 An Iorua
|
|---|
Kongeriket Norge
(nb)
Kongeriket Noreg
(nn)
 |
|
|
|
|
|
|
|
| Aintiun
| Ja, vi elsker dette landet
|
|---|
|
|
| Mana
| ≪
Powered by nature
≫
≪
Ei grym yw natur
≫
|
|---|
| Ainmnithe in omos
| tuaisceart
agus
bothar
|
|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Priomhchathair
| Oslo
|
|---|
|
| Iomlan
| 5,550,203 (2023)
|
|---|
| • Dlus
| 14.41
hab./km²
|
|---|
| Teanga oifigiuil
| Bokmal
teangacha Samacha
Nynorsk
an Ioruais
|
|---|
|
| Cuid de
| Na Stait Nordacha
Tuaisceart na hEorpa
an Limistear Eorpach Eacnamaioch
An Eoraip
Scandinavian Peninsula
(en)
Fennoscandia
(en)
Crioch Lochlann
|
|---|
| Achar dromchla
| 385,207 km²
|
|---|
| Suite i no in aice le limistear uisce
| Muir na hIorua
,
Muir Barents
,
An Mhuir Thuaidh
agus
Skagerrak
|
|---|
| Pointe is airde
| Galdhøpiggen
(en)
(2,468.854 m)
|
|---|
| Pointe is isle
| Muir na hIorua
(0 m)
|
|---|
| Ar theorainn le
| |
|---|
|
9 haois
17 Bealtaine 1814
:
Bunreacht
7 Meitheamh 1905
: scartha o
Union between Sweden and Norway
(en)
26 Deireadh Fomhair 1905
:
Diplomatic recognition
(en)
scartha o
Union between Sweden and Norway
(en)
|
| Saoire phoibli
| |
|---|
| Earlamh
| Olav II Haraldsson
|
|---|
|
| Coras rialtais
| monarcacht bhunreachtuil
agus
representative democracy
(en)
|
|---|
| Comhlacht feidhmiuchain
| Rialtas na hIorua
|
|---|
| Comhlacht reachtach
| Stortinget
(en)
|
|---|
| • Monarc na hIorua
| Haakon VII na hIorua
(1905?1957)
|
|---|
| • Priomh-Aire na hIorua
| Jonas Gahr Støre
(2021?)
|
|---|
| Udaras breithiunach is airde
| Cuirt Uachtarach na hIorua
|
|---|
|
| OTI ainmniuil
| 490,293,364,377 $ (2021)
|
|---|
| Airgeadra
| krone na hIorua
|
|---|
|
| Lonnaithe i gcrios ama
| |
|---|
| Fearann Idirlin barrleibheil
| .no
|
|---|
| Glaochod
| +47
|
|---|
| Uimhir theileafoin eigeandala
| 112
,
110
agus
113
|
|---|
|
| Cod tire
| NO
|
|---|
| Cod NUTS
| NO
|
|---|
|
|
|
|
| Suiomh greasain
| norway.no
|
|---|
Is
tir
in iarthuaisceart na h
Eorpa
i
Riocht na hIorua
(
Bokmal
'), no
an Iorua
(Bokmal:
Norge
; Nynorsk:
Noreg
). Is cuid de
leithinis
[[Crioch Lochlann|Chrioch Ta teorainn aici leis an bh
Fionlainn
, leis an t
Sualainn
agus leis an
Ruis
.
Is e
Harald V
Ri na hIorua faoi lathair
Jonas Gahr Støre
an priomh-aire o 2021 i leith.
Ce gurb e "an Iorua" an t-aon leagan amhain lena ghlactar i gcaighdean Gaeilge an lae inniu, feictear "an Norbhuaidh" i dteacsanna nios sine. Is leir gur measadh an 'N' a bhi ina chuid den ainmfhocal a bheith ina chuid den alt (
athluibiniu
a thugtar ar an bproiseas seo); i bhFocloir
an Duinninigh
faightear na leaganacha
Ioruaidhe
,
Iorruaidhe
,
Norbhuaidh
,
Orbhuaidh
,
Noirbheige
, agus
Noirbheife
.
Pe litriu Gaeilge a usaidtear, is leir go luionn bunus an fhocail leis
an Sean-Bhearla
,
Norþweg
, 'bealach o thuaidh'. Mheastai gan aimhreas gur ghaol leis an ainm Ioruaise (
Norge
(
Bokmal
)/
Noreg
(
Nynorsk
)) an t-ainm Bearla. Ach de reir teoirice eile a thainig ar an bhfod sa
19u haois
, is o
nor
.i. 'caol' a thagas an bunainm Ioruaise.
Ta focal eile sa nGaeilge a bhaineas leis an tir seo chomh maith a chaithfear a lua. Is e sin "Lochlann", ainm a thugtar ar na tiortha (a raibh na Gaeil ar bheagan eolais futhu) as a dtainig na foghlaithe mara agus tradalaithe ud, na hUigingigh, .i. daoine den chine ar a dtugtar
na Lochlannaigh
. On Iorua is mo a thainig 'Lochlannaigh' go hEirinn, ach bhi Danair ann leo, agus mar sin ni hionann Lochlann agus an Iorua, ach tugtar "
Crioch Lochlann
" fos ar an Iorua,
an tSualainn
agus
an Danmhairg
le cheile.
Thart ar 10,000 RCh, agus na cluideacha oighir ag culu, a d'aistrigh na daoine ba luatha o thuaidh go dti an limistear ina bhfuil an Iorua suite anois. Thaistil siad ar aghaidh o thuaidh diaidh ar ndiaidh tri na ceantracha cois farraige a theitear ag
Sruth na Murascaille
.
Fiagaithe cnuasaitheoiri
a bhi iontu, a d'itheadh, i measc rudai eile, bia mara agus geim, go hairithe
reinfhianna
. Idir 5,000 RCh agus 500 RCh a thainig lonnaiochtai talmhaiochta ar an bhfod ar fud dheisceart na hIorua. Deirtear gur cuireadh tus le
Treimhse Neoiliteach
na hIorua thart ar 4,000 RCh. Le linn threimhse
Imirce na dTreabh
, thosaigh taoisigh Ghearmainice ag glacadh seilbhe ar dhuichi san Iorua agus ag togail dunta cnoic ar nos na gceann ag Borgarasen agus ag Bjora.
On
8u haois
i leith, thosaigh daoine on Iorua ag seoladh siar thar lear agus ag creachadh na Breataine agus na hEireann ach go hairithe, sular chuireadar futhu sna hoileain sin agus s
an Ioslainn
is sa n
Graonlainn
. B'eo Aois na Lochlannach. San aois sin chomh maith a aontaiodh riochta beaga na hIorua le cheile faoi smacht aon ri amhain tar eis do
Harald na Gruaige Finne
an bua a bhaint amach ag Cath Hafrsfjord sa mbliain 872. Bhunaigh a mhac sin,
Haakon Maith
, dha
thing
(dha dhail): Gulating in iarthar na tire agus Frostating in
Trøndelag
nios faide o thuaidh.
Rinne Haakon, a togadh i
Sasana
, iarracht chomh maith
an Chriostaiocht
a thabhairt isteach san Iorua, ach ni bhfuair an creideamh nua lucht leanta mor sa bpobal go dti reim
Naomh Olaf
ar an tir. In 1152 a bunaiodh
Ard-deoise Nidaros
. Ba e
Haakon Haakonson
, a thainig i gcoroin i 1217, a chuir deireadh le cogthai cathartha na hIorua agus a chuir an Ioslainn agus an Ghraonlainn le riocht na hIorua.
Ba e tus na
14u haoise
Re Orga na hIorua. Bhi siochain sa tir, bhi an daonra ag fas an t-am ar fad, agus bhi go leor tradala ar siul leis an mBreatain Mhor. I 1349, afach, shroich
an Phla Mhor
an Iorua agus in aon bhliain amhain, maraiodh dha thrian, b'fheidir, den daonra. Bhi cumhacht na Gearmaine ag dul i meid sa gcead sin freisin, agus cuireadh tradail san Iorua faoi smacht
an Chonraidh Hainseataigh
. Thainig Olaf Haakonson i gcoroin ar an Iorua agus ar an Danmhairg araon i 1380. Ansin, le forsa a chruthu a chuirfeadh i gcoinne chumhacht ollmhor an Chonraidh Hainseataigh, aontaiodh an Iorua, an Danmhairg agus an tSualainn mar "
Aontas Kalmar
" faoi
Mhargrethe I
i 1397. Thug sise faoi pholasaithe a bhi fabhrach do gheilleagar na Danmhairge thar gheilleagair na Sualainne agus na hIorua, ach bhi Comhairle Stait na hIorua ro-lag le healu on Aontas.
Tar eis don tSualainn briseadh amach o Aontas Kalmar i 1521, rinne an Iorua iarracht deanamh amhlaidh, ach theip ar an eiri amach agus d'fhan an Iorua in aontas leis an Danmhairg go dti 1814 - 434 bhliain ar an iomlan - treimhse ar ar thug naisiunaithe romansacha na 19u haoise "Oiche na 400 Bliain". Le linn don
Danmhairg agus an Iorua
a bheith ann mar stat aontaithe, tugadh an Protastunachas isteach sa tir (i 1536), agus Protastunaigh is ea tuairim is 70% de dhaonra na hIorua go dti an la inniu.
Mar gheall ar an Danmhairg-an Iorua a bheith ar an taobh cailliuna i g
cogai Napoleon
a thainig deireadh le h"Oiche 400 Bliain" na hIorua. Tugadh ar an Danmhairg an Iorua a gheilleadh don tSualainn (choinneodh an Danmhairg greim ar na sean-phroibhinsi Ioruacha ud, an Ioslainn, an Ghraonlainn agus
Oileain Fharo
, afach), ach thapaigh an Iorua an deis chun Ridhamhna na hIorua agus na Danmhairge,
Christian Frederick
a thoghadh mar a ri fein, agus bunreacht nua a chur i bhfeidhm. Ar dhata sinithe an bhunreachta nua, 17 Bealtaine, a cheiliurtar la naisiunta na tire go foill. Bhris cogadh amach leis an tSualainn, afach, agus bhi ar Christian Frederick filleadh ar a thir dhuchais agus ar an Iorua a dhul faoi cheannas na Sualainne i ndeireadh na dala.
Mhair an smacht ag an tSualainn ar an Iorua go dti 1905. Nuair a scar an da thir sa mbliain sin, thogh pairlimint na hIorua
Haakon
, prionsa de chuid na Danmhairge, le bheith ina ri ar an Iorua.
D'fhan an Iorua neodrach sa g
Cead Chogadh Domhanda
agus ar thosach
an Dara Cogadh Domhanda
, fograiodh go bhfanfadh aris. Ar an 9 Aibrean 1940, afach, d'ionsaigh
Gearmain na Naitsithe
an Iorua agus chuir faoina smacht i, le
Vidkun Quisling
mar 'aire uachtaran' agus le
Josef Terboven
mar
Reichskommissar
. Cabhair mhor do na Comhghuallaithe, afach, a bhi i gCabhlach Tradala na hIorua le linn an chogaidh.
Mhair an cairdeas idir an Iorua neamhspleach agus na Comhghuallaithe tar eis an chogaidh. Bronnann an Iorua crann Nollag ar
an Riocht Aontaithe
chuile bhliain, agus bhi an Iorua ina ball bunaithe i
NATO
, ce gur dhiultaigh siad dha chuireadh chun a dhul san
Aontas Eorpach
.
Fritheadh ola amach o chosta na hIorua i 1967, ach nior sholathair tionscal na hola glanioncam go dti na
1980idi
, agus bhi uimhir na ndaoine a bhi fostaithe sa tionscal tar eis buaic a bhaint amach thart ar 1975.
Is riocht i an Iorua agus ta
Harald V
ina ri uirthi on
17u la d'Eanair
1991
.
Ta la naisiunta na hIorua ar an
17u la de Bhealtaine
. Ar an la seo ceiliurtar bunreacht na tire, a siniodh ar an la ceanna sa bhliain
1814
. Is ar an
11 Feabhra
1814
a d'fhogair an Iorua a
neamhspleachas
.
Stortinget
(
Gaeilge
: 'An Dail Mhor') an t-ainm ata ar
pharlaimint
na tire. Toghann an pobal na 169 d
teachtai
gach ceithre
bliana
.
Ta an Iorua roinnte ina 15 contaetha
[1]
, Svalbard agus Jan Mayen. Ta na contaetha roinnt ina 357 bhardais. Ta stadas cathair oifigiuil ag 96 baile.
Contae (
fylke
) 2024
[1]
Contaetha na hIorua
| Uimhir
|
Contae
|
Daonra
[2]
|
Achar
[2]
|
| 03
|
Oslo
|
693,494
|
454 km
2
|
| 11
|
Rogaland
|
479,892
|
9,377 km
2
|
| 15
|
Møre og Romsdal
|
265,238
|
14,356 km
2
|
| 18
|
Nordland
|
241,235
|
38,155 km
2
|
| 30
|
Viken
|
1,241,165
|
24,593 km
2
|
| 34
|
Innlandet
|
371,385
|
52,072 km
2
|
| 38
|
Vestfold og Telemark
|
419,396
|
17,466 km
2
|
| 42
|
Agder
|
307,231
|
16,434 km
2
|
| 46
|
Vestland
|
636,531
|
33,871 km
2
|
| 50
|
Trøndelag
|
468,702
|
42,202 km
2
|
| 54
|
Troms og Finnmark
|
243,311
|
74,830 km
2
|
Ta 5,367,580 duine ina gconai san Iorua ag tus 2020.
[2]
Is iad
an Ioruais
agus
an tSaimis
teangacha oifigiula na hIorua.
Ta dha chaighdean ag an Ioruais, mar ata, an
Nynorsk
agus an
Bokmal
. Usaideann formhor na ndaoine (thart ar 80-85%) an Bokmal.
Ta stadas oifigiuil ag tri theanga Shaimeacha sa tir chomh maith:
Saimis an Tuaiscirt
,
Saimis an Deiscirt
, agus
Saimis Lule
.
Chomh maith leis an da theanga oifigiuil, tugtar aitheantas mar theangacha mionlaigh don
Chveinis
, don
Romainis
, do
Romainis Chrioch Lochlann
agus do
Theanga Chomharthaiochta na hIorua
.
Is i an Chriostaiocht Liutarach an reiligiun is mo san Iorua o an
Reifirmeisean
i
1536
. Ni raibh cead ag Ioruaigh an eaglais stait a fhagail go dti
1845
agus ni raibh cead ag creideamh neamh-Chriostai a eagru go dti 1891. Ta an tsochai nios di-eaglaisithe sa la ata inniu ann. I 2012, chinn an Storting an tearma "eaglais stait" a bhaint den bunreacht.
[3]