?ki nehir arasındaki bolgeyi ifade eden "Mezopotamya" teriminin kokleri eski Yunanca kelimelere dayanmaktadır. 'Orta' anlamına gelen "mesos" ve 'nehir' anlamına gelen "potamos" kelimelerinden turetilmi?tir. Bu isim muhtemelen daha eski bir Aramice terimden kaynaklanmı? ve Akadca "birit narim" teriminden etkilenmi? olabilir. MO 250'lere tarihlenen Yunanca Septuagint , ?branice ve Aramice "Naharaim" terimini cevirmek icin "Mezopotamya" terimini kullanmı?tır. MS 2. yuzyılın sonlarında yazılan ancak Buyuk ?skender'in zamanındaki kaynaklara atıfta bulunan ?skender 'in Anabasis 'inde, "Mezopotamya" kuzey Suriye'de Fırat'ın do?usundaki toprakları tanımlamak icin kullanılmı?tır. ^[3]

Akad dilindeki biritum/birit narim terimi de benzer bir co?rafi kavrama kar?ılık geliyordu. ^[4] Daha sonra, "Mezopotamya" terimi daha genel olarak Fırat ve Dicle arasındaki tum topraklara uygulandı, boylece sadece Suriye'nin bazı kısımlarını de?il, aynı zamanda neredeyse tum Irak ve guneydo?u Turkiye 'yi de iceriyordu. ^[5] Fırat'ın batısındaki kom?u bozkırlar ve Zagros Da?ları 'nın batı kısmı da genellikle buyuk Mezopotamya bolgesinin bir parcası olarak kabul edilir. ^[6]

Genellikle Kuzey veya Yukarı Mezopotamya ile Guney veya A?a?ı Mezopotamya arasında bir ayrım daha yapılır. ^[7] Yukarı Mezopotamya, "Cezire" olarak da bilinen bolge, Fırat ve Dicle nehirlerinin kaynaklarından Ba?dat 'a kadar olan bolgedir. A?a?ı Mezopotamya, Ba?dat'tan Basra Korfezi 'ne kadar olan bolgedir ve Kuveyt ile batı ?ran'ın bazı bolgelerini icerir. ^[7]

Modern akademik kullanımda, Mezopotamya terimi genellikle kronolojik bir ca?rı?ıma da sahiptir. Genellikle Musluman fetihleri 'ne kadar olan bolgeyi belirtmek icin kullanılır, bu tarihten sonra bolgeyi tanımlamak icin Suriye , Cezire ve Irak gibi isimler kullanılır. ^[8] Bu sonraki ortmecelerin ^{[ kaynak belirtilmeli ]} 19. yuzyıldaki ce?itli Batı tecavuzlerinin ortasında bolgeye atfedilen Eurocentric terimler oldu?u iddia edilmi?tir. ^{[8] [9]}

Mezopotamya Dicle ve Fırat nehirleri arasında yer alır. Bu isim geni? anlamda, Dicle ve Fırat nehirlerinin vadileri ile bu iki nehrin arasında kalan topraklar icin kullanılmaktadır. Mezopotamya, guneyde Basra Korfezi , kuzeyde Guneydo?u Toros Da?ları , do?uda Zagros Da?ları , batıda Suriye Colu ve Arabistan Colu ile cevrilidir. Do?u Anadolu Bolgesi 'ndeki karlı da?lardan do?an ve Guneydo?u Toroslardaki kar ve ya?mur sularıyla kabaran Dicle ve Fırat, Ba?dat yakınlarında birbirlerine cok yakla?ır ve Kurne 'de birle?irler. Birle?tikten sonra ?attu'l Arap ismini alan nehir, Basra Korfezi'nden denize dokulur. Nehirlerin olu?turdu?u dar toprak ?eridinin iki yanı coldur. Dicle ve Fırat'ın surukleyip getirdi?i topraklar Mezopotamya'nın guneyinin cok verimli olmasına sebebiyet vermi?tir. Dumduz uzanan ova, Mezopotamya'nın kuzeyinde oldukca bereketli ve daha ılıman iklimli bir yaylaya donu?ur.

Mezopotamya tarih boyunca farklı kavimlerin bir arada ya?adı?ı bir bolge olmu?tur. Bolgeye uzun sure devam eden surekli gocler, hem siyasi iktidarın belirli bir cizgi izlemesini engellemi? hem de kulturel ve teknolojik anlamda kent ve toplumların geli?imini koruklemi?tir. Mezopotamya bolgesi dunyanın en tanınmı? ve koklu medeniyetlerinden birkacına ev sahipli?i yapmı?tır; Sumerler , Akadlar , Babilliler , Asurlular ve Aramiler gibi. Bunların dı?ında daha bircok kavim Mezopotamya'da ya?amı?tır. Verimli toprakları ve uygun iklim ?artları nedeniyle cok eski zamanlardan beri yo?un goce sahne olmu? Mezopotamya, bircok farklı kultur ve halkın karı?tı?ı bir bolge olmu?tur ve bu nedenle de medeni geli?ime sahne olmu?tur. Bilinen ilk okur yazar topluluklara ev sahipli?i yapmı? bolgede bircok medeniyet geli?mi?tir ve bu sebeplerden Medeniyetler Be?i?i olarak da anılmı?tır. Hicbir zaman Mezopotamya olarak anılan belirli bir siyasi mevcudiyet olmadı?ı gibi sınırları belirli bir bolge de?ildir.

Son buz devrinin sonlarına do?ru, hala hukum suren buzul veya buzul arası iklim ko?ullarından kacmak icin insanlar topluluklar halinde guneye do?ru goc etmi?lerdir. Bu donemlere dair kuzey Irak 'ta ve cevre bolgelerde ce?itli yerle?im alanları goze carpar. Daha sonra iklimin tarım icin uygun hale gelmesiyle kuru tarım ba?ladı?ı gibi yerle?im birimleri de olu?maya ba?lamı?tır.

Guneydo?u Anadolu Bolgesi 'nde Cayonu ( Diyarbakır , Turkiye ) ve Gobekli Tepe ( ?anlıurfa , Turkiye) gibi yerle?im yerleri Neolitik donemde Mezopotamya' daki goze carpan yerle?im bolgeleridir. Bunlara kuzey Irak 'taki Cermo da eklenebilir. Bu yerle?imler donemin kulturel ve teknolojik geli?imini anlamak icin onemlidirler.

Tarım geli?imi ve koy ya?amının ba?langıcından yazının ortaya cıkı?ına kadarki donemin unlu yerle?im bolgelerine ornek olarak Samarra , Tell Halaf ve Hasuna verilebilir. Bu donemde her kent aynı zamanda ayrı bir kulturel tarz ortaya sunmaktaydı. Bu kentlerin ortak yonu konutların ortaya cıkı?ıdır. Yine de konutların mimari tarzı kentten kente de?i?iklik gosterir. MO 5500-MO 5000 dolaylarında Mezopotamya'da one cıkan iki kultur kuzeyde Halaf Kulturu ve guneyde Ubaid (Obeyd) kulturleridir.

Bolgenin bir sonraki evresi Uruk donemi (MO 4000-MO 3100) olarak anılabilir. Bu donemde guneydeki kentler buyuk oranda geli?mi?tir. Bu geli?meler sadece kulturel planda de?il aynı zamanda teknolojik plandadır da. Uruk kenti, donemi karakterize eden kent olarak, cok onemli bir konumdadır. Sulu tarımın geli?ti?i bu donemde, madencilik ve teknoloji dallarında da ortaya cıkan geli?meler kentlerin genel durumunu yukseltmi?tir. Uruk kentinin unlu Mezopotamya kahramanı Gılgamı? 'ın evi oldu?u da soylencelerde yer alır. Bu donemde ticaret buyuk oranda geli?mi?tir ve Mezopotamya'nın o donemde bilinen sınırları iceresinde yo?un bir ticaret a?ı olu?mu?tur. Ayrıca Anadolu ile yapılan ticaret, Anadolu halklarının kulturunu de Mezopotamya'ya, sınırlı anlamda da olsa ta?ımı?tır. Bu donemin sonlarında yazı geli?tirilmi? ve kayıt tutumu da ba?lamı?tır. Bu donemlerde ve daha sonra bir sure guneydeki geli?imlerin kuzeye gecmesi uzun zaman almı?tır.

Mezopotamya'da ya?ayan bircok farklı kavimden ilk one cıkan ve daha sonraki medeni olu?umların temelini atan Sumerlerdir . Yazı, dil, tıp, astronomi, matematik; din, fal, buyu ve mitoloji gibi alanlarda ilk one cıkan ve bilinen toplum Sumerlerdir. "Yaratılı?" ve " Tufan "a ilk kez Sumerlerde rastlanır. Sumer doneminde Mezopotamya'da 18'i buyuk olan yakla?ık 35 ?ehir ve kasaba vardı. Bunlara ornek vermek gerekirse Ki? , Nippur , Zabalam , Umma , Laga? , Eridu , Uruk ve Ur zikredilebilir.

Laga? 'ta iktidara gelen Ur-Nan?e yaptırdı?ı in?aatlarla one cıkmı?tır. Urukagina da ilk yazılı reformları sayesinde tanınmı?tır. Son donemlerde Sumerlerin ba? tanrısı konumundaki Enlil 'in tapına?ı Nippur 'da idi bu nedenle Nippur Sumerlerin dini ba?kenti sayılırdı.

MO 2400-2350 yıllarında Sumerler du?u?e gecerken, Akadlar yukseli?e gecmi?tir.

Akadlar Sami kokenli bir topluluktur. Sumerler doneminde Mezopotamya'ya gocen bu topluluk Sumer kulturunu benimsemi?tir. Sumerler sonrasında Mezopotamya'nın lideri konumuna gelen halk, Mezopotamya'daki medeni geli?imin oncusu Akadlar olmu?tur. Ayrıca Akadlar daha sonra Mezopotamya'da guclu konuma ula?arak yine Sami kokenli Asur ve Babil halklarına da onculuk etmi?lerdir. Zafer Anıtı'nı in?a etmi?lerdir. Cok tanrılı dinlere inanmı?lardır. Akadlar, Sumerlerden farklı olarak kent krallıklarından ziyade Evren veya Dunya krallı?ı kavramını Mezopotamya'ya getirmi?tir. Bolgenin merkezi bir idare eline gecmesi de ilk kez Akadlar doneminde olmu?tur. MO 2150'de guclenen Sumerliler bu devleti yıkmı?lardır.

Akad hanedanının kurucusu kral Sargon 'dur. Agade isimli bir ba?kent kuran Sargon kayıtlara gore 34 sava? yapmı?tır. Yine de Sargon'a dair bilgilerde mitoloji ile gerceklik karı?ıktır. Sargon'un torunu olan Akad kralı Naram-Sin de dedesinin yolundan gitmi? bircok sefer yapmı?tır. Fakat Naram-Sin 'den sonra bolgedeki guc dengeleri de?i?mi? ve Akadlar du?u?e gecmi?tir. Kısa bir sure icinde Zagros Da?ları 'ndan inen ve i?gale ba?layan Gutiler yonetimi ellerine gecirmi?lerdir.

Akadların yonetimindeki zayıflıklar nedeniyle, bircok kentin yonetici hanedanı yonetimi tekrar ellerine gecirmi?lerdir. Bu kentlerden one cıkanı Ur kenti ve yoneticisi 3. Ur Hanedanıdır. Hanedan Akadların izinden giderek butun bolgeyi kontrol altına almak istemi?tir. Yakla?ık 100 yıl kadar (MO 2100-MO 2000) suren bir donemde Ur kenti Mezopotamya'nın en buyuk siyasi gucu olmu?tur. Donemlerinin sonu yo?un gocler ve cevre toplulukların saldırıları ile gelmi? ve yonetimleri zayıflamı?tır. Ur Sulalesinin yonetiminin sonu aynı zamanda Sumerlerin Mezopotamya'daki yonetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Sumer kokenli olmayan kavim ve sulaleler egemen olmu?lardır. Yine de bu donem kulturel, dini ve mimari acıdan medeni geli?imi buyuk oranda etkilemi?tir.

3. Ur salamanasarının coku?unden sonra kuzeyde buyuk bir siyasi guc olarak Asur , guneyde ise din ve kultur merkezi olarak Babil one cıkmı?tır. Aynı zamanda 2. binyılın erken donemlerinde bolgeye gelen Hurri ve Amurrular (veya Amoritler ) bolgenin gerek nufus gerekse kulturel yapısını buyuk oranda etkilemi?, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmi?tirler.

2. binyılın ba?larında yukselen kavimlerden biri Asurlardır . Ozellikle olu?turdukları geni? ticaret a?ı onların Mezopotamya kulturunu farklı bolgelere yaymasına ve farklı kulturleri de Mezopotamya'ya ta?ımasına neden olmu?tur. Anadolu 'ya yazının gelmesi de yine bu donemdeki Asurlu tuccarlar sayesinde olmu?tur.

Di?er yukselen kavim ise guneyli Babil 'dir. Amurru kokenli olan Eski Babil sulalesi, 5. kral Hammurabi ile donemin di?er krallıkları uzerinde egemenlik kurmu?tur. Bu sıralarda Anadolu'da Eski Hitit Devleti fetihlere ba?lamı? ve sonunda Hitit Kralı I. Mur?ili MO 1595 yılında Babil 'i alarak Babilin egemenli?ine son vermi?tir.

Daha sonraki donemlerde Kassitler one cıkmı?, Anadolu 'daki Hititler guclenmi?, Hurriler Mitannilerin onderli?inde yeni bir siyasi guc olu?turmu?lardır. Yakla?ık iki yuzyıl suren Mitanni - Hurri egemenli?inin zayıflaması Asurların yukselmesine olanak vermi? ve MO 13. yuzyılda Asur kralı I. ?almaneser Mitanni - Hurri devletini sonlandırmı? ve Asur egemenli?ini kesin olarak ba?latmı?tır. Fakat bu Asur egemenli?i de yo?un goc dalgaları sebebiyle zayıflamı?tır. MO 9. yuzyılın ba?ında kuzeyde Asur'un tekrar yukselmesine kadar bolge karı?ık bir donem gecirmi?tir. Bu zamana kadar Mezopotamya ve cevresinde bircok yeni devlet ve kavim ortaya cıkmı?tı. MO 9. yuzyıldan yakla?ık MO 5. yuzyıla kadar suren Asur yonetimine Yeni Asur Krallı?ı denmi?tir. Bu donemde yo?un bir yayılma politikası benimsenmi?, her kral sayısız sefer yapmı?tır. Yine de guney Mezopotamya'da Babil egemenli?ini korumu?tur. Babil dı?ında Urartular ve Medler de ba?ımsız birer guc olarak konumlarını korumu?lardır. Bir donem Asur zayıflasa da III. Tukult?-Apil-E?arra (III. Tiglat-Pileser) ile tekrar yukselmeye ba?lamı? Urartu kralını yenmi? ve yayılma politikasıyla di?er onemli gucleri, Babil ve Medleri, rahatsız etmi?tir. II. Sargon ve sonrasında Asur'un konumu daha da yukselmi?; Asur bircok krallı?ı egemenli?i altına aldı?ı gibi Mısır 'a yapılan buyuk seferlerle Mısır'ı da ya?malamı?tır. Yeni Asur Krallı?ı 'nın en geni? oldu?u donemde Medler ve Babilliler, ?skitlerle birle?erek Asur 'a sava? acmı? ve sonunda Asur'un yıkılmasına neden olmu?tur.

Yeni Asur Krallı?ı sonrası donemde Babil yukseli?e gecmi? ve Yeni Babil olarak anılan bir donem ba?lamı?tır. Yeni Babil, Asur'un butun topraklarına egemen oldu?u gibi cevre krallıklara bircok sefer duzenlemi?tir. Bu sıralarda Medler Urartu devletine son vermi?tir. MO 539 yılında Perslerin Babil 'i ele gecirmesiyle Yeni Babil son bulmu?tur. Bu donem ve sonrasında Persler tum Mezopotamya'yı egemenlikleri altına almı?lardır.

Mezopotamya Buyuk ?skender 'in Persleri egemenli?i altına alı?ına kadar Perslerin egemenli?i altında olmu?tur. Daha sonra bir sure Pers imparatorluklarının egemenli?i altında kalmı?, daha sonra Romalılar kuzeybatı bolumunu egemenlikleri altına almı?lardır. Pers Sasani ?mparatorlu?u doneminde egemenlikleri altındaki Mezopotamya'nın buyuk kısmı Del-i Iran?ahr yani "?ran'ın Kalbi" olarak anılmaya ba?lanır ve ba?kent Mezopotamya'da yer alır. M.S. 7. yuzyılın erken donemlerinde Arap halifeleri ?am 'ı kontrol altına alır ve zaman icinde Mezopotamya Arapların egemenli?i altında tekrar birle?ir. Yine de bu donemde iki vilayet ?eklinde idare edilir: kuzeyde Musul ba?kent, guneyde Ba?dat ba?kenttir ki Ba?dat daha sonra hilafetin de ba?kenti olur ve 1258 yılına kadar boyle kalır. 1508-1534 arasında Safaviler kısa bir donem icin Mezopotamya'yı kontrolleri altına alsalar da 1535'te Osmanlılar (Turkler) Ba?dat'ı egemenlikleri altına alırlar. Osmanlı Devleti 'nin egemenli?i sırasında Mezopotamya uc vilayete ayrılarak idare edilir: Musul, Ba?dat ve Basra. I. Dunya Sava?ı 'nın sonunda Mezopotamya kısa bir sure icin ?ngilizlerin yonetimine gecer ve ?ngilizler bugunku Suriye ve Irak 'ı bir Ha?imi yoneticiye ba?lı bir devlet olarak kurar. 1920'de ?ngilizler tarafından Irak ulus devleti kurulur ki bugunku Irak sınırlarının yanı sıra bugunku Kuveyt , Irak sınırlarına dahildir. Daha sonra 1961 yılında Kuveyt ba?ımsızlı?ını ilan eder.

?lk yazı denemeleri piktogramlardan geli?tirilmi?tir. Bunlar hikayeleri, tarihi ve bazı olayları anlatan tabletlere cizilmi? resimlerdir. Daha sonraları farklı harfler icin farklı i?aretler geli?tirmeye ba?larlar ki buna civi yazısı denilmi?tir. Bu yeni yazı turu kısa surede yaygınla?ır ve piktogramlardan daha fazla kullanılmaya ba?lar. Harfler, kil tabletler uzerine cizilir ve pi?irilirdi. arkeologlar tarafından C Tapına?ı olarak tanımlanan ve tanrıca ?nanna 'ya adanmı? Uruk 'taki E tapına?ında yedi arkaik tablet de dahil olmak uzere en eski civi yazılı metinler ke?fedilmi?tir. ^[10]

Erken donem logografik civi yazısını o?renmek zorlu bir gorevdi ve uzun yıllar suren bir e?itim gerektiriyordu. Sonuc olarak, sadece sınırlı sayıda ki?i katip olmak ve bu e?itimden gecmek icin secilmi?tir. Mezopotamya nufusunun daha buyuk bir kısmı Sargon'un yonetimi sırasında daha eri?ilebilir bir hece yazısının benimsenmesine kadar okuryazar hale gelmedi. Okuryazarlı?ın yayılmasında cok onemli bir rol oynayan Eski Babil yazıcı okullarının arkeolojik kalıntılarında geni? metin koleksiyonları bulunmu?tur. ^[11]

Kesin zamanlaması hala tartı?ılsa da, MO 3. binyıldan 2. binyıla geci?te Mezopotamya'da konu?ulan dil olarak Sumercenin yerini yava? yava? Akadca almı?tır. Bu de?i?ime ra?men Sumerce Mezopotamya'da MS 1. yuzyıla kadar kutsal, torensel, edebi ve bilimsel amaclarla kullanılmaya devam etmi?tir.

Mezopotamyalılar iki sayı sistemine sahipti. Sumerler , zamanı altmı? dakikalık saatlerde olcen ilk insanlardır ve haftada yedi gunluk bir takvim de olu?turmu?lardır. Babilli astronomlar gun donumu ve tutulmaları hesaplayabiliyorlardı. Astronominin geli?imi din ve mitoloji ile ic icedir zira insanlar astronominin bir amacı oldu?una inanıyorlar ve ona bazı dini veya mistik unsurlar yukluyorlardı. Orne?in tutulmalar kotuye i?aretti. Her ne kadar anatomi ve tıp konusunda bilgileri olmasa da tıbbi tanı listeleri olu?turmu?lar, hastalıkları gozlemlemi?lerdir.

Mezopotamya buyuk oranda goc almı?, bircok kavime ev sahipli?i yapmı?tır. Fakat goc eden toplulukların co?u var olan Mezopotamya kulturunu benimsemi?, ayrı bir kultur veya dil olarak barınamamı?tır. Bu nedenle Mezopotamya'da var olmu? co?u halkın, yazılı kayıtlar sayesinde, sadece isimleri bilinmektedir.

Bugune ula?an civi yazılı kayıtlar, tabletler sayesinde Mezopotamya'nın en yaygın dillerinin Sumerce ve Akadca oldu?u soylenebilir. Bu dillerden Sumerce izole dil olarak sınıflandırılırken, Akadca'nın Sami dillere ait oldu?u goru?u hakimdir. Bu iki dil Babil ve Asur 'da da Sumer ve Akadlar'ın yıkılmasından sonra varlıklarını surdurmu?; ancak ilerleyen zamanlarda, ilk Sumerce, daha sonra da Akadca yerini Aramice gibi dillere bırakmı?tır. ^[12]

Bunların dı?ında Hurrilerin Mezopotamya'ya giri?i ve daha sonra Mitannilerin liderli?inde onemli bir siyasi konuma gelmeleriyle Hurrice de, en azından bir donem icin, Mezopotamya'nın onemli dillerinden biri sayılmı?tır. Mezopotamya dilleri icinde Sumerce gibi Elamca da bir izole dildir .

Hammurabi kendi yasaları ile unlu kraldır, Hammurabi Kanunları (M.O 1780) bulunmu? en eski kanunlar olup eski Mezopotamya'dan gunumuze en iyi korunarak gelebilmi? eserdir. Kanunlar 282 adet yasa icerir. Hukukun temeli atılan Mezopotamya'da Hammurabi Kanunlarında yer alan, evlilik ile ilgili kurallar da medeni hukukun temeli olmu?tur. ^{[ kaynak belirtilmeli ]}

Antik Mezopotamya dini , kayıtları bilinen en eski dindir. Antik Mezopotamya dininin temelleri Erken Sumer Hanedanları tarafından atılmı?, daha sonra olu?an uygarlıklar ve bolgeye yerle?en kavimler bu dini yapıyı benimsemi?tirler. Her ne kadar bolgenin bolumleri arasında farklılık gozlense de temel dini figurler, destanlar ve inanı?lar aynı kalmı?tır.

Sumerce "evren" sozcu?u an-ki 'dir. Bu tanrı An (veya Anu ) ve tanrıca Ki 'yi i?aret eder. Bu ciftin cocu?u Enlil, hava tanrısıdır ve zamanla Sumerlerin ve daha sonraki kavimlerin ba? tanrısı olmu?tur.

Destanlar co?u zaman hem tarihi, hem de dini/mitolojik o?eler ta?ımaktaydı. Yine tarihi kayıtlarda da dini ve mitolojik unsurlara rastlanır; orne?in kral listelerinde mitolojik unsurlarla gercekler karı?ık bicimdedir. Daha sonraları ortaya cıkan bircok dinde de gecen ve ara?tırmacılarca Mezopotamya kaynaklı oldu?u du?unulen anlatılara "Tufan" ve "Yaratılı?" ornek olarak verilebilir.

Mezopotamya mitolojisi Sumer , Akad , Asur ve Babil odaklı olmakla beraber bolgeyi etkilemi? sayısız halkın mitolojilerinden yo?un bicimde etkilenmi?tir. Politeistik bir din olan Mezopotamya dininin tanrı ve tanrıcaları zaman icinde isim de?i?tirse de ozellikleri genelde aynı kalmı?tır. Bazı onemli tanrı ve tanrıcalar ?unlardır:

• An , Sumer gok tanrısı daha sonraları Anu olarak anılmaya ba?lanır. Ki ile evlidir fakat di?er Mezopotamya dinlerinde Ura? olarak anılan bir e?i vardır.
• Marduk , Babil 'in ba? tanrısı.
• Gula veya di?er bolgelerde Nini?ina , ?ifa tanrıcasıydı. Birisi hastalandı?ında ?ifa icin ona dua edilirdi.
• Nanna (bazı bolgelerde Suen , Nanna-Suen veya Sin ), ay tanrısı. Enlil 'in cocuklarındandı.
• Utu ( ?ama? veya Sahama? ), gune? tanrısı.
• ??Tar , Asurlu a?k ve cinsellik tanrıcası. Sumer tanrıcası ?nanna 'dan koken aldı?ı du?unulur.
• Enlil , Mezopotamya dininin en guclu tanrısı olarak gorulurdu. Karısı Ninlil cocukları ise: ?nanna , I?kur , Nanna-Suen , Nergal , Ninurta , Pabilsag , Nu?u , Utu , Ura? Zababa ve Ennungi .
• Nabu , yazı ve bilgelik tanrısı.
• Ninurta , Sumer sava? tanrısı.

Zigguratlar Mezopotamya'da kil ve balcıktan yapılan tapınaklardır. Zigguratlar 7 katlı olup 3 ana bolumden olu?ur. ?lk katlar erzak deposu, orta katlar okul ve tapınak, son (yani en yuksek) katlar ise rasathane olarak kullanılmı?tır.

• Neolitik Cermo ( Jarmo ), Tell Ebu Hureyre .
• Halaf Donemi
• Uruk donemi

Bolgedeki erken donem kentleri:

• A?a?ı Mezopotamya/ Sumer
  • Uruk
  • ?sin
  • Laga?
• Akkad
  • • Babil
  • Ki?
  • Nippur
• Yukarı Mezopotamya/ Asur
  • Asur veya Assur
  • Nineveh
  • Mari
  • Halep

• Michael Roaf, Mezopotamya ve Eski Yakındo?u , ?leti?im Yayınları
• Kemalettin Koro?lu, Eski Mezopotamya Tarihi , ?leti?im Yayınları
• Hand J. Nissen, Ana Hatlarıyla Mezopotamya , Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• A Dweller in Mesopotamia 25 Mayıs 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi ., being the adventures of an official artist in the Garden of Eden, by Donald Maxwell, 1921 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 6 Eylul 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . format)
• Mesopotamian Archaeology 15 ?ubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi ., by Percy S. P. Handcock, 1912 (a searchable facsimile at the University of Georgia Libraries; DjVu & layered PDF 7 Ekim 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi . format)
• A Companion to the Ancient Middle East, edited by Daniel Snell (Malden 2004)
• Dholavira Ancient Metropolitan City.

• Mezopotamya Uygarlıkları, Vahap Polat, Hacettepe Universitesi E?itim Fakultesi 13 Ocak 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ar?ivlendi .
• Mezopotamya Bibliyografyası

• 10 Mayıs 2006 tarihli ?ngilizce Vikipedi Mezopotamya maddesinden alıntı icerir.
• Kemalettin Koro?lu, Eski Mezopotamya Tarihi , ?leti?im Yayınları
• Kemalettin Koro?lu, Tarih Oncesinden Perslere Kadar Mezopotamya , s.16-s.27, Toplumsal Tarih, Aylık Tarih Dergisi, Sayı:149, Mayıs 2006.