?qtisadiyyat
? istehsal usullarının f?rql?ndirilm?si xususiyy?tl?ridir. ?qtisad elminin adı bu sozd?n, termind?n alınmı?dır. Geni? m?nada iqtisadiyyat butun iqtisadi bilik sah?l?rinin, el?c? d? iqtisadi n?z?riyy?nin oyr?ndiyi, ara?dırdı?ı obyektdir.
Elm tarixind? ilk d?f? iqtisadiyyat sozunu, anlayı?ını q?dim yunan aliml?ri i?l?tmi?l?r. O,
Ksenofontun
(e.?-430?355) "Ev t?s?rrufatı" v? ya "Ev iqtisadiyyatı" deyil?n ?s?rinin adından goturulmu?, sonra
Aristotel
(384?322) t?r?find?n geni? ??rh edilmi?dir. Yunan sozu olan "Oykonomiya" iki sozd?n- "oykos" (ev, t?s?rrufat) v? "nomos" (qayda, qanun) soz birl??m?l?rind?n yaranmı?dır. Bu m?nada "Ekonomika" antik dovrun qul ?m?yin? ?saslanan ail? t?s?rrufatının, ?n cox natural t?s?rrufat munasib?tl?rini ifad? edirdi. T?s?rrufat v? onun idar?edilm? qanunları m?nasını da?ıyan bu anlayı? sonralar mur?kk?b v? geni? bir f?aliyy?t dair?sini, butovlukd? iqtisadiyyat m?nasını ifad? etm?y? ba?lamı?dır. Hazırda dunyanın ?ks?r olk?l?rind?, muxt?lif dill?rd? "Ekonomiks" geni? anlamlı bir kateqoriya kimi i?l?dilm?kd?dir. Bizim v? bir cox islam olk?l?ri xalqlarının dilind? "ekonomika" ?r?b dilind?n alınmı? "iqtisadiyyat", "iqtisad" kimi sozl?rl? ifad? olunur. Lu??ti m?nası da el? "ekonomika" anlayı?ının bildirdiyi m?naya uy?undur.
"?qtisadiyyat" termini ilk d?f? "Oykonomiya" adı altında q?dim yunan alimi Ksenofont (b.e.?. 430?355-ci ill?r) t?r?find?n i?l?nmi?, sonralar Aristotel t?r?find?n geni? yayılmı?dır. "?qtisadiyyat" sozu ?r?bc? "q?s?d?" ("yon?ltm?k", "q?na?t etm?k, "catma?a calı?maq") sozund?n ?m?l? g?lmi?, bu sozd?n muxt?lif m?nalarda i?l?n?n "qasid", "m?qs?d", "q?sd" sozl?ri yaranmı?dır. "?qtisad" sozu
?r?b
dilind? "q?na?tcilik", "t?s?rrufat" m?nasında i?l?dilir. "T?s?rrufat" sozu ?r?bc? "s?rf", "m?sr?f", "t?srif" sozl?ri il? eynidir. "?qtisadiyyat" sozu "iqtisad" sozunun c?m halıdır. "?qtisadiyyat" sozu forma baxımından da f?rql?nir. N?z?ri v? t?tbiqi iqtisadiyyat butun iqtisad
elml?rinin
deyil, t?s?rrufat h?yatının ?n muhum prosesl?rinin d?rk olunması v? t?nziml?nm?si ucun xususil? aktual olan istiqam?tl?rin ozun?m?xsus sintezidir. "?qtisadiyyat" anlayı?ında s?viyy?
bolgusu
movcuddur. Bu bolguy? aiddir: makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat v? meqoiqtisadiyyat. Makroiqtisadiyyat olk?nin iqtisadiyyatının butovlukd? goturulm?si dem?kdir. ?qtisadiyyatın mur?kk?b, ierarxik ??kild? t??kil olunmu? sistemi kimi cıxı? etm?sidir. Mikroiqtisadiyyat iqtisad elminin bolm?si kimi q?bul edil? bil?r, kicik miqyaslı iqtisadi prosesl?rin, subyektl?rin, hadis?l?rinin (y?ni mu?ssis?, firma, ?irk?t, xidm?t bolm?l?ri, sahibkarlıq qurumları, fermer t?s?rrufatı v? s.) oyr?nilm?si il? m???uldur. Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatda bir-biri il? uzvu sur?td? ba?lı olan sah?l?r kompleksini, birliyini bildir?n anlayı?dır. M?s?l?n, aqrar ? s?naye kompleksi, h?rbi-s?naye kompleksi, infrastruktur v? s. Meqoiqtisadiyyat is? ?sası beyn?lxalq ?m?k bolgusu olan dunya iqtisadiyyatını bildir?n anlayı?dır. ?qtisadiyyat ictimai elm qrupunun t?rkib hiss?sidir. ?qtisadi bilikl?r sisteminin yaradılması bilavasit? siyasi iqtisadın elm kimi meydana g?lm?si il? ba?lıdır. ?qtisadi bilikl?rin m?nb?l?ri quldarlıq c?miyy?ti dovrun?, q?dim Misir papirusları uz?rind? yazılmı? m?tnl?r?,
Babilistan
pad?ahı Hammurapinin (b.e.?. 1792?1750-ci ill?r) qanunlarının da? uz?rind? yazıldı?ı dovr?, q?dim
hind
vedl?rin? -dini m?cmu?l?rin? (b.e.?. II minilliyin sonu ? I minilliyin ?vv?li) aiddir
[1]
.
?qtisadiyyatı oyr?nm?, d?rketm? baxımından yana?dıqda o, makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat, meqoiqtisadiyyat sah?l?rin? bolunur. ?dar?etm? baxımından da iqtisadiyyatın bu hiss?l?r? bolgusu ?saslıdır.
Makroiqtisadiyyat
? bu, h?r bir olk?nin v?
regionun
iqtisadiyyatının butovlukd? oyr?nilm?si, ara?dırılması v? t?hlili dem?kdir. Makroiqtisadiyyat s?viyy?sind? c?miyy?tin, olk?nin, milli iqtisadiyyatın ?n ba?lıca iqtisadi probleml?ri dayanır. Burada ictimai m?hsulun m?cmuu, milli g?lirin k?miyy?ti, onların artımı, bolgusu, sosial t?l?batların t?min olunmaq s?viyy?si v? s. kimi probleml?rin oyr?nilm?si v? h?lli yolları ara?dırılır.
Mikroiqtisadiyyat
? istehsalın v? xidm?tin mu?ssis?, firma s?viyy?sind? ara?dırılması, t??kili v? idar?edilm?si dem?kdir. ?qtisadiyyatın oz?yini t??kil ed?n mu?ssis?d?, firmada, ?irk?t v? s. oz?kl?rd? istehsalın v? xidm?tin daha s?m?r?li qurulması modell?ri secilir, az x?rcl? daha cox v? daha keyfiyy?tli m?hsul buraxılmasına calı?ılır. Bu dair?d? istehsal x?rcl?ri, m?nf??t, qiym?t, ?m?k haqqı, t?l?b-t?klif kimi iqtisadi amill?rd?n daha konkret ??kild? istifad? olunur v? idar?etm?d? daha cevik formalar secilir.
Mezoiqtisadiyyat
? makroiqtisadiyyatın yarımsistemidir; bir-biri il? uzvi ba?lı sah?l?r kompleksidir. M?s., aqrar-s?naye kompleksi, aqrar-biznes, h?rbi-s?naye kompleksi. Bunların maddi ?saslarını ?m?k bolgusu v? kooperativl??m? t??kil edir.
Aqrar-s?naye kompleksind? k?nd t?s?rrufatı il? emal s?naye sah?l?rinin, b?zi istehsal vasit?l?ri istehsal ed?n s?naye sah?l?rinin uzvi ?laq?liliyi ?sas goturulur. H?rbi-s?naye kompleksind? h?rbi v? mulki istehsal sah?l?rinin qar?ılıqlı ?laq?si ifad? olunur.
Meqaiqtisadiyyat
? bu anlayı? altında butovlukd? dunya t?s?rrufatı, ba?qa sozl?, beyn?lxalq miqyasda iqtisadiyyat ba?a du?ulur.
?qtisadiyyat butun s?viyy?l?r v? sisteml?r baxımından umumi prinsipl?r?, qanunauy?unluqlara malikdir, lakin bu hec d? dunya, regional v? milli iqtisadiyyatların ozun?m?xsus xususiyy?tl?rini inkar etmir. Cunki, iqtisadiyyatın ba?lıca prinsipl?ri, m?qs?d v? funksiyaları gost?ril?n c?rciv?l?rd?, xususil? milli iqtisadiyyat c?rciv?sind? realla?a bil?r. Buna gor? d? dunya iqtisadiyyatı v? milli iqtisadiyyat iqtisad elminin oyr?ndiyi sah?l?rd?ndir.
?qtisadiyyat insan ucun yaradılmı? v? ona da xidm?t etm?lidir. Bu baxımdan h?r cur iqtisadiyyatın t?bii v? son m?qs?di insanın, c?miyy?tin t?l?batını od?m?kdir. Bunun ucun iqtisadiyyatın butun bolm?l?r, sah?l?r il? geni?l?nm?si v? t?krar istehsalını kecirm?si z?ruridir.
?qtisadiyyat t?krar istehsalın istehsal, bolgu, mubadil?, istehlak m?rh?l?l?rini ozund? uzvi sur?td? birl??dir?n bir sistemdir. Burada istehsalla istehlak arasındakı qar?ılıqlı asılılıq v? v?hd?t muhum yer tutur. Bu prosesd? bolgu v? mubadil? formalarının aktiv v? passiv t?sirl?ri d? ozunu gost?rir.
M?lumdur ki, h?r cur istehsal prosesind? t?bi?t ? torpaq, kapital v? ?m?k (insan) i?tirak edir. Bu uc amilin uzvi v?hd?ti n?tic?sind? istehsal prosesi ba? ver? bil?r. Torpaq insanın ?z?li qida m?nb?yidir. ?m?k al?tl?ri is? insanın ozunun icad etdiyi vasit?l?rdir. Ba?qa sozl?, insan t?bi?t?, onun predmetl?rin? ? torpa?a, bitkiy? v? heyvanat al?min? t?sir gost?rm?k v? t?l?batını od?m?k ucun ?m?k al?tl?ri yaratmı?dır, b?sit al?tl?rd?n (da?, ox, kaman v? s.) ba?lamı? o, muasir mur?kk?b al?tl?r? q?d?r boyuk inki?af yolu kecmi?dir. Bu prosesd? istehsalın ba?lıca amili olan insanın ozu d? inki?af etmi?, kamill??mi? v? n?tic?d? ca?da? sivilizasiyalı iqtisadiyyatın yaranmasına nail olmu?dur.
?qtisadiyyat insanların ya?ayı?ını, h?yat surm?sini t?min etm?k z?rur?tind?n yaranmı?dır. Burada insan ba?lıca m?qs?d v? h?lledici amildir. O, h?m istehsalcı v? h?m d? istehlakcıdır. Dem?li, istehsalın fasil?siz t?krarı v? geni?l?nm?si d? bu z?rur?td?n yaranır. ?stehsal olunan m?hsullar bolu?durulm?lidir, sonra t?davul, alqı-satqı yolu il? istehlaka daxil olmalıdır. Bununla, sanki butun m?s?l?l?r bitmi? olur. El? gorunur ki, butun iqtisadi prosesl?r asan v? r?van bir yolla ba?layır v? sona catır. Bu iqtisadiyyatın gorun?n t?r?fl?ridir. C?miyy?t h?yatında is? n?yi bolm?k, nec? bolm?k, kim? n? q?d?r pay verm?k mur?kk?b bir iqtisadi mexanizmdir.
?qtisadiyyatın t?m?l prinsipl?rini t??kil ed?n, istehsal, bolgu, mubadil? v? istehlak prosesl?rind? milyonlarla istehsalcıların, satıcıların, alıcıların maraqları ?ks olunur v? realla?ır. Bu munasib?tl?rin da?ıyıcıları c?miyy?tin butun 3 dair?l?rind?, istehsal, xidm?t, idar?etm?, elm, t?hsil, m?d?niyy?t v? sair?d? f?aliyy?t gost?r?n insanlardır. Butun bunların arasında ba? ver?n iqtisadi munasib?tl?rin v? onların inki?af qanunauy?unluqlarının ara?dırılması v? a?kar edilm?si iqtisadi n?z?riyy?nin predmeti v? funksiyalarıdır. ?lahidd?tl?nmi?
Q?dim v? orta ?srl?rd? iqtisadi fikir v? t?liml?r
[
redakt?
|
m?nb?ni redakt? et
]
?qtisad elmi XVIII ?srd?n ba?layaraq bu gunumuz? q?d?r boyuk bir inki?af yolu kecmi?dir. Muasir iqtisadi n?z?riyy?l?r sistemini ?hat?li oyr?nm?k ucun bu elmin yaranması v? inki?afı tarixin? b?l?d olmaq g?r?kdir. ?qtisadi fikir tarixi iqtisadiyyatın tarixi q?d?r q?dimdir. Ba?qa sozl?, iqtisadiyyat iqtisadi fikrin v? n?z?riyy?l?rin oyr?ndiyi obyektdir. ?sil iqtisadi fikir v? bilikl?r is? icma qurulu?unun da?ıldı?ı, ictimai ?m?k bolgusunun, dovl?tin v? sinifl?rin yarandı?ı dovrd? meydana cıxma?a ba?lamı?dır. Umumiyy?tl?, elm, bilikl?r c?miyy?tin daha yetkin m?rh?l?sind?, xususil? klassik quldarlıq dovrund? yaranmı?dır.
?qtisadi fikir v? bilikl?rin meydana cıxması ucun daha yetkin iqtisadiyyatın olması z?ruri idi. Bel? bir iqtisadi, m?d?ni ??rait q?dim
Misird?
, Babilistanda,
Cind?
,
Hindistanda
, ?randa movcud olmu?dur. H?l? eramızdan 4?5 min il ?vv?l q?dim boyuk dovl?tl?r v? m?d?niyy?tl?r ??rq olk?l?rind? ? q?dim ?umerl?rd? (indiki ?raq ?razisind?), Misird?,
Turkistanda
v? s. olk?l?rd? meydana g?lmi? v? nisb?t?n yuks?k inki?af s?viyy?sin? catmı?dır. Bu olk?l?rd? istehsalın ?n q?dim v? ?sas sah?l?ri olan ?kincilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi, s?n?tkarlıq, ticar?t, ??h?r m?d?niyy?ti daha yuks?k s?viyy?y? qalxmı?dır.
Fridrix Engels
gost?rir ki, Asiyanın ?n qabaqcıl tayfalarında: aril?rd?, semitl?rd?, turanlılarda ba?lıca ?m?k sah?si olan ?kincilik, heyvandarlıq, suvarma sistemi xeyli inki?af etmi?, ilk ictimai ?m?k bolgusu d? bu olk?l?rd? ba? vermi?dir. O, "
Kapital
"ın III cildin? ?lav?d? yazır: "
?mt??
mubadil?si h?l? hec bir yazılı tarixin movcud olmadı?ı zamanlarda Misird? bizim tarixd?n azı uc v? ya be? min il qabaq, Babilistanda is? dord-altı min il qabaq ba?lanır".
Tarixi m?nb?l?r gost?rir ki, Q?dim ??rqd? ?m?k bolgusunun v? bunun ?sasında ?mt?? mubadil?sinin erk?n inki?afı pulun da bu olk?l?rd? yaranmasına s?b?b olmu?dur. Bel? ki, ??rq olk?l?rinin ?ks?riyy?tind? qaramal, qoyun v? bu kimi m?hsullar mubadil?d? vasit?ci rolunda cıxı? etmi?l?r. Klassik quldarlıq sistemin? ?saslanan q?dim yunanlar t?bi?ti, c?miyy?ti v? insanı oyr?n?n elml?rin ?sasını qoymu?lar. Q?dim yunan mut?f?kkirl?ri elmin ba?qa sah?l?rind? oldu?u kimi, iqtisadiyyatın oyr?nilm?si v? ara?dırılması sah?sind? d? yuks?k qabiliyy?t numayi? etdir? bilmi?l?r. Ksenofontun (e.?.430?355), Platonun (e.?.427?347), Aristotelin (e.?. 348?322) ?s?rl?rind? quldarlıq qurulu?unun iqtisadi munasib?tl?ri n?z?ri baxımdan ara?dırılmı? v? ?m?li tovsiy?l?r verilmi?dir.
?lk d?f? "?qtisadiyyat" ? "Oykonomiya" anlayı?ını elm? g?tir?n d? onlar olmu?lar. Bununla da t?s?rrufat v? onun idar?edilm? qayda-qanunlarını ifad? ed?n iqtisadiyyat anlayı?ı elm tarixin? daxil olmu?dur. ?slind? "Oykonomiya" sozu Ksenofontun bir ?s?rinin adından alınmı?dır. O, bu ba?lıq altında qul ?m?yin? ?saslanan ev t?s?rrufatı v? onun a?ıllı idar? edilm?sind?n danı?ır. Ksenofont ?m?k bolgusu, pe??l?r uzr? ixtisasla?maq v? bunların insanın i? qabiliyy?tin? t?siri haqqında qiym?tli fikirl?r yurudur. Onun ?s?rl?rind? s?rv?t v? ondan istifad? qaydaları, ?kincilik v? onun ustunlukl?ri haqqında fikirl?r d? ?ks olunmu?dur. Filosofun fikrin? gor? ?kincilik butun s?n?tl?rin anası v? qida m?nb?yidir. Buna gor? d? o, ?kincilik, ba?cılıq, uzumculukl? m???ul olma?ı, ?n a?ıllı s?n?t hesab edir v? bu sah?l?rd? i?l?y?nl?rin ?m?yin? yuks?k qiym?t verir.
Antik dunyanın ?n gork?mli z?kalarından biri olan Aristotel ilk iqtisadcı sayılma?a layiqdir. O, ozunun coxsaylı ?s?rl?rind?, xususil? "Siyas?t" v? "Etika" adlı ?s?rl?rind? "?qtisadiyyat" anlayı?ının n?z?ri t?hlilini verir, onun m?qs?d v? funksiyalarını gost?rir. Onun fikrinc? "?qtisadiyyat" insanın t?s?rrufat f?aliyy?ti dair?sidir. Bu, h?yat ucun lazım olan m?hsulların istehsalı z?rur?tind?n do?an t?bii t?s?rrufat f?aliyy?tidir. ?qtisadiyyat anlayı?larına t?s?rrufatın inki?af qanunları v? idar?edilm? qaydaları da daxildir. Aristotel quldarlıq qurulu?unu t?bii v? qanunauy?un bir c?miyy?t hesab edirdi. O, qula, qul ?m?yin? d? t?bii hadis? kimi baxırdı. Aristotelin n?z?rind? qul ?m?yin? ?saslanan kicik ?kincilik t?s?rrufatları h?r ?eyl? ozunu t?min etm?lidir, lakin t?l?batın od?nilm?si ucun catı?mayan b?zi m?hsulları ?dal?tli mubadil? yolu il? ba?qalarından ala bil?rl?r. O, s?rv?tin t?bii formasını da qul ?m?yi il? yaradılan v? pula cevrilm?y?n s?rv?t kimi t?s?vvur edirdi. Bel?likl?, o, qul ?m?yin? ?saslanan natural t?s?rrufat sistemin? v? onun idar? edilm?sin? ustunluk verirdi. Bununla yana?ı elm tarixind? ilk d?f? Aristotel ?mt??-pul munasib?tl?rinin mahiyy?tini v? qanunauy?unluqlarını ara?dırmı?dır. O, bir sıra ?s?rl?rind? s?rv?t, onun formaları, mubadil?, ?mt??, pul, qiym?t, ticar?t, kapital v? faiz kimi kateqoriyaları n?z?ri baxımdan t?dqiq v? t?hlil edir v? oz fikirl?rini bildirir. Onun ?n boyuk xidm?ti ?mt??nin t?hlilidir. Bu yolla o, ?mt??nin ikili xarakterini, istehlak d?y?ri v? mubadil? d?y?ri olması xass?l?rini mu?yy?nl??dirmi?dir.
Yeni eranın IV ?srind?n ba?layaraq xristian dini r?smi dovl?t dini (Roma imperiyasında) elan edilmi?dir. Bunun n?tic?sind? ictimai-iqtisadi h?yatın yon?ldilm?si v? t?nziml?nm?si "Bibliya" v? "?ncil"in ehkamlarının t?sirin? m?ruz qalmı?dır. Hec t?sadufi deyil ki,
Karl Marks
Avropada orta ?srl?r dovrund? iqtisadi fikrin inki?af ed? bilm?m?sinin s?b?bini katolik dininin hokmranlı?ı n?tic?si kimi izah etmi?dir.
?lkin xristianlıqda, onun muq?dd?s kitabı "
?ncil
"d? insanların ?m?kd?, i?d?, bolgud? b?rab?rliyi t?bli? olunur. ?nsanlarda dozumluluk, s?rv?t?, var-dovl?t? uymamaq fikri ?sas goturulur. Xristianlıq hamının ?m?yinin, i?inin b?hr?si il? h?yat surm?sini vacib sayır. "?ncil"d? deyilir: "??ci oz ?m?k haqqına layiqdir". "…ba?qaları ?m?k s?rf edirl?r v? siz onların ?m?yin? ??rik olursunuz". Muq?dd?s Pavelin bir acıqlamasında deyilir: "Kim i?l?mirs?, onun di?l?m?y? haqqı yoxdur".
M??hur din xadimi italiyalı rahib
Foma Akvinski
(1225?1274) ozunun dinif?ls?fi goru?l?rind? c?miyy?tin t?b?q?l?r? bolgusunu dini ehkamlarla ?saslandırma?a calı?mı?dı. O, insanların maddi v? m?n?vi c?h?td?n a?a?ı v? yuks?k d?r?c?l?r?, t?b?q?l?r? bolgusunun s?b?bini ilahi qanunlarla izah etm?y? calı?ır. Bel? bir ??raitd? o, hamını dozumlu olma?a, oz taleyi il? barı?ma?a ca?ırırdı.
- ↑
?sm?t S?f?rov.
?qtisadi Fikir Tarixi. Bakı: ?qtisad Universiteti. 2018. s?h. 12-16.
- N. Qruqori Menkyu. Ekonomiksin ?sasları. Amerika Birl??mi? ?tatlarında cap edilmi?dir. 836 s?h.
- ?zahlı iqtisadi terminl?r lu??ti. 1-ci cild. "Nurlan" n??riyyatı, Bakı, 536 s?h., 2005.
- ?zahlı iqtisadi terminl?r lu??ti. 2-ci cild. "Nurlan" n??riyyatı, Bakı, 546 s?hif?., 2005.
- Ataki?iyev Mu?fiq
.
Mikro v? makroiqtisadiyyat
. Bakı, 2010.