in Lutbildig und Wortschatz sini Eigeheite.
Degege isch d Yordnig zum Bispyl vom Sardische oder Ladinische als Einzelsproch in de Sprochwusseschaft mittlerwyli aerkannt. S Friaulisch stoht im Franzosische nocher wie im Idalianische.
D Sproch, wo mit em Idalianische am nochste verwandt isch, isch s
Rumanisch
.
[4]
Stellig vo dr Italienische Sproche un Dialekt innerhalb vo dr
Romanische Sproche
- Italisch-Weschtlich
- Gallo-Iberisch
- Italo-Dalmatisch
: mittel- un suditalienischi Sproche un Dialekt
- Toskanisch
- Dialekte der Region Toskana
- Korsisch
- Mittelitalienisch
- Romanesco
- Umbro-Laziale
- Ciociaro
- Sabino
- Central Marchigiano
- Suditalienisch
- Campano
- Lucano
- Abruzzese
- Molisano
- Barese
- Sizilianisch
- Siciliano
- Calabrese
- Salentino
- (Dalmatisch)
, uusgstorbe
- eigenstandige Inselsprache
- ↑
www.italienischkurs.net
- ↑
www.italienischlernen.net/Facts
Archivlink
(Memento vom 18. Novamber 2008 im
Internet Archive
)
- ↑
www.italienischlernen.net
Archivlink
(Memento vom 18. Novamber 2008 im
Internet Archive
)
- ↑
Freii Ubersetzig vo
de:Italienische Sprache#Dialekte und Sprachen
- Eduardo Blasco Ferrer:
Handbuch der italienischen Sprachwissenschaft.
Schmidt, Berlin 1994,
ISBN 3-503-03054-9
(
Grundlagen der Romanistik.
16).
- Amerindo Camilli:
Pronuncia e grafia dell’italiano
Firenze, 1965 (3. Auflage).
- Gunter Holtus, Michael Metzeltin, Christian Schmitt (Hrsg.):
Lexikon der Romanistischen Linguistik.
12 Bande. Niemeyer, Tubingen 1988?2005; Band IV:
Italienisch, Korsisch, Sardisch.
1988.
- Dieter Kattenbusch:
Grundlagen der italienischen Sprachwissenschaft.
Haus des Buches, Regensburg 1999,
ISBN 3-933516-00-5
(
Basiswissen Sprachwissenschaft.
1).
- Klaus Lichem:
Phonetik und Phonologie des heutigen Italienisch.
Akademie, Berlin 1970.
- Max Pfister:
Lessico Etimologico Italiano.
Reichert, Wiesbaden 1979 ff.,
ISBN 3-88226-179-X
.
- Ursula Reutner, Sabine Schwarze:
Geschichte der italienischen Sprache.
Niemeyer, Tubingen 2011.
D Wikipedia uff Idalianisch
S Wiktionary uff Idalianisch
? e freis Worterbuech
Wikinews uff Idalianisch
? Aktualli Nochrichte
Wikisource uff Idalianisch
? Qualletekscht
Wikibooks uff Idalianisch
? Lern- und Lehrmaterialie
Wikiquote uff Idalianisch
? Zitate
Wikiversity uff Idalianisch
? Kursmaterialie, Forschigsprojakt und wusseschaftlige Usdusch
Wikibooks: Italienisch
? Lern- und Lehrmaterialie