Стамбул

Стамбул
Кра?на	Турцыя
Каардынаты	41°00′ пн. ш. 29°00′ у. д. H G Я O
К?ра?н?к	Ekrem ?mamo?lu [d]
Заснаваны	29 мая 1453
Ранейшыя назвы	В?занц?ён, Канстанц?нопаль
Плошча	2.106 км²
Вышыня цэнтра	100 м
Водныя аб’екты	Прал?? Басфор , Мармуровае мора , Чорнае мора ? Залаты Рог
Насельн?цтва	16.767.000 чалавек ( 2008 )
Шчыльнасць	6521 чал./км²
Часавы пояс	UTC+03:00
Тэлефонны код	212, 216
Паштовыя ?ндэксы	34000?34990
А?тамаб?льны код	34
Аф?цыйны сайт	ibb.gov.tr ; (тур.) (англ.)
	Медыяфайлы на В?к?схов?шчы

Стамбул ? самы вял?к? горад Турцы? , марск? порт, культурны ? прамысловы цэнтр кра?ны. Амаль 13-м?льённае насельн?цтва роб?ць яго чацвёртым мегапол?сам Е?ропы. Адз?ны мегапол?с планеты, размешчаны ? двух частка свету ( Е?ропе ? Аз?? ). Былая стал?ца Рымскай ?мперы? (330?395), Усходняй Рымскай ?мперы? (В?занты?) (395?1204 ? 1261?1453), Лац?нскай ?мперы? (1204?1261), Асманскай ?мперы? (1453?1922). Мае важнае м?жнароднае г?старычнае ? культурнае значэнне. Г?старычныя раёны Стамбула ? 1985 унесеныя ? Сп?с Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА .

Стамбул з’я?ляецца адным з самых вял?к?х гарадо? свету, гэта самая вял?кая агламерацыя ? Е?ропе . З’я?ляецца стал?цай прав?нцы? ?стамбул . Горад з’я?ляецца прамысловай стал?цай Турцы?, тут вырабляецца ¼ прамысловай прадукцы? кра?ны. Адначасова гэта ? ф?нансавая стал?ца, тут знаходзяцца штаб-кватэры некальк?х дзясятка? банка? ? б?ржа кашто?ных папер . Стамбул гэта ? вял?к? транспартны вузел: тут знаходз?цца самы вял?к? гандлёвы порт Турцы?, два м?жнародныя аэрапорты , праз горад праходз?ць транскантынентальная чыгунка .

У горадзе нал?чваецца 5 ун?верс?тэта?, самы стары з як?х Стамбульск? ?н?верс?тэт бы? заснаваны ? 1453 годзе.

Горад знаходз?цца на ?збярэжжы Чорнага ? Мармуровага мора . Прал?? Басфор, як? аддзяляе Е?ропу ад Аз?? адначасова дзел?ць ? Стамбул на дзве частк?, што роб?ць Стамбул адз?ным у свеце горадам, як? знаходз?цца на двух кантынентах. Два вял?к?я масты злучаюць е?рапейскую ? аз?яцкую частк? горада ( Басфорск? мост , як? бы? пабудаваны ? 1973 годзе, да?жынёй 1074 метры ? мост Мехмета, як? бы? пабудаваны ? 1988 годзе, да?жынёй 1090 метра?). Зал?? Залаты Рог дзел?ць е?рапейскую частку горада на па?днёвую частку Стары Стамбул ? па?ночную Беюглу .

Стамбул з’я?ляецца рэз?дэнцыяй правасла?ных Канстанц?нопальск?х патрыярха?.

Назва [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Самая старажытная назва горада, якую дал? грэчаск?я калан?сты ? В?зантый (па-грэчаску: Βυζ?ντιον, па-лац?нску: Byzantium). Каротк? час у 3 ст. горад называ?ся А?густа Антан?на , гэту назву да? ?мператар Септым?й Север у гонар свайго сына.

Кал? Канстанц?н Вял?к? зраб?? горад усходняй стал?цай Рымскай ?мперы? , горад пача? звацца Друг?м Рымам (лац.: Secunda Roma, грэч.: Δευτ?ρα Ρ?μη). У 5 ст. выкарысто?валася назва Новы Рым (лац.: Nova Roma, грэч.: Ν?α Ρ?μη).

Замест назвы Новага Рыма не?забаве стал? часцей выкарысто?ваць назву Канстанц?нопаль або Канстанц?нопал?с (грэч.: Κωνσταντινο?πολι?, лац.: Constantinopolis), што азначае ≪горад Канстанц?на≫. Да таго ж, у В?занты? горад называл? ? ≪Царыцай гарадо?≫.

У ?сламск?м свеце, горад бы? вядомы на арабскай мове як: ???????????, лац?н?цай: al-Qus?an?iniyah, старатурэцкай: ?????????, лац?н?цай: Kostantiniyye. Пасля заваявання Канстанц?нопаля ? 1453 , гэта была аф?цыйная назва горада ? турэцкай мове, выкарысто?валася да падзення Асманскай ?мперы? ? 1923 . У перс?дскай ? арабскай мовах карыстал?ся назвам? R?miyet al-kubra (вял?к? горад рымлян) або Taht-i R?m (стал?ца рымлян) ? падобным?.

Назва Стамбул упершыню згадваецца ? 10 ст. у армянск?х, турэцк?х ? арабск?х крын?цах. Назва паходз?ць ад грэчаскага паняцця ε?? τ?ν Π?λιν або στην Π?λη , што азначае ≪? горадзе≫. Гэтая назва выкарысто?валася асманам? да заваявання гэтага горада, выкарысто?валася таксама ? ? часы асманскага валадарства, хоць аф?цыйная назва была ?????????, (Kostantiniyye). Пасля стварэння Турэцкай Рэспубл?к? ? 1923, гэта ?мя абвешчана адз?най аф?цыйнай назвай горада. Як у В?занты? , так ? ? Асманскай ?мперы? гораду давал? ганаровыя ?мёны, напрыклад Дзверы дабрабыту, Высокая Порта, Стал?ца прастолу ? ?нш.

Ва ?сходн?х ? па?днёвых славянск?х мовах, а таксама ? беларускай па-ранейшаму выкарысто?ваецца назва Царград (стараславянск. мова: Ц?сарьградъ, руск. мова: Царьград, балгарск. мова: Цариград, укра?нск. мова: Царгород, па?днёваславянск. мовы: Цариград). Спалучэнне славянск?х сло? ≪цар≫ ? ≪горад≫, якое, верагодна паходз?ць ад грэчаскага тэрм?на Βασιλ?ω? Π?λι? , што азначае ≪горад ?мператара≫ (або цара).

Сярэдневяковыя в?к?нг? , ?начай вараг? , гэты горад называл? нарвежск?м ?мем Miklagarðr (Вял?к? Горад). Сёння гэта назва выкарысто?ваецца ? ?сландскай мове ? выглядзе Mikligarður .

Г?сторыя [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Першае пасел?шча [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Першым пасел?шчам чалавека на месцы сучаснага Стамбула л?чыцца неал?тычнае пасел?шча, якое было размешчана ? раёне сучаснай станцы? стамбульскага метро Ен?капы. Яно датуецца 6500 да н.э.

Самы старажытны помн?к культуры знаходз?цца на Анатал?йск?м беразе Басфора ? курган Ф?яртэпе, датуецца 5500 ? 3500 да н.э.

Фрак?йцы , як?я засял?л? бераг? Басфора ? канцы II тысячагоддзя да н.э. , пабудавал? пасел?шчы Сем?стра ? Л?гас (апошняе на Палацавым мысе поруч сучаснага палаца Тапкапы ( 1100 ? 1000 да н.э. ) У 685 да н.э на мысе Мода грэк? з Мегары заснавал? пасел?шча Халк?дон .

В?зантый [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 667 да н.э. на месцы фрак?йскага Л?гаса мегарцы на чале з Б?засам (Б?зантам) заснавал? новы горад. У гонар правадыра калан?ста? ён атрыма? ?мя В?зантый.

У 512 ? 478 да н.э. В?зантый знаходз??ся пад уладай Перс?? . Пасля вызвалення ?вайшо? у склад Аф?нскай Архе. У 411 ? 409 ? 405 ? 389 да н.э. ? часова знаходз??ся пад кантролем Спарты , у 364 да н.э. ? Ф?ва? . У 357 да н.э. канчаткова выходз?ць з падначалення Аф?н .

У 227 да н.э. горад атакавал? кельты ( галы ), як?я пасля пасял?л?ся на па?ночным беразе Залатога Рога.

У 146 да н.э. В?зантый заключы? пагадненне з Рымам , у 74 да н.э. ? увайшо? у склад Рымскай рэспубл?к?. У 193 горад пасля трохгадовай аблог? бы? захоплены Септым?ем Северам. Ён загада? разбурыць гарадск?я сцены ? пазбав?ць горад ус?х прыв?лея?.

Канстанц?нопаль [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 324?330 гадах Канстанц?н Вял?к? пабудава? на месцы В?зантыя новую стал?цу Рымскай ?мперы?. За час пра?лення Канстанц?на ? горадзе было пабудавана 30 палаца? ? храма?, 4 тысячы вял?к?х жылых дамо?, па па?тары сотн? лазня? ? пякарань, 8 вадаправода?, 2 тэатры, цырк ? новы ?падром.

Пасля смерц? ?мператара Феадос?я I у 395 г. Рымская ?мперыя канчаткова распалася на дзве частк?. Канстанц?нопаль роб?цца стал?цай Усходняй Рымскай або В?зантыйскай ?мперы?.

12 л?пеня 400 г. жыхары Канстанц?нопаля са зброяй у руках выганяюць з горада кельта?. У 412 г. Канстанц?нопаль ? яго абарончыя збудаванн? был? пашкоджаны землетрасеннем. Таму ? часы Феадос?я II на захад ад ≪канстанц?навых сцен≫ был? пабудаваны новыя сцены.

Найвышэйшага роскв?ту В?зантый дасягну? у часы ?мператара Юстын?яна I (527?565). Ён разгарну? у стал?цы грандыёзных маштаба? буда?н?цтва. У 532?537 гадах бы? пабудаваны сабор Святой Саф?? ? па тых часах найбуйны ? свеце хрысц?янск? храм.

У 625?626 Канстанц?нопаль перажы? цяжкую аблогу ? з усходу пад яго сценам? стаял? персы, з захаду ? авары. У 670, 674?678, 717?718 гг. горад штурмавал? арабы, у 698 г. яго захап?л? ? абрабавал? сам? в?зантыйцы ? суперн?к? ?мператара Ляонц?я, у 705 г. каля сцен стал?цы стаял? балгары, як?м адкры? вароты сам ?мператар Юстын?ян II. З 726 г. да 843 г. Канстанц?нопаль знаходз??ся ? эп?цэнтры грамадзянскай вайны пам?ж ?конаборцам? ? прых?льн?кам? шанавання абразо?. У 860, 874, 944, 1043 гг. на горад нападал? русы .

Пасля перамог? пад Манцыкертам у 1071 г. над ?мператарам Раманам IV Дыягенам, турэцк?я султаны з дынасты? Сельджука? захопл?ваюць Малую Аз?ю. Усходняя мяжа ?мперы? праходз?ла амаль па прадмесцях Канстанц?нопаля.

Аляксей I Камн?н спадзява?ся скарыстаць у сва?х мэтах крыжацк? рух. Аднак з’я?ленне ?ерусал?мскага карале?ства (гл. далей: Першы крыжовы паход ) ? акты?нае прасо?ванне на Усход заходн?х канкурэнта? ? венецыянца?, генуэзца?, п?занца? нанесла ?дар па эканом?цы в?зантыйскай стал?цы. Незадаволены гэтым Андрон?к I Камн?н у 1183 г. адмян?? прыв?ле? ?тальянск?х гандляро? ? выгна? ?х за межы ?мперы?. Венецыянцы адпомсц?л? ? у час Чацвёртага крыжовага паходу заходн?я рыцары аблажыл? Канстанц?нопаль ? 13 красав?ка 1204 г. узял? горад штурмам ? разрабавал?.

Канстанц?нопаль бы? пера?твораны ? стал?цу новай дзяржавы ? Лац?нскай ?мперы? . Вярнуць сабе горад грэк? здолел? тольк? 15 л?пеня 1261 г., кал? жыхары адкрыл? вароты ?мператару н?кейскаму М?ха?лу VIII Палеалогу.

Аднав?ць кол?шнюю магутнасць Палеалог? не здолел?. Канстанц?нопаль заняпа?, яго насельн?цтва скарачалася. Асабл?ва адчувальным адток жыхаро? ста? тады, кал? суседн?я султаны з дынасты? Асмана? стал? аб’ядно?ваць пад сваёй уладай да таго разрозненыя турэцк?я княствы Малой Аз?? ? паступова захопл?ваць в?зантыйск?я гарады ? прав?нцы?.

Стал?ца Асманскай ?мперы? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 1457?1458 гг. горад ста? стал?цай Асманскай ?мперы?. Амаль усе жыхары Канстанц?нопаля, як?я застал?ся ? жывых пасля штурму горада, был? ператвораны ? рабо? ? прададзены.

Для новай стал?цы спатрэб?л?ся новыя жыхары. Першым? перасяленцам? стал? турк? з Аксарая, армяне з Бурсы, грэк? з Эгейск?х астраво? ? Пелапанеса. У 1461 г. Мехмед II захап?? Трапезунд ? мясцовых грэка? таксама перасял?? у Стамбул.

Ужо 3 чэрвеня 1453 г. султан загада? перабудаваць у мусульманскую мячэць сабор Святой Саф??. Тая ж доля чакала ? большасць ?ншых хрысц?янск?х храма?. Побач з ?м? пачал? будаваць ? новыя мячэц?, першай з як?х ста? комплекс у гонар Ейюба Ансары. Мячэць Фац?х была пабудавана пад к?ра?н?цтвам грэчаскага арх?тэктара Хрыстадула на месцы ? з матэрыяла? царквы Святых Апостала?. Пры Мехмедзе II таксама пачалося буда?н?цтва стамбульскага Вял?кага рынка. Недалёка ад былога Форума Феадос?я пабудаваны Султанск? палац (Эск?-Сарай), аднак у ?м султану было цесна, ? ? 1466 на месцы былога Акропаля В?зантыя пачалося буда?н?цтва новага палаца ? Тапкапы. Пасля сюды пераеха? сам султан ? яго канцылярыя, а двор ? Гарэм застал?ся ? старым палацы.

Спачатку горад выгляда? маланаселеным, да таго ж у большасц? яго жыхаро? не было прыстойных умо? для ?снавання. Не дз??на, што людз? пам?рал? ад хвароб, тольк? чума штогод заб?рала некальк? соцень жыцця?. Аднак насельн?цтва Стамбула хутка расло, ? да канца ХV ст. перавыс?ла 200 тысяч, амаль у 7 раз больш, чым за апошн?я гады ?снавання В?занты?. Мусульмане пры гэтым не складал? ? 60 % жыхаро? горада. У 1509 г. стал?ца стала ахвярай землетрасення, якое разбурыла больш за сто мячэцей ? некальк? тысяч жылых дамо?.

У 1512 г. пры падтрымцы янычара? Стамбул захап?? султан Сел?м I , як? адх?л?? ад улады свайго бацьку ? Баяз?да II. У 1513 г. ён загада? зн?шчыць у сва?х уладаннях, ? ? стал?цы ? прыватнасц?, ус?х шы?та? ? сапра?дных або падазроных. Затое пасля захопу ? 1517 г. Ег?пта ? Стамбул перасял?л? тысячы ка?рск?х рамесн?ка?. Х?джаз прызна? уладу Асмана? ? султана ? якасц? хал?фа мусульман. У пацвярджэнне гэтаму на бераг? Басфора перавезл? ?сламск?я рэл?кв??. Стамбул ператвары?ся ? цэнтр ?сламскага свету .

Сулейман Вял?к? ? яго нашчадк? [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У часы к?равання Сулеймана ? у 1520?1566 гг. горад перажывае новы ≪залаты век≫. ?мперыя, якая працягнулася ад Марока да ?ндыйскага ак?яна , абавязана была трымаць годную стал?цу. У Стамбуле будуюцца новыя мячэц?, медрэсэ ? ?ншыя будынк?. Гало?ны арх?тэктар Сулеймана С?нан будуе, у прыватнасц? мячэць Шах-задэ (скончана ? 1548 г.) ? мячэць Сулеймана, якая ператварылася ? сапра?дны с?мвал Стамбула. Разбудо?ваецца палац Тапкапы, куды па патрабаванн? жонк? султана Раксаланы пераб?раецца ? султанск? гарэм . Свой палац будуе ? вял?к? в?з?р ?браг?м-паша ? з заходняга боку былога ?падрома.

Пасля смерц? Сулеймана Асманская ?мперыя пачынае х?л?цца да заняпаду, але ? стал?цы працягваецца буда?н?цтва мячэцей ? медрэсэ, рынка? ? лазня?. У часы Ахмеда I, будуецца Блак?тная мячэць (1609?1616) ? першая ? ?сламск?м свеце мячэць з шасцю м?нарэтам?.

Вел?зарныя выдатк? на буда?н?цтва ? горадзе спусташал? дзяржа?ны скарб, а ваеннае шчасце ад ?мперы? пачало адварочвацца. Асман II у 1622 г., раздражнены паражэннем пад Хоц?нам, наогул вырашы? перанесц? стал?цу на ?сход ? да Дамаска або Алепа. Аднак па?стал? янычары, султана схап?л? ? пасля катавання заб?л? ? крэпасц? Едыкуле.

Да сярэдз?ны XVII ст. Стамбул ператвараецца ? адз?н з найбуйных гарадо? тагачаснага свету. У горадзе працавала 23 тысячы майстэрань (80 тысяч рабочых). Тольк? буйных купцо? нал?чвалася 15 тысяч. ?м належала 32 тысячы крам ? складо?. Аднак жыллёвае ? гаспадарчае буда?н?цтва вялося хаатычна ? пажары пагражал? ледзь не ?сяму гораду. У 1572 г. бы? прыняты нават адмысловы закон, як? патрабава? ад гаспадара кожнага дома мець драб?ны ? вял?к?я бочк? з вадой. Тым не менш тольк? з 1633 г. да 1698 г. ? у Стамбуле адбы?ся 21 вял?к? пажар, найбольшы ? у 1660 г.

Стамбул застава?ся цэнтрам не тольк? турэцкай або ?сламскай культуры. У горадзе працягвала дзейн?чаць Канстанц?нопальская Патрыярх?я правасла?най царквы (рэз?дэнцыяй патрыярха з 1456 г. была царква Багародз?цы (у 1587 г. ператвораная ? мячэць), з 1720 г. ? царква Святога Георг?я). У 1565 г. была адкрыта першая армянская друкарня, у 1627 г. ? першая грэчаская. ? тольк? ? 1727 г. султан Ахмед III , як? л?чы? сябе вял?к?м асветн?кам, пабудава? у палацы Тапкапы б?бл?ятэку (1719 г.) ? да? дазвол на адкрыццё друкарн? для друку кн?г на турэцкай ? арабскай мовах, пры ?мове што яна не будзе друкаваць рэл?г?йнай л?таратуры (супраць гэтага пярэчыла духавенства).

Апошняе дзесяц?годдзе к?равання Ахмеда III атрымала назву ≪эпох? цюльпана?≫ ? праслав?лася модай на ?сё раскошнае ? французскае. На ?зор Версаля ? Стамбуле ? побач з ?м, адз?н за адным будуюцца султанская палацы ? стыл? барока ? ракако ? Саадабад, Гумаюнабад, Нешабад, Ферахабад ? ?нш.

Рэформы [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У XVIII ст. Асманская ?мперыя знаходз?цца ? стане глыбокага крыз?су. Эканам?чная дэградацыя дапа?няецца пал?тычным застоем. Паражэнн? ? войнах з А?стрыяй ? Рас?яй з’я?ляюцца чарговым сведчаннем паглыблення крыз?су, але ? спробы мадэрн?зацы?, найперш, ваеннай арган?зацы? (у Стамбуле, у прыватнасц?, ствараюць артылерыйскую, ?нжынерную, нав?гацыйную ? марскую школы) распальваюць барацьбу м?ж сабою пануючых слаё? грамадства. Порта губляе Крым ? Па?ночнае Прычарнамор’е, на Ег?пет замахваюцца адначасова французы ? брытанцы, ≪вял?к?я≫ дзяржавы пачынаюць абмярко?ваць будучыню ?сёй ?мперы? Асмана? (так званае ≪Усходняе пытанне≫) ? статус чарнаморск?х прал?ва?. Порту адкрыта пачынаюць зваць ≪Хворы Басфор≫.

Усё гэта прымушае султана Сел?ма III (1789?1807) пачаць сапра?дныя рэформы. У 1793 г. ствараюцца першыя часц? рэгулярнага войска, у стал?цы будуюцца новыя казармы, пашыраюцца ваенныя школы, адна?ляецца праца друкарань. Незадаволеныя нова?вядзенням?, янычары ? 1807 г. ск?дваюць манарха-рэфарматара ? саджаюць на прастол сва?х марыянетак. Прых?льн?к? рэформ зб?раюць уласнае войска ? з яго дапамогай прыводзяць да ?лады Махмуда II, як? працягвае справу Сел?ма. Пра?да яму даводз?цца адначасова змагацца з па?станнем грэка?, на баку як?х ? грамадская думка ?сёй Е?ропы, ? змяняць чыно?н?ка?-фанарыёта? лаяльных туркам. Пасля чарговага мяцяжу янычара? султан канчаткова л?кв?дуе янычарск? корпус.

Наступны султан Абдул-Меджыд I (1839?1861) 3 л?стапада 1839 выдае Гюльханейск? ?каз аб пачатку глыбок?х рэформ, як?я атрымл?ваюць назву ≪танз?мат≫. Стамбул таксама мяняецца. У 1845 г. пабудаваны першы пастаянны Галацк? мост. У 1846 г. адчыняецца Сельскагаспадарчая школа, 1848 ? першае педагаг?чнае вучыл?шча, 1850 ? таварыства Еджумен ? Дан?ш (Старатурэцкая Акадэм?я навук), у моду зно?, але ?жо сярод шырэйшых слаё?, уваходзяць французская мова ? е?рапейская адзежа. Тым больш, што ? час Крымскай вайны англ?чане з французам? становяцца саюзн?кам?, ? ?х салдаты размяшчал?ся ? Стамбуле. Пасля перамог? над Рас?яй рэз?дэнцыю султана ?рачыста пераносяць з палаца Тапкапы ? новую рэз?дэнцыю, пабудаваную па е?рапейск?м узоры, ? палац Далмабахчэ. У 1867 г. пачынае працаваць першы турэцк? прафес?йны тэатр, у 1868 г. ? Галатасарайск? л?цэй. У 1870 г. аф?цыйна адчыняецца ?н?верс?тэт, пра?да пра?снава? ён нядо?га ? да канца 1871 г. У 1871 г. у Стамбуле з’я?ляецца першая трамвайная л?н?я, а ? 1875 г. карл?кавая л?н?я метро.

Абдул-Гам?д II ? ≪младатурк?≫ [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

У 1875 г. урад ?мперы? вымушаны бы? абвясц?ць аб дзяржа?ным банкруцтве. Бездапаможнасцю ?лады паспрабавал? скарыстацца апаз?цыянеры ? ≪новыя асманы≫ на чале з Ахмедам М?дхат-пашою. Пад ц?скам вул?ц ? ?л?чваючы незадаволенасць у во?нск?х часцях султан Абдул-Аз?з у ма? 1876 згаджаецца ?весц? М?дхат-пашу ? склад урада, а пасля ? ? сам адракаецца ад стальца.

Новы султан Мурад V абмяжо?ваецца амн?стыяй ? фармальнай згодай на абмеркаванне праекта канстытуцы?. Праз тры месяцы адх?ляюць ад улады ? яго. Новым султанам роб?цца Абдул-Хам?д II. Ён прызначае М?дхат-пашу вял?к?м в?з?рам. 23 снежня 1876 г. на ?рачыстай цырымон?? ? Стамбуле ад ?мя султана аб’я?ляюць аб увядзенн? канстытуцы?. Але выконваць яе Абдул-Хам?д II не зб?ра?ся. У лютым М?дхата адх?ляюць ад урада. Абраны парламент прапрацава? тольк? год. Спасылаючыся на новую вайну з Рас?яй, дэпутата? разганяюць, ? султан усталё?вае рэжым асаб?стай дыктатуры, як? атрыма? назву ≪зулюм≫. Уведзена жорсткая цэнзура, ?ншадумца? за малую падазронасць арышто?ваюць, па кра?не коцяцца армянск?я пагромы.

≪Вял?к?я дзяржавы≫ на ?сё гэта заплюшчвал? вочы. Бо эканом?ка ?мперы? скора перайшла пад ?х кантроль. У 1881 г. у Стамбуле е?рапейцы ствараюць ≪Адм?н?страцыю асманскай дзяржа?най пазык?≫, якая атрымл?вае права зб?раць падатк? з падданых султана для вяртання замежных пазык. Функцы? цэнтральнага дзяржа?нага банка фактычна выконвае Атаманск? банк, як? на самай справе з’я?ляецца ?ласнасцю брытанца? ? француза?. ?мперыя адчыняецца Захаду. У 1889 г. у Канстанц?нопал? адкрываецца чыгуначны вакзал, як? прымае знакам?ты ≪ Усходн? экспрэс ≫ маршрутам ≪ Парыж -Стамбул≫. ?ншаземцы прымаюць удзел ? ? разв?цц? ?ласнай ?нфраструктуры асманскай стал?цы ? у канцы XIX ст. горад атрымл?вае сучасную с?стэму электра- ? водазабеспячэння.

Змаганне супраць рэжыму ≪зулюма≫ ?значальвае партыя ≪Яднанне ? прагрэс≫ (≪маладыя турк?≫), першая суполка якой была створана ? Стамбуле ? 1889 г. У 1908 г. успыхнула Младатурэцкая рэвалюцыя. 24 чэрвеня Абдул-Хам?д II, вымушаны выканаць ультыматум рэвалюцыянера?, выдае ?каз аб узна?ленн? канстытуцы? ? скл?канн? парламента. Але ? красав?ку 1909 г. у Стамбуле ?спыхвае мяцеж. Младатурк? нак?ро?ваюць у стал?цу войска ? фактычна бяруць горад штурмам. Абдул-Хам?да II канчаткова пазба?ляюць стальца.

Турэцкая рэспубл?ка [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Вайну за незалежнасць Турцы? ?значал?? Мустафа Кемаль (Атацюрк). Стал?цай нова?творанай Турэцкай Рэспубл?к? стала Анкара. У 1930 г. прыняты закон, як? забаран?? у аф?цыйных дакументах выкарысто?ваць назву Канстанц?нопаль. Адз?най аф?цыйнай назвай горада стала ?мя Стамбул.

Геаграф?я [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Стамбул размяшчаецца ? па?ночна-заходняй частцы Турцы?, у Мармуроваморск?м рэг?ёне ? займае плошчу каля 5,5 тысяч км². Прал?? Басфор , як? злучае Мармуровае ? Чорнае моры, падзяляе горад на дзве вял?к?я частк?: е?рапейскую , дзе размяшчаюцца г?старычныя ? эканам?чныя цэнтры горада, ? аз?яцкую , ц? анатал?йскую , ? так?м чынам, Стамбул з’я?ляецца адз?ным горадам на планеце, як? ляжыць у двух частках свету.

Заходняя частка Стамбула далей раздзяляецца яшчэ ? зал?вам Залаты Рог , натуральнай бухтай у прал?ве Басфор, вакол якой утвары?ся В?зантый, а потым Канстанц?нопаль. Злучэнне Мармуровага мора, Басфора ? Залатога Рогу ? г?старычнае сэрца горада ? выдатны краяв?д сучаснага Стамбула.

Кл?мат [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Стамбул размяшчаецца ? зоне ?меранага кл?мату . Сярэдняя гадавая тэмпература складае 14,3 °C, сярэдняя гадавая колькасць ападка? ? 844 мм. ^[2] М?кракл?матычныя асабл?васц? фарм?руюцца ? халм?стых, прыморск?х ? ?нутраных раёнах горада.

Самым цёплым месяцам з’я?ляецца жн?вень з сярэдняй тэмпературай 23,5 °C, самым халодным ? студзень з тэмпературай у 5,8 °C. Найбольшая колькасць ападка? выпадае ? снежн? , у сярэдн?м 124 мм; найменшая ? у чэрвен? , у сярэдн?м 34 мм.

Самая н?зкая зарэг?страваная тэмпература склала ?16,1 °C ( 9 лютага 1927 ). Самая высокая зарэг?страваная тэмпература склала 40,5 °C ( 12 л?пеня 2000 ). ^[3]

Месяц	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Л?п	Жн?	Вер	Кас	Л?с	Сне	Год
Сярэдн? макс?мум °C	8,7	9,1	11,2	16,5	21,4	26,0	28,4	28,5	25,0	20,1	15,3	11,1	18,8
Сярэдн? м?н?мум °C	2,9	2,8	3,9	7,7	12,0	16,0	18,5	18,7	15,5	12,0	8,5	5,3	10,5
Крын?ца: Сусветная метэаралаг?чная арган?зацыя Арх?вавана 7 чэрвеня 2013.

Адм?н?страцыйнае дзяленне [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Стамбул дзел?цца на 27 акруг, як?я могуць уключаць сельск?я прыгарады ? асобныя населеныя пункты:

А?джылар, Кючукчэкмеджэ, Бакыркёй, Бахчэл?э?лер, Багджылар, Гюнгёрэн, Эсэнлер, Байрампаша, Зейтынбурну, Фац?х, Эм?нёну, Бейёглу, Бешыкташ, Шышл?, Кагытхане, Сарыйер, Газ?асманпаша, Эйюп, Ускюдар, Бейкоз, Кадыкёй, Картал, Пендык, Тузла, Юмран?йе, Прынцавы астравы ? Малтэпе.

Транспарт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Грамадск? транспарт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

трамвай

Хутк? трамвай (T1) пача? перавозк? пасажыра? з 1992, маючы е?рапейскую шырыню каля?ны, злучы? С?ркеджы з Тапкапы. Л?н?я была працягнутая ад Тапкапы ? Зейтынбурну ? сакав?ку 1994, ? ад С?керджы да Ем?н’ёна ? красав?ку 1996. 30 студзеня 2005 л?н?я была падо?жана ад Ем?н’ёна да Ф?ндыкл? захап??шы Залаты Рог па Галатыйскаму масту.

Л?н?я мае 24 станцы?, да?жыню 14 км. Першапачаткова абслуго?валася 22 цягн?кам? лёгкага метро, вытворчасц? ABB, як?я цяпер пераведзеныя на ?ншыя л?н??, у той час на станцыях был? часовыя высок?я платформы. Гэтыя цягн?к? был? заменены на 55 вагона? Flexity Swift вытворчасц? Bombardier Transportation у 2003 г. Працягласць по?най паездк? 42 хв?л?ны. Штодзённая здольнасць перавозк? 155 000 чалавек. Кошт праекта US $ 110 млн.

У верасн? 2006 г. была адкрыта л?н?я трамвая Т2 к?рункам ад Зейтынбурна да BAGCILAR. Л?н?я абслуго?ваецца 14 вагонам? лёгкага метро вытворчасц? ABB. Станцы? маюць высок?я платформы на ?зро?н? падлог? рухомага саставу.

метро

У пачатку XX стагоддзя ? Стамбуле працава? Цюнель ( турэцк. : Tunel ) ? падземны фун?кулёр , першапачаткова ён працава? на коннай цязе, але ? 1910 бы? электраф?каваны.

Буда?н?цтва сучаснага падземнага метрапал?тэна ? Стамбуле пачалося ? 1992 г. Першая л?н?я (M2) Taкс?м ? 4-ы Левент уведзена ? эксплуатацыю 16 верасня 2000 г. Да?жыня л?н?? 8,5 км, мае 6 станцый, пабудаваных аднатыпна, але ? розных колерах. Цяпер працуюць 8 цягн?ко? па 4 вагоны ? кожным. ?нтэрвал руху 5 хв?л?н, штодзённая перавозка 130 000 пасажыра?. Працягласць паездк? 12 хв?л?н. Падземка здольная проц?стаяць землетрасенням магутнасцю 9 бала? шкалы Рыхтэра.

Па?ночная гал?на 4-ы Левент ? Маслак была адчынена ? студзен? 2009 г. Па?днёвая гал?на ад Такс?ма да Ен?кап?, перасякае Залаты Рог па мосце ? далей вяртаецца пад старым горадам у Чычкан, у цяперашн? час цалкам гатовая ?, як чакаецца, пав?нна быць уведзена ? эксплуатацыю ? 2009 г. Участак будзе мець да?жыню 5,4 км ? чатыры станцы?.

На аз?яцк?м боку горада працягваецца буда?н?цтва л?н?? ад Кадыкай да Картал.

Марск? транспарт [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Марск? транспарт мае жыццёвую важнасць для Стамбула, бо горад практычна з ус?х бако? абмывае мора: Мармуровае мора ? Залаты Рог, Басфор, Чорнае мора. Шмат жыхаро? Стамбула жывуць на Аз?яцк?м боку горада, але працуюць на Е?рапейск?м. Знакам?тыя прыгарадныя паромы фарм?руюць аснову штодзённага перамяшчэння пам?ж дзвюма часткам? горада ? ? транспартуюць у дзень больш, чым абодва в?сячыя масты цераз Басфор.

IDO (Istanbul Deniz Otobusleri ? Стамбульск? марск? а?тобус) бы? заснаваны ? 1987 г., дзейн?чае пам?ж е?рапейск?м, аз?яцк?м ? некаторым? ?ншым? прыстаням? ? Мармуровым моры.

Стамбульск? порт ? адз?н з гало?ных у кра?не. Стары порт на Залатым Рогу выкарысто?ваецца для асаб?стай нав?гацы?. Порт Каракай, выкарысто?ваецца для кру?зных караблё?, гало?ны Стамбульск? грузавы порт знаходз?цца ? раёне Гарэм на аз?яцк?м боку горада.

Аэрапорты [ прав?ць | прав?ць зыходн?к ]

Стамбул валодае двума м?жнародным? аэрапортам?: большы ? гэта М?жнародны аэрапорт Атацюрк, размешчаны ? раёне Ешылкёй (Сан Стэфана) на Е?рапейск?м боку, у 24 км ад цэнтра горада. Кал? ён бы? пабудаваны, то знаходз??ся на захадзе стал?чнай вобласц?, але цяпер ляжыць у межах горада.

Меншы ? М?жнародны аэрапорт Саб?ха Гёкчэн размешчаны ? раёне Курткёй, што ? Аз?яцкай частцы горада. Знаходз?цца, прыкладна ? 20 км на ?сход ад аз?яцк?х квартала? ? 45 км на ?сход ад цэнтра горада.