Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
1991
сыл.
- Тохсунньу 5
?
Грузия
сэбилэниилээх к??стэрэ
Со?уруу Осетия
киинигэр
Цхинвалига
киирбиттэр, Со?уруу Осетия 1991?92 сс. сэриитэ са?аламмыт.
- Тохсунньу 13
? Сэбиэскэй аармыйа
Литва?а
Вильнюска
демонстрацияны хам баттаабыт, 14 ки?и ?лб?т, 1000 кэри?э ки?и баа?ырбыт.
- Тохсунньу 16
? Коалиция сэриилэрэ
Ираакка
киирэн,
Перс хомотугар
сэриини са?алаабыттар.
- Тохсунньу 17
? Перс хомотугар сэрии: ≪Кумах куйаар буур?ата≫ диэн ааттаммыт байыаннай эпэрээ?ийэ сарсыарда эрдэ са?аламмыт, Ираак байыаннай эбийиэктэрин АХШ с?м?л??ттэрэ атаакалаабыттар. F-117 с?м?л??т сэриигэ аан бастаан кыттыыта. Израили сэриигэ кытыннара сатаан Ираак ≪Скад≫ диэн 8 ракетаннан Израили ытыалаабыт, Израиль хоруйдаабатах.
- Тохсунньу 18
?
Алексей Никифоров
?
хапса?айга
Саха сирин спордун маастара,
к???л тустууга
маастарга хандьыдаат, Саха сиригэр бойобуой самбо, ушу саньда уонна греппли? хас да т?г?ллээх кыайыылаа?а, бойобуой охсу?ууга
У?ук Илин федеральнай уокурук
к?рэхтэ?иитин миэстэлээ?э (ММА). 2015 сыллаахха от ыйын 16 к?н?гэр ууга т?сп?т о?ону быы?аабыта, бэйэтэ ?лб?тэ.
- Олунньу 5
?
Кыргыстаан
киин куоратын аата уларыйан
Фрунзе
оннугар
Бишкек
буолбут.
- Олунньу 8
? "
Туймаада Даймонд
" а?а?ас аахсыйалаах уопсастыба тэриллэрин ту?унан Саха ССР миниистирдэрин сэбиэтин 68№ уураа?а тахсыбыт. Салайааччынан
Георгий Яковлев
анаммыт.
- Олунньу 9
?
Литва?а
тутулуга суох буолуу референдумугар куоластааччы т??рт гыммыт ??э туспа барар диэки буолбут.
- Олунньу 20
?
Албания
киин куоратыгар
Тираана?а
уордайбыт демонстрааннар Албанияны ?р сыл ба?ылаан олорбут
Энвер Ходжа
баара?ай мэ?этин суулларбыттар.
- Олунньу 21
?
Саха сирин норуоттарын муусукаларын уонна фольклордарын музейа
тэриллибитэ.
- Олунньу 23
? ССРС
ЮНЕСКО
дьыалаларыгар хамыы?ыйатын бэрэстээтэлин
Роза Отунбаевалыын
кэпсэтэн Саха ?р?сп??б?л?кэтигэр
Саха ССР ЮНЕСКО дьыалаларыгар национальнай кэмитиэтэ
тэриллибит: тэрийэр сиэссийэ ыытыллыбыт, Михаил Николаев бэрэстээтэлинэн талыллыбыт. Ыам ыйыгар
Андрей Борисов
садайааччылаах ?р?сп??б?л?кэ дэлэгээссийэтэ
Парижка
ЮЕНСКО штаб-квартиратыгар сылдьыбыта, ба?ылыгын Федерико Майордуун к?рс?б?тэ. Мантан ыла ?р?сп??б?л?кэ култуура?а тэрээ?иннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара.
- Олунньу 25
?
Варшава С?б?лэ?ин
(
нууч.
Варшавский договор
) байыаннай тэрилтэтэ э?иллибит, б?л?хх? кыттар 22 дойду бу ту?унан
Будапешт
куоракка сайабылыанньа о?орбуттар. Бу сыл от ыйын 1 к?н?гэр
Прага?а
боротокуолга илии баттаан тэрилтэ букатыннаахтык тохтообут. Санаттахха Варшава С?б?лэ?э 1955 сыл
ыам ыйын 14
к?н?гэр баттаммыта, аан дойдуга икки б?д?? к??с баар буолуутун кэрэ?илээбитэ (иккис ?
НАТО
), дойдулар ыккардыларыгар сэрии са?аланар куттала намтаабыта. Б?л?х ы?ыллыбытын кэнниттэн аан дойду араас муннуктарыгар сэрии турара элбээбитэ, аан дойду сэриитэ буолар куттала эбии ты?аабыта.
- Олунньу 26
? "Саха Сэбиэскэй Социалистыы ?р?сп??б?л?кэ судаарыстыбалыы туругун ту?унан" диэн сокуон ылыныллыбыт. Манна ?р?сп??б?л?кэ бэйэтин территориятыгар баар тэрилтэлэри (ол и?игэр
ССРС
уонна
РСФСР
та?ымыгар ?лэлиир алмаас уонна к?м?с хостуур) ха?аайыстабаннай ?лэлэрин хонтуруоллуур кыахтаа?а этиллибитэ. Бу кэнниттэн атын автономнай ?р?сп??б?л?кэлэр эмиэ маннык ирдэбиллэри Сойуус иннигэр туруоран барбыттара.
- Олунньу 28
?
Персия хомотун сэриитэ
т?м?ктэммит.
- Кулун тутар 9
? 27 Сойуус уонна Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрин кытта бииргэ о?о?уллубут са?а Сойуус с?б?лэ?ин барыла (
нууч.
проект Союзного договора
) бэчээккэ тахсыбыт. Барылга ?р?сп??б?л?кэлэр Сойуус уонна Арассыыйа та?ымнаах диэ??э араарыллыбатах этилэр. Ол эрээри маннык бала?ыанньаны с?б?лээбэккэ ССРС бэрэсидьиэнэ Горбачев уонна 9 Сойуус ?р?сп??б?л?кэтин салайааччыта балтараа ыйынан
муус устар 23
к?н?гэр Сойуус дуогабарын Сойуус ?р?сп??б?л?кэлэрэ уонна ССРС бэрэсидьиэнэ эрэ баттыахтаахтарын ту?унан сайабылыанньа о?орбуттара.
- Кулун тутар 17
? Б?т?н Сойуустаа?ы референдум буолбут. Куоластаабыт дьон ?с гыммыт биирэ ССРС оннунан хааларыгар этиммитэ. Ону кытта РСФСР олохтоохторун 70 % "РСФСР бэрэсидьиэнэ" диэн дуо?унас баар буоларыгар куоластаабыттара.
- Кулун тутар 31
?
Грузия?а
референдум?а олохтоохтор 99 % тутулуга суох буолуу и?ин куоластаабыттар.
- Бэс ыйын 25
? Дьокуускайга А?ыйах ахсааннаах хоту омуктарын институута тэриллибит (ИПМНС СО РАН).
- Бала?ан ыйын 28
?
Айхаллаа?ы
хайа-байытар комбинаатыгар б?д?? сэдэх дьэ?кир
алмаас
булуллубут. Ыйаа?ына 241,8 караат. С? бырабыыталыстыбата бу сыл атырдьах ыйыгар ГКЧП хам баттаммытын кэрэ?илээн бу таа?ы ≪К???л Арассыыйа≫ диэн ааттаабыт уонна Алмаас пуондатыгар Кремльга туттарбыт.
- Кулун тутар 9
? 27 Сойуус уонна Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрин кытта бииргэ о?о?уллубут са?а Сойуус с?б?лэ?ин барыла (
нууч.
проект Союзного договора
) бэчээккэ тахсыбыт. Барылга ?р?сп??б?л?кэлэр Сойуус уонна Арассыыйа та?ымнаах диэ??э араарыллыбатах этилэр.
- Муус устар 23
?
Михаил Горбачев
уонна то?ус Сойуус ?р?сп??б?л?кэтин салайааччылара сайабылыанньа о?орбуттар: Сойуус са?а с?б?лэ?ин 9 Сойуус ?р?сп??б?л?кэтэ уонна ССРС бэрэсидьиэнэ илии баттыахтаах (аатырбыт формула: 9+1). Ол аата Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрэ (урукку РСФСР автономиялара) бу ылыныллыахтаах с?б?лэ??э кыттыга?а суох курдук буолбуттара. Михаил Николаев Борис Ельцинныын, Татарстан уонна Башкортостан бэрэсидьиэннэрин кытта кэпсэтэн Москуба?а к?рс?рг? болдьоспута, бу к?рс???? ыам ыйын 7 к?н?гэр буолбута.
- Ыам ыйын 2
-
11
? ССРС ?рд?к? Сэбиэтин дьокутаата, Саха ССР култууратын миниистирэ
Андрей Борисов
салайааччылаах ?р?сп??б?л?кэ дэлэгээссийэтэ
Парижка
ЮНЕСКО
штаб-квартиратыгар сылдьыбыт, ба?ылыгын Федерико Майордуун к?рс?б?т. Дэлэгээссийэ?э ЮНЕСКО Саха сиринээ?и кэмитиэтин хос бэрэстээтэлэ
Виталий Артамонов
, ??рэх миниистирин солбуйааччы
Егор Жирков
, "Саха омук" уопсастыба вице-бэрэсидьиэнэ
Владимир Николаев
, учуонай
Людмила Кулаковская
уо.д.а. бааллара. Мантан ыла ?р?сп??б?л?кэ култуура?а б?д?? тэрээ?иннэрэ ЮНЕСКО эгидатынан ыытыллар буолбуттара. Бу т?гэн саха омуга бэйэтин ?рд?кт?к сананыытыгар уонна ?р?сп??б?л?кэ култуурата сайдыытыгар улахан суолталаах буолбута.
- Ыам ыйын 7
? 16 Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрин ?рд?к? сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ к?рс?н "9+1" формуланы утаран к??стээх сайабылыанньа о?орбуттара, онтон Борис Ельцинныын к?рс?сп?ттэрэ.
- Ыам ыйын 12
? 16 Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрин ?рд?к? сэбиэттэрин бэрэстээтэллэрэ уонна Борис Ельцин ССРС бэрэсидьиэнин Михаил Горбачеву кытта к?рс?сп?ттэр уонна Сойуус дуогабарыгар Арассыыйа ?р?сп??б?л?кэлэрэ тэ? бырааптаах кыттыахтахтарын ту?унан этиммиттэрэ. Михаил Николаев кэлин "ол к?рс????гэ к??скэ уонна кимиилээхтик этиммитим, ба?ар а?ара к??скэ да буолуо" диэн ахтыбыта. Горбачев с?б?лэ?эргэ к??эллибитэ.
- Бэс ыйын 12
? Арассыыйа бастакы бэрэсидьиэнин быыбара буолбут, 57,3% ылан Борис Ельцин бэрэсидьиэн буолбут.
- От ыйын ортотугар Сойуус с?б?лэ?ин бырыайагын кытта с?ннь?нэн туох баар илии баттыахтаах ?р?ттэр с?б?лэспиттэр (биир эрэ пуун эбии ырытыыны кэтэ?эр этэ). Михаил Горбачев илии баттаа?ыны атырдьах ыйын 20 к?н?гэр анаабыт уонна Фороска даачатыгар сынньана баран хаалбыт.
- От ыйыгар Саха сиригэр Михаил Николаев ы?ырыытынан ССРС совминын бэрэстээтэлэ
Валентин Павлов
кэлэ сылдьыбыт. ?р?сп??б?кэни кэрийбит. Элбэх тирээн турар кы?ал?алары бы?аарбыт, ону аа?ан Москуба?а т?нн?н баран, атырдьах ыйын са?атыгар 5 туонна к?м??? ?р?сп??б?л?кэ?э иэс биэрэр ту?унан дьа?ал та?аарбыта.
Михаил Николаев Дьокуускайга т?нн?н кэлэн баттаныахтаах Сойуус с?б?лэ?ин бала?ыанньаларын олоххо киллэрэн барбыт, инньэ гынан с?б?лэ?и халба?наабакка баттананарын сити?э сатаабыт.
- Атырдьах ыйын 13
? Туох баар Саха сиригэр баар тэрилтэлэр баайдарын-дуолларын Саха ССР бас билиитигэр биэрэр ту?унан сокуон ылыныллыбыт. Маннык хардыыга биир да атын ?р?сп??б?л?кэ бы?аарыммата?а.
- Атырдьах ыйын 18
? Саха ССР дэлэгээссийэтэ Москуба?а Сойуус с?б?лэ?эр илии баттыырдыы тиийбит.
- Атырдьах ыйын 19
? ГКЧП Москуба уулуссаларыгар таа?калары та?аарбыт ? путч са?аламмыт.
- Алтынньы 16
? ?рд?к? Сэбиэт "Саха ССР бэрэсидьиэнин ту?унан" сокуону ылынан, ?р?сп??б?л?кэ?э бэрэсидьиэн солотун олохтообут. Быыбар
ахсынньы 20
к?н?гэр анаммыт.
- Алтынньы 18
- ССРС
?рд?к? Сэбиэтин б?р?с??дь?м?н ти?эх мунньа?а буолбут.
- ССРС уонна
Израиль
1967 сыллаахха быстыбыт дипломааттыы сы?ыаннарын с?рг?пп?ттэр.
- Алтынньы 27
?
Туркменистан
Сэбиэскэй Сойуустан
тутулуга суох буолбут. Бэрэсидьиэнинэн ?р?сп??б?л?кэни 1985 сылтан ыла салайан олорбут Сапармурат Ниязов буолбут. Кини
Туркменистаны
2006 сыллаахха диэри салайбыта.
- Сэтинньи 1
? Норуот дьокутааттарын сийиэ?э Арассыыйа?а быыбарга биир сыллаах мораторий биллэрбит (экэниэмикэ реформатын олоххо киллэрии кэмигэр). Ону та?ынан ?р??-к??х-кы?ыл былаа?ы Арассыыйа былаа?ынан бигэргэппит.
- Сэтинньи 6
?
РСФСР
бэрэсидьиэнэ
Борис Ельцин
ыйаа?ынан
хомуньуус баартыйатын
?лэтэ тохтотуллубут. Балтараа сылынан 1993 сыллаахха хомуньуус баартыйата с?рг?т?лл?б?тэ, аата
КПРФ
диэн буолбута.
- Сэтинньи 15
? РСФСР Комдрагмета уонна кини и?инэн РСФСР Гохрана тэриллэрин ту?унан Арассыыйа бэрэсидьиэнин ыйаа?а тахсыбыт. Бу ыйаахха Саха ?р?сп??б?л?кэтэ кини территориятыгар хостонор алмаас уонна к?м?с атыыламмыт валютатыттан 20% ылыахтаа?а этиллибит. Бу бы?аарыы у?ун утарыта турсуу т?м?гэ этэ: Михаил Николаев
бала?ан ыйын 15
к?н?ттэн к?м??? уонна алмаа?ы Арассыыйа?а ыытары тохтото сылдьыбыта. Ол эрээри, бу боппуруос син биир бы?аарыллыбата?а, Москуба?а ?г?стэр утарбыттара. Онон ахсынньы 11 к?н?гэр Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Саха ССР-га аналлаах туспа ыйаа?ы та?аарбыта. Ол ыйаа?ынан Саха сирэ ювелирнай алмаас 20 быры?ыанын уонна к?м?с 10 быры?ыанын аналлаах куурсунан атыыла?ан ылар бырааптаммыта уонна онтун валюта?а атыылыыр кыахтаммыта. Онон ахсынньы 11 к?н?ттэн Саха сирэ к?м??? уонна алмаа?ы Арассыыйа пуондаларыгар ыытарын с?рг?пп?тэ.
- Ахсынньы 1
? Референдум?а
Украина
олохтоохторо тутулуга суох туспа дойду буолуу и?ин куоластаабыттар.
- Ахсынньы 5
? С? О?о уопсастыбаннай холбо?уктарын сойуу?а тэриллибит. Кэлин С? бэрэсидьиэнин 2014 сыл кулун тутар 6 к?н?гэр тахсыбыт №2526 ыйаа?ынан ?р?сп??б?л?кэ?э
О?о хамсаа?ынын к?нэ
бэлиэтэнэр буолбута.
- Ахсынньы 8
? Беловежскай ойуурга
ССРС
суох буолуутун ту?унан с?б?лэ??э ?с союзнай ?р?сп??б?л?кэ ба?ылыктара илии баттаабыттар:
Арассыыйаттан
Борис Ельцин
,
Беларусьтан
Станислав Шушкевич,
Украинаттан
Леонид Кравчук.
Сэбиэскэй Сойуус
оннугар
Тутулуга суох иллэр сомо?оло?уулара
(СНГ) тэриллибит.
- Ахсынньы 11
?
Арассыыйа
бэрэсидьиэнэ
Борис Ельцин
≪?р?сп??б?л?кэ?э хостонор айыл?а баайыгар Саха ССР боломуочуйаларын ту?унан≫ диэн 277№ ыйаахха илии баттаабыт. Бу ыйаа?ынан Саха сирин баайын хостуулларын и?ин хостуур тэрилтэлэр т?л?б?рдэрин уонна куортам т?л?б?р?н бэрээдэгин уонна кээмэйин ?р?сп??б?л?кэ бы?аарар бырааптаммыта. Онон "Саха-Арассыыйа алмаастара" тэрилтэ аренда харчытын ?р?сп??б?л?кэ?э т?л??р буолбута.
- Ахсынньы 16
?
Желтоксан
т?бэлтэлэриттэн оруобуна 5 сыл ааспытын кэннэ
Казахстан
тутулуга суо?ун биллэрбит.
- ХНТ
сионизм ??рэ?э расистыы буоларын ту?унан бэйэтин 1975 сыллаа?ы бы?аарыытын суох гыммыт (111 дойду бу и?ин куоластаабыт, 25 дойду утарбыт, 13 туттуммут).
- Ахсынньы 20
? Аан ма?найгы
Саха ?р?сп??б?л?кэтин
бэрэсидьиэнин быыбара буолбут. Манна уруккута
Саха АССР ?рд?к? Сэбиэтин Бэрэстээтэлинэн
олорбут
Михаил Николаев
кыайыылаах тахсыбыт. Вице-бэрэсидьиэнинэн соторутаа?ыта тутуу миниистиринэн анаммыт
Вячеслав Штыров
буолбут. Утарыла?ааччыларынан совмин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Иван Черов уонна атыы-эргиэн миниистирэ Виктор Шемчук этилэр.
- Ахсынньы 21
? Сэбиэскэй Сойуустан тахсыбыт 9 ?р?сп??б?л?кэ уонна Арассыыйалаах Белорусия (кинилэр тахсыбатахтара) салайааччылара Алма-Ата?а к?рс?б?ттэр.
СНГ
соруга уонна тутула суруллубут Алма-Ата декларациятыгар илии баттаабыттар. Онон СНГ сыала-соруга чопчуланан, састаабыгар 11 ?р?сп??б?л?кэ киирэн силигин сиппит.
- Ахсынньы 24
? Арассыыйа Федерацията
ХНТ-га
ССРС оннугар киирбит.
- Ахсынньы 25
? Арассыыйа РСФСР диэн аата уларыйан били??и аатын с?кп?т,
Михаил Горбачёв
ССРС
бэрисидьиэниттэн уурайбыт, стратегическай ядернай сэбилэниилээх к??стэри салайыыны Борис Ельци??а туттарбыт. ССРС б?тэ?иктээхтик суох буолбут.
- Ахсынньы 26
? ССРС ?рд?к? Сэбиэтэ мунньахтаан
СНГ
баар буолбутунан
ССРС
суох буолбутун биллэрбит.
- Ахсынньы 27
?
Михаил Николаев
Саха ?р?сп??б?л?кэтин бэрэсидьиэнин дуо?уна?ыгар киирбит, сахалыы уонна нууччалыы анда?ар биэрбит.
- Ахсынньы 28
?
Саха АССР
союзнай ?р?сп??б?л?кэ буолбут, Саха ССР диэн ааттаммыт. Т??рт ыйынан 1992 сыл муус устар 27 к?н?гэр Саха ?р?сп??б?л?кэтэ буолбута.
- Олунньу 2
?
Сыромятников Георгий Саввич
(05.05.1926?02.02.1991) ? литературовед, литератураны ырытааччы.
- Кулун тутар 3
? Бодойбо?о 1912 с. т?р??б?т (ол са?ана Саха уобала?ыгар киирэрэ), 1926?1927 сс. Дьокуускай тыйаатырыгар ?лэлии сылдьыбыт ССРС норуодунай артыы?а
Всеволод Якут
(дьи?нээх араспаанньата Абрамович). Тыйаатырга саамай биллибит оруола Москубатаа?ы Ермолова тыйаатырыгар "Пушкин" диэн испэктээкилгэ с?р?н оруол, бу оруолу 20 сыл тухары 840 т?г?л сыана?а оонньообут.
- Ыам ыйын 3
?
Васильев Роман Гаврильевич
, 1953 ? 1956 сыллардаахха Саха АССР Совминын бэрэсэдээтэлэ.
- Ыам ыйын 4
?
Петров Василий Тимофеевич
(1939 - 1991), филология доктора, фольклорист, литературовед.
- Бэс ыйын 6
?
Эртюков Иннокентий Илларионович
(24.11.1916?06.06.1991) ? поэт, тылбаасчыт.
- Бэс ыйын 21
?
Софронов Артур Карпович
(18.08.1952?21.06.1991) ? историческай билим кандидата.
- Бала?ан ыйын 4
?
Корнилова Матрена Матвеевна
(11.04.1915?04.09.1991) ? Социалистическай ?лэ Геройа, о?уруот а?ын ??ннэрээччи.
- Сэтинньи 9
?
Засимов Наум Матвеевич
? саха живописе?а.
- Ахсынньы 8
?
Габышев Николай Алексеевич
(10.4.1922 ? 8.12.1991) ? саха сэбиэскэй кэминээ?и суруйааччыта, кэпсээнньит, драматуур, тылбаасчыт.
