Pol Dirak

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya kec Axtarı?a kec
Pol Dirak
fr. Paul Adrien Maurice Dirac
Do?um adı Paul Adrien Maurice Dirac
Do?um tarixi 8 avqust 1902 ( 1902-08-08 ) [3] [4] […]
Do?um yeri
V?fat tarixi 20 oktyabr 1984 ( 1984-10-20 ) [3] [4] […] (82 ya?ında)
V?fat yeri
Elm sah?l?ri n?z?ri fizika [1] , riyaziyyat [2] , kvant mexanikası [2]
Elmi d?r?c?si
?? yerl?ri
T?hsili
Tanınmı? yetirm?l?ri Robert Oppenheymer
Uzvluyu
Mukafatları Fizika üzrə Nobel mükafatı "Kopli" medalı
"Xidmət" ordeni
Vikianbarın loqosu  Vikianbarda ?laq?li mediafayllar
Muasir Fizika

Coxobrazlı dinamikası: ?redinger t?nliyi v? Kleyn?Qordon t?nliyi

Pol Adrien Moris Dirak ( 8 avqust 1902 [3] [4] […] , Bristol [10] [1] […] ? 20 oktyabr 1984 [3] [4] […] , Tallahassi [d] [1] [11] ) ? britaniyalı fizik-n?z?riyy?ci, kvant mexanikasının banil?rind?n biri. Fermiyonların h?r?k?tini t?svir ed?n Dirak t?nliyinin mu?llifi. Bu t?nliyin vasit?sil? sonralar antimadd?nin movcudlu?u subut edil?c?kdi. 1933-cu ild? Ervin ?redingerl? birlikd? " atom n?z?riyy?sinin yeni m?hsuldar formalarını k??fin? gor? " Fizika uzr? Nobel mukafatına layiq gorulmu?dur.

H?yatı [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Pol Adrien Moris Dirak Bristolda fransız dili mu?llimi isvecr? ?silli Carlz Adrien Ladislav Dirak v? ingilis Florens Hanna Dirakın ail?sind? anadan olmu?dur. Dirak ?vv?lc? Bristolda ticar?t m?kt?bind? oxuyur, sonradan Bristol universitetinin elektrotexnika fakult?sin? daxil olur. Universitetd? oxudu?u ill?rd? Albert Eyn?teynin nisbilik n?z?riyy?si il? maraqlanır v? iki il mudd?tind? riyaziyyatla m???ul olur. Daha sonra Kembridcd? Muq?dd?s ?ona kolledcinin riyaziyyat uzr? aspiranturasına daxil olur v? 1926-cı ild? doktorluq dissertasiyasını mudafi? edir. Novb?ti ild? is? Dirak el? h?min kolledjin elmi ?urasına uzv secilir.

Dirak Kembridc? aspiranturada oxudu?u ill?rd? Verner Heyzenberq v? Ervin ?redinger kvant n?z?riyy?sini atom v? subatom sisteml?rinin v? elektron kimi mikrohiss?cikl?rin h?r?kl?tinin t?svirin? t?tbiq etm?y? imkan ver?n kvant mexanikası uz?rind? calı?ırdılar. Dirak Heyzenberq v? ?redinger t?nlikl?rinin 1925-ci ild? n??rind?n sonra onları oyr?nm?y? ba?layır v? h?tta bu t?nlikl?r? b?zi faydalı qeydl?r d? edir. Heyzenberq v? ?redingerin hazırladı?ı kvant mexanıkasının b?zi catı?mazlıqları var idi. Bel? ki, bu mexanika yalnız hiss?cikl?rin kucu sur?tind? (i?ıq sur?ti il? muqayis?d?) ozunun do?ruldurdu. Bu is? Eyn?teynin nisbilik n?z?riyy?sinın baxdı?ı effektl?ri n?z?r? almırdı. Nisbilik n?z?riyy?sinin sur?tin artması il? hiss?cikl?rin kutl?sinin artması kimi effektinin ?h?miyy?ti sur?tin qiym?tinin i?ıq sur?tin? yaxınla?dı?ı halda artırdı. ?redinger ilk d?f? kvant mexanikasında sur?t? qoyulan m?hdudiyy?ti aradan qaldırma?a calı?ır, lakin buna nail ola bilmir.

?redingerin ducar oldu?u bu muv?f?qqiy?tsizliyin ?sas s?b?bi onun elektronun spin (elektronun oz oxu ?trafında fırlanması) kimi xass?sini n?z?r? almaması idi. Spin anlay?ı o vaxtlar x?tti spektrl?rin ?n?n?vi t?svir c?rciv?sin? sı?mayan b?zi detallarını izah edilm?sind? istifad? olunan hipotez idi. Dirak qar?ısına dal?a t?nlikl?rin? nisbilik t?bi?ti verm?k v? bu t?nlikl?ri relyavistik formada yazmaq m?qs?di qoyur. 1928-ci ild? n??r olunan yeni t?nlik sonralar Dirak t?nliyi kimi tanınır. Bu onun n?z?riyy?sinin t?nt?n?si idi. Bundan ?lav?, Dirak t?nlikl?ri elektronun maqnit xass?l?rini (maqnit moment) ?vv?lc?d?n t?yin etm?k imkanı verirdi,

lakin Dirak n?z?riyy?si sonradan daha maraqlı k??fl?r? yol acır. Bel? ki, n?z?riyy? m?nfi qiym?tli enerjil?rin movcudlu?unun mumkunlyunu x?b?r verirdi. O dovr ucun bu cox k??f boyuk ?h?miyy?t da?ıyırıdı. Cunki movcud elm h?l? m?nfi enerjil?rin izahına imkan vermirdi. M?nfi enerjini hec bir fiziki m?nası olamayan "riyazı aberassiya" kimi q?bul etm?k ?v?zin? Dirak h?qiq?t?n m?nfi enerjili v?ziy?tin movcud oldu?u q?naitin? g?lir. Elektromaqnit sah?sinin elektrona t?sirini m?nfi enerjili v?ziyy?tin? baxan Dirak mu?yy?n etdi ki, elektronun bu v?ziyy?td? h?r?k?ti onun ?ks, y?ni musb?t, elektrik yuku altında h?r?k?tin? ekvivalentdir. Dirak t?klif edir ki, musb?t yuklu z?rr?cikl?r proton ola bil?r.

H?r bir dinamik v?ziyy?td? yalnız bir elektronun oldu?unu bilidr?n Paulinin istisna prinsipin? (exclusion principle) ?saslanaraq Dirak butun m?nfi enerjili v?ziyytl?rin dem?k olar ki tamamil? doldu?u v? odur ki, eynicinsli fonun mu?ahid? olunmadı?ı fikrini ir?li surur, lakin eynicinsli muhitd? d?liy? ox?ar vakant (dolmamı?) enerjili v?ziyy?tl?r mu?ahid? oluna bil?r. Bu d?lik ozunu musb?t yukl?nmu? elektron kimi aparır. Bunda ?lav?, d?lik m?nfi enerjinin catı?mazlı?ına uy?un g?ldiyind?n onun enerjisi d? dig?r m?lum hiss?cikl?rin enerjisi kimi musb?tdir. Bel?likl?, Dirak elektronun ekiz tayı olan antimadd?nin movcudlu?unu da x?b?r verir.

Dirak eyni zamanda elektronun vakant d?liyi doldura bilm?sinin mumkunluyunu d? gost?rir. Bu is? elektronunun antielektronla toqqu?ması v? n?tic?d? h?r iki hiss?ciyin m?hvi v? enerjinin foton ?ualanması halında ayrılması dem?k idi. Yuks?k enerjili fotonlardan elektron-antielektron cutunun yaranmasının mumkunluyu ideyası da Diraka m?xsusdur. Dirak t?r?find?n x?b?r verilmi? antielektron 1932-ci ild? Karl. D. Anderson t?r?find?n k??f olunmu? v? pozitron adlandırılmı?dır. Daha sonralar is? elektron-antielektron cutluyuyun d? ?m?l? g?lm?si mumkunuluyu d? subuta yetirilmi?dir. N?tic?d?, Dirak dig?r hiss?cikl?rin d?, m?s?l?n protonun da anti-analoqlarının olmasının mumkunluyunu ir?li surur, lakin bel? cutlukl?r v? antihiss?cikl?ri t?svir etm?k daha murr?k?b n?z?riyy? t?l?b edirdi. Antriprotonun movcudlu?u 1955-ci ild? Ouen Cemberlen t?r?find?n subuta yetirilir. Hal-hazırda is?, dig?r coxsaylı antihiss?cikl?r m?lumdur.

Dirak t?nlikl?ri rentgen ?ualarının s?p?l?nm?si problemin? d? aydınlıq g?tirir. Subuta yetirilir ki, rentgen ?ualanması s?p?l?nm?d?n sonra daha boyuk dal?a uzunlu?una malik olur (daha az nufuzetm? qabiliyy?ti). Bu s?p?l?nm? anında dal?a uzunlu?nun sabit qaldı?ını iddia ed?n movcud n?z?riyy?y? ziddiyy?t t??kil edirdi. 1923-cu ild? Artur Kompton sonralar Kompton effekti adlandırılacaq hadis?ni k??f edir. Bu effekt rentgen ?ualanması fotonlarının ayrı-ayrı elektronlarla qar?lıqılı t?sir? girdiyini gost?rirdi. N?tic?d? elektron h?r?k?t? g?lir v? elektronun aldı?ı kinetik enerji rentgen fotonun enerjisi hesabına yaranır. S?p?l?nmi? foton daha az enerjiy? malik olur v? daha az tezlikl v? daha boyuk dal?auzunlu?una malik olur. Fotonun elektronla qar?ılıqlı t?siri bilyard ?arlarının bir-biril? toqqu?masına b?nz?yir. Kompton effektinin k??fi bir daha ?ualanmanın ikili t?bi?tini ? dal?a-hiss?cik dualizmini subuta yetirir. Rentgen ?ualanması ozunu ?vv?lc? dal?a , elektronla qar?ılıqlı t?sird? hiss?cik (foton) v? n?hay?t elektronla toqqu?madan sonra yenid?n dal?a kimi aparır.

Bir q?d?r sonra Dirak hal-hazırda Fermi-Dirak statistikası kimi tanınan elektron sisteminin enejisinin statik paylanmasını ir?li surur. Bu metal v? yarımkeciricil?rin elektrik xass?l?rinin n?z?ri anla?ılmasında muhum rol oynayır.

Dirak h?mcinin musb?t v? m?nfi yuklu elektrik hiss?cikl?rin? ox?ar maqnit monopollarının ? izol?edlmi? musb?t v? m?nfi maqnit hiss?cikl?rinin d? movcudlu?unu x?b?r vermi?dir. Maqnit monopollarını ekspremental yolla mu?yy?n etm?k gunumuz? q?d?r mumkun olmamı?dır. Butun m?lum maqnitl?r iki qutb? malikdir ? ?imal v? c?nub qutbl?ri. Dirak t?bii fiziki sabitl?rin m?s?l?n, qravitasiya sabitinin ?slind? hec d? sabit olmayıb, zaman ?rzind? d?yi?? bildiyi fikrini ir?li surur. Qravitasiyanın azalması v? ya z?ifl?m?si o q?d?r asta gedir ki, bunu t?yin etm?k olduqca c?tindir v? odur ki, o hipotetik qalır.

Dirak ?redingerl? birlikd? "atom n?z?riyy?sinin yeni m?hsuldar formalarını k??f etm?sin?" gor? 1933-cu il fizika uzr? Nobel mukafatına layiq gorulur. "Umumif?ls?fi noqteyi-n?z?rd?n muxt?lif tip elementar hiss?cikil?rin sayı (?n azı, ilk baxı?dan bel? gorunur) minimal olmaldır. M?s?l?n, bir v? ya an coxu iki… Lakin t?crubi m?lumatlardan m?lum olur ki, bu say daha coxdur. Bundan ?lav?, elementar hiss?clik?r tipl?rniin sayı artıma do?u olduqca narahatedici tendensiya alma?a ba?layıb". Bu Dirakın qısa Nobel muhazir?sind?n bir cıxarı?dır. Muhazir?sinin sonunda is? Dirak musb?t v? m?nfi elektrik yukl?ri arasındakı simmetriyadan ir?li g?l?n "ba?lıca olaraq pozitron v? antiprotonlardan t??kil olunmu? ulduzların movcudlu?u mumkundur" fikrini ir?li surur. "Ola bilsin ki, ulduzların yarısı pozitron, dig?r yarısı is? o biri tip? aid olsun. Bu iki tip ulduzlar eyni spektrl?r? malik olmalıdır v? bunları muasir astronomik usullarla f?rql?ndirm?k y?qin ki mumkun olmazdı."

Dirakın nisb?t?n az m?lum, lakin hec d? az ?h?miyyt k?sb etm?y?n ?s?rl?rind?n elektrodinamikada kvant elektromaqnit v? Dirak sah?l?rinin qar?ılıqlı t?siri n?z?riyy?si (1927), kvant mexanikası il? ?laq?li (1950?1958) v? ?saslandırlmı? kvant sah?l?ri ("Kvant mexanikasının prinsipl?ri" adlı fundamental kitabı) gost?rm?k olar.

Relyavistik kvant mexanikasına dair ?s?l?rini tamamladıqdan sonra Dirak boyuk ?ohr?t qazanır. Yaponiya, Sovetl?r Birliyi, Birl??mi? ?tatlar universitetl?rin? muhazir?l?r oxuma?a d?v?t olunur. 1932-ci ild?n 1968-ci il istefasına q?d?r Dirak Kembridc universitetinin fizika fakult?sinin (bir vaxtlar ?saak Nyutonun calı?dı?ı) professor-pedoqoqu kimi calı?ır. Kembridcd?n istefa verdikd?n sonra Dirak Florida universitetin? d?v?t olunur v? omrunun sonuna q?d?r burada calı?ır. Dirak 1984-cu ild? Tallaxasid? v?fat edir.

1937-ci ild? Dirak fizik Eugen P. Viqnerin bacısı Marqit Viqnerl? evl?nir. Cutluyun iki qız ovladı dunyaya g?lir. Dirak sakit, qapalı v? fikrini cox yı?cam ??kild? ifad? ed?n insan olmu?dur. O t?klikd? i?l?m?y? ustunluk vermi?, birba?a ozu d?rs dediyi t?l?b?lrinin sayı cox az olmu?dur. Dirak uzun piyada g?zintil?rini sevirdi

Nobel mukufatından ?lav?, Dirak Kral medalı (1939) v? London Kral C?miyy?tnin Kopli medalına layiq gorulur, Amerika Milli Elml?r Akademiyasına ?cn?bi uzv v? Pap Elml?r Akademiyasına uzv secilir. 1973-cu ild? Dirak Boyuk Britaniyanın "Xidm?tl?r? gor?" ordeni il? t?ltif olunur.

Xarici kecidl?r [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

Vikianbarda Pol Dirak il? ?laq?li mediafayllar var.

?stinadlar [ redakt? | m?nb?ni redakt? et ]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 P.A.M.Dirac Biography . // bioqrafiya
  2. ↑ 1 2 3 4 Cex Milli Hakimiyy?t M?lumat bazası .
  3. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi . 1994.
  4. ↑ 1 2 3 4 Kojevnikov A. P.A.M. Dirac // Encyclopædia Britannica   (ing.) .
  5. ↑ 1 2 3 4 https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rsbm.1986.0006 . S. 160.
  6. ↑ 1 2 3 4 P.A.M.Dirac Biography . // Biography: Historical & Celebrity Profiles
  7. ↑ 1 2 https://www.leopoldina.org/mitglieder/mitgliederverzeichnis/mitglieder/member/Member/show/paul-dirac/ .
  8. ↑ 1 2 http://www.pas.va/content/accademia/en/academicians/deceased/dirac.html .
  9. ↑ 1 2 NNDB   (ing.) . 2002.
  10. ↑ 1 2 Дирак Поль Адриен Морис // Большая советская энциклопедия   (rus.) : [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва : Советская энциклопедия , 1969.
  11. ↑ 1 2 www.accademiadellescienze.it   (it.) .
M?nb? ? " https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Pol_Dirak&oldid=7253806 "