Римско Царство

**Imperium Romanum**
**Римското Царство**
Импери?ата во своето на?големо проширува?е
Национална парола : Senatus Populusque Romanus ( Латински : Сенатот и лу?ето на Рим)
Службени ?азици	Латински и старогрчки во источниот дел
Главни градови	Рим ; подоцна Цариград
Влада	Монархи?а во републиканска форма , подоцна автократи?а
Водач на државата	Император ; по поделбата постои и западен римски цар и источен римски цар
Делиберативно тело	Римски Сенат
Површина - Вкупно - % вода	прва пред колапсот 2,3 милиони квадратни мил?и во сво?от процут ?%
Население - Вкупно	прва пред колапсот Приближно од 55 милиони до преку 120 милиони
Воспоставена	2 септември 31 п.н.е.
Распад	Поделба ме?у Западното Римско Царство , ко?а пропадна на 4 септември 476 , и Источното Римско Царство (наречена и Византи?а), ко?а пропадна на 29 ма? 1453 .
Прв император	Октави?ан Август (27 п.н.е. - 14 година)
Последен император	Теодоси? I (347-395) последен владетел над целата импери?а пред не?зината поделба. Последен западен император: Ромул Август (475-476) или ?ули? Непос , ко? е на чело до неговата смрт во 480. Последен император на истокот: Константин XI (1449-1453).
Статус пред импери?а	Римска Република
Статус по импери?а	Западно Римско Царство , Источно Римско Царство (Византи?а), Франкска Импери?а , Свето Римско Царство
Валута	солид , ауреус , денари? , сестерци? , ас
edit

Римската држава ( латински : Imperium Romanum ) била создадена на Апенинскиот Полуостров . Опкружен од три страни со мори?а , слабо разгранет брег , имал блага клима и мошне плодна зем?а . Северниот дел од полуостровот е рамничарски и погоден за зем?оделство , а средниот и ?ужниот се планини кои се погодни за разво? на сточарството .

Во страриот век на Апенинскиот Полуостров живееле многу племи?а. На?познати биле: Галите , Италите , Латините , Умбрите , Самнитите и други. По Италите подоцна Апенинскиот Полуостров го добил името Итали?а . Во ?ужниот дел на Апенинскиот Полуостров и на Сицили?а живееле колонии на Хелените и ово? дел бил наречен Магна Греци?а .

Етрурците ?а населувале Средна Итали?а (ден. област Тоскана ). Тие биле едни од на?старите жители на Итали?а. Нивното потекло сe уште не е точно утврдено. Тие во 8 и 7 век п.н.е имале свои градови со развиено занаетчиство и тргови?а . Градовите биле со поплочени улици, тротоари, канализаци?а и водовод. Етрурците имале високо развиена култура . За тоа сведочат голем бро? на матери?ални остатоци. Тие извршиле големо културно и политичко вли?ание на римската држава.

Латините имале на?знача?на улога во истори?ата на Рим. ?а населувале областа Лаци? во Средна Итали?а, ?ужно од Етрурците и од долниот тек на реката Тибар ко?а била граница со Етрурците . Во оваа област имало пове?е градови ме?у кои бил и градот Рим (Рома), ко? имал прекрасна местоположба. Се нао?ал 25 км од морето , на левиот брег на пловната река Тибар, преку ко?а бил поврзан со морето. Градот се простирал на седум добро утврдени ритчи?а, кои се обединиле за да можат полесно да се бранат од надворешните напади. Според легендата, Рим бил основан во 753 година п.н.е , но според археолошките податоци порано околу 10 век п.н.е.

Основа?е на римската држава [ уреди | уреди извор ]

Територи?а и население [ уреди | уреди извор ]

Римската држава била основана на Апенинскиот Полуостров. Полуостровот е поврзан со Европа само од северната страна, преку еден планински венец. Од другите страни е опколен со мори?а, со слабо разгранет брег. Северниот дел на Апенинскиот Полуостров е претежно рамничарски и е погоден за зем?оделство. Средниот и ?ужниот дел се планински, богати со пасишта и погодни за сточарство. Климата на Апенинскиот Полуостров е блага, а почвата е доста плодна.

На Апенинскиот Полуостров во стариот век живееле пове?е племи?а и народи. Во почетокот, на?познати биле Етрурците, како и племи?ата Оски, Умбри и Латини. Етрурците биле на?стари жители на Апенинскиот Полуостров. Се занимавале со зем?оделство, занаетчиство и тргови?а. Живееле во градови-кралства со развиена култура и уметност. Нивните градови имале поплочени улици, канализаци?а и водовод. Латините, пак, имале на?знача?на улога во основа?ето на Рим. Тие се занимавале со зем?оделство и сточарство.

Основа?е на Рим [ уреди | уреди извор ]

Латините се населиле во средишниот дел на Апенинскиот Полуостров. На левиот брег на реката Тибар, на седум блиски ритчи?а основале свои населби, кои биле опкружени со мочуришта. Етрурците, кои живееле од другата страна на Тибар, често ?а минувале реката и ги разменувале своите производи со производите на Латините. Латините прифатиле голем дел од културата на Етрурците.

Етрурците преземале и воени напади против Латините. За да се одбранат полесно од нападите, населбите на седумте ритчи?а се обединиле. Така настанал градот Рим. Во шестиот век пред н.е., Етрурците ги победиле Латините и го освоиле Рим. За основа?ето на Рим е зачувана и една легенда. Според неа, Рим бил основан во 753 година пред н.е. од близнаците Ромул и Рем. Уште додека биле во лулка, нивниот лош стрико ги фрлил во реката Тибар. Од реката ги извадила една волчица, ко?а ги задоила, а потоа ги нашол и ги пораснал еден овчар. Кога пораснале, бра?ата му се одмаздиле на лошиот стрико. Потоа основале град, ко? по Ромул го добил името Рим (на латински Рома).

Општествено и државно уредува?е [ уреди | уреди извор ]

Во на?стариот период Рим имал родовско уредува?е. Родовите биле составени од патри?ахални семе?ства - фамилии, на чие чело стоел патер . Десет рода сочинувале братство, а десет братства сочинувале племе или триба. Вкупно имало три триба. Населението го сочинувале слободни и неслободни лу?е. Слободните се делеле на патриции и плебе?ци . Патриции биле богати лу?е, кои уживале големи привилегии и ги заземале сите положби во државната управа. Од нивните редови биле избирани конзули и сенатори . Плебе?ците воделе потекло од потчинетото население на Лаци? и на Етрурците . Се заземале со зем?оделство, занаетчиство и тргови?а. Пла?але даноци на државата, служеле во?ска, но немале политички права и не учествувале во работата на народното собрание. Бракот ме?у патрициите и плебе?ците бил забранет со закон . Неслободното население го сочинувале робови , кои во ово? ран период во римската држава не биле бро?ни.

Во на?стариот период со Рим управувал крал . Бил т.н кралски период ко? изнесувал од 753-509 г. п.н.е. Кралот ?а предводел во?ската, бил врховен суди?а и свештеник . Постоело и народно собрание, што го сочинувале сите полнолетни мажи и во?ници, а исто така и сенат , што го сочинуваат старешините на на?богатите и на?угледни родови.

Според традици?ата постоеле седум кралеви. Последните три кралеви биле етрурски , биде??и во 7 век п.н.е. Лаци? бил освоен од Етрурците. Со нивното владее?е не биле задоволни римските патриции, кои во 509 г. п.н.е го симнале од престолот и го протерале последниот крал ( Тарквини? Гордиот ) и прогласиле република . Таа добила ново уредува?е. На не?зиното чело се нао?але два?ца конзули, кое ги избирало народното собрание а било од редовите на патрициите, со мандат од една година. Сенатот добил многу поголемо значе?е, а неговите одлуки биле задолжителни и за конзулите.

Римската во?ска [ уреди | уреди извор ]

Благодаре??и на добро организираната во?ска, Рим?аните продолжиле да водат успешни во?ни и по осво?ува?ето на Апенинскиот Полуостров . Во во?ската служеле Рим?ани на возраст од 17 до 45 години. Побогатите служеле во ко?ицата , а другите во пешади?ата . Основна единица во во?ската била леги?ата. Таа броела околу 5000 во?ници, а се состоела од тешка пешади?а, лесна пешади?а и ко?ица. Римската во?ска била добро вооружена и извежбана. Во во?ската владеела строга дисциплина. Во?ниците биле вооружени со голем штит и кус меч или коп?е. На горниот дел од телото имале оклоп, а на главата шлем.

Потчинува?е на Итали?а [ уреди | уреди извор ]

По ослободува?е од етрурската власт, Рим?аните започнале да водат во?ни за проширува?е на сво?ата држава на?првин во Итали?а а подоцна и надвор од не?зините граници. Речиси сто години рим?аните воделе во?ни со Етрурците, кои не сакале да се помират со губе?ето на Рим и Лаци?, но на кра?от Етрурците биле поразени а нивната зем?а влегла во составот на римската држава.

Во 4 век п.н.е Рим водел во?на со Галите во Северна Итали?а, кои во 390 г. п.н.е. го нападнале и го ограбиле градот Рим. Единствено тврдината на ритчето Капитол не била освоена, иако била опседнувана цели шест месеци. Во исто време Рим во?увал и со италските племи?а во Средна Итали?а. На?жесток отпор му пружиле Саминтите, со кои морал да води три во?ни. Дури по третата семитска во?на (298-290), Рим станал господар на средна Итали?а.

Потоа Рим?аните ги насочиле своите сили кон ?ужна Итали?а каде што се нао?але многу колонии на Хелените . Ме?у нив се истакнал и градот Тарент со кого Рим дошол во судир. На ово? град во во?на му помагал епирскиот крал Пир . На кра?от рим?аните победиле, го потчиниле Тарент и цела ?ужна Итали?аи се претвориле во една од на?големите и на?силните држави на Средоземното Море .

Осво?ува?а во Африка, Европа и Ази?а. Рим станува светска сила [ уреди | уреди извор ]

Борба со Картагина - Три во?ни познати како Пунски во?ни (264-146 г.п.н.е) завршила со победа на Рим и осво?ува?е на Картагина
Во трети век п. н. е започнало осво?ува?е на Балканот . Во 168 г.п.н.е биле потчинети Македонците и Илирите , а во 146 г.п.н.е била потчинета и Хелада каде биле освоени Мала Ази?а , Сири?а и Палестина

Паднал Египет во 30 година п.н.е ко? бил на чело со Клеопатра . Во втори век п.н.е била освоена Даки?а(Денешна Романи?а)и со тоа се означил кра?от на осво?ува?ата на Рим.

Внатрешни судири во Римската држава [ уреди | уреди извор ]

Воените походи придонеле за уште поголемо расло?ува?е на населението на богати и сиромашни. Офицерите се вра?але со огромен плен на бродови и на коли, а во?ниците во торби и во кеси?а. Намесниците пак, даночниците и чиновниците во новите провинции преку разни злоупротеби земале не колку што треба, туку колку што ?е на?дат. Бро?от на робовите нагло се зголемил и имало бесплатна работна сила за огромните зем?ишни имоти на римската аристократи?а, наречени латифундии . Нивните поевтини производи направени со бесплатен робовски труд безмилосно им конкурирале на поскапите производи на селаните и занаетчиите , па тие осиромашувале и пропа?але. Политичките прилики во државата нагло се влошиле со селските бунтови и бара?а за аграрна реформа, заканува?ки се да прераснат во гра?анска во?на .

Со осво?увачките во?ни на римската држава нагло се зголемил бро?от на робовите. Од нив, во особено незавидна положба биле т.н. глади?атори , коишто биле специ?ално обучувани за ме?усебни борби или за борби со диви ?верови во арената заради задоволува?е и забава на публиката. Токму тие и го кренале големото востание на робовите предводено од Спартак што траело од 73 до 71 година пред н.е. Тоа се проширило на цела ?ужна Итали?а . Рим?аните очекувале напад на Рим , но намерата на востаниците била да ?а напуштат Итали?а кон своите родни краеви. Ова на?масовно робовско востание во светската истори?а било крваво задушено. Но тоа длабоко ?а разнишало римската држава.

За да го стишат гневот и незадоволството на сиромашните римски гра?ани, вештите римски политичари и извршиле воена реформа и гра?анската во?ска што била распуштена по секо?а во?на била земена со наемничка во?ска .

Внатрешни борби во Римската држава [ уреди | уреди извор ]

Положбата на селаните и робовите [ уреди | уреди извор ]

Селаните биле на?бро?но слободно население во римската држава. Тие учествувале во во?ните што ги водел Рим. Служеле во пешади?ата. Поради долгите во?ни, нивите и поли?ата на селаните често останувале необработени. Нивните производи се продавале евтино на пазарот. За да преживеат, селаните се задолжувале ка? побогатите. Кога не можеле да го вратат долгот, биле принудени да ?а отстапат сво?ата зем?а и заминувале да бараат работа во градовите.

Робовите се нао?але во на?тешка положба во државата. По успешните осво?увачки во?ни, нивниот бро? многу се зголемил. На?многу робови имале богатите Рим?ани. Робовите биле слабо хранети и облекувани. Ги работеле на?тешките работи. Посебен вид робови биле државните робови, наречени глади?атори . Тие биле млади и силни робови, кои во посебни школи учеле да се борат. Потоа за забава на Рим?аните се бореле до смрт ме?у себе или со диви животни.

Востанието на Спартак [ уреди | уреди извор ]

Незадоволни од сво?ата тешка положба, робовите во римската држава често се кревале на востани?а. Римската власт ги задушувала овие востани?а и сурово ги казнувала робовите-востаници. На?познато и на?големо било востанието под водство на Спартак , во првиот век пред н.е. Спартак бил глади?атор . Со уште седумдесетина робови-глади?атори, то? успеал да избега и да се засолни на планината Везув . На востаниците почнале да им се приклучуваат голем бро? робови и селани. Под водството на Спартак, востаниците успеале неколкупати да ?а победат римската во?ска. Востанието се раширило и во северниот и ?ужниот дел на Апенинскиот Полуостров . Но, востаниците не биле сложни и единствени. Еден дел од нив се одвоиле од Спартак. Рим?аните успеале лесно да ги победат разединетите востаници. Во решавачката битка, што се одиграла во ?ужна Итали?а, востаниците биле поразени. Спартак загинал во битката, заедно со голем бро? востаници. Околу 6000 заробени востаници биле казнети со смрт.

Слабее?е на државата и создава?е на колонатот [ уреди | уреди извор ]

Во првите векови од нашата ера, осво?увачките во?ни што им носеле на Рим?аните големи богатства станале сe поретки. Наместо да осво?ува, римската држава морала да се брани од надворешни напади. Многу бил намален бро?от на робовите. Во?ската станала недисциплинирана. На освоените територии, во разни делови на државата, се кревале бунтови. Римската држава започнала брзо да слабее. Робовите не биле заинтересирани за работа, затоа што немале полза од сво?ата работа. Тие слабо работеле, ги кршеле алатите и не го зголемувале производството. Сиромашните селани имале малку зем?а, од ко?а не можеле да се прехранат. За да го зголемат производството и добивката од зем?ата, големите зем?опоседници почнале да ?а делат зем?ата на помали делови, кои ги давале под наем на сиромашните селани. Тие и понатаму останувале сопственици на зем?ата: селаните им давале на сопствениците дел од своите производи како наем. Човекот што земал зем?а под наем се викал колон, а таквата по?ава се нарекува колонат.

Римските во?ни против Илирите и античките Македонци [ уреди | уреди извор ]

Рим?аните во?увале против Илирите и античките Македонци пове?е од половина век. Први на удар се нашле илирските зем?и што биле на?блиску до Итали?а. Рим морал да води три во?ни за да ?а покори Илири?а . Илирите давале силен отпор. Во времето на кралот Генти? се водела третата Римско-илирска во?на. Пролетта 168 година пред н.е. Илирите биле поразени. Кралот Генти? бил заробен и бил одведен во Рим заедно со целото семе?ство. Илирските територии биле приклучени кон римската држава. Таа им наметнала на Илирите големи даноци. Во времето кога започнале римските осво?ува?а на Балканот, Македонското кралство било мошне силно. Македони?а имала централна положба на Балканот, па затоа била важна за Рим?аните и за нивните идни осво?ува?а. Македони?а била богата со руда, со плодни котлини погодни за зем?оделство, како и со планини погодни за сточарство. Во неа бил развиен градскиот живот. Од населението можело да се собираат во?ници за помошните единици и да се доби?ат робови. Затоа Македони?а била многу привлечна за Рим?аните. Пове?е од педесет години античките Македонци им давале силен отпор на Рим?аните. Рим морал да води три во?ни за да ?а покори Македони?а. Македонскиот крал Персе? склучил со?уз со илирскиот крал Генти? за заедничка борба против Рим?аните. Но, во 168 година пред н.е., античките Македонци биле поразени во Битката ка? Пидна , а Македони?а ?а загубила сво?ата независност. Кралот Персе? со семе?ството бил одведен во заробеништво во Рим. Тоа било кра? на античката македонска држава . Освен Илирите и античките Македонци, Рим?аните успеале да ги покорат и другите балкански народи ? Хелените , а подоцна и Траки?ците .

Римски провинции на Балканот [ уреди | уреди извор ]

Откако го покорил Балканот, Рим им наметнал големи даноци на освоените територии. Градовите и селата биле ограбени, а голем дел од населението било одведено во заробеништво. Рим?аните почнале да го искористуваат рудното богатство на балканските зем?и. Рим?аните ги претвориле освоените територии во посебни области, наречени провинции. Прва и на?стара римска провинци?а на Балканот била провинци?ата Македони?а , основана во 148 година пред н.е. Подоцна биле основани и други римски провинции на Балканот. Во провинциите била воспоставена римска управа, со голем бро? римски службеници. На чело стоел римски управник, ко? ?а имал сета воена и цивилна власт во провинци?ата. Рим?аните го искористувале населението за граде?е патишта, мостови и тврдини. Некои градови во провинциите можеле да коваат свои пари, кои се користеле заедно со римските пари.

Отпорот на балканските народи против Римското Царство [ уреди | уреди извор ]

Покорените балкански народи се бунтувале, пружале отпор и кревале востани?а за да се ослободат од римската власт. За да ги држат во покорност, Рим?аните предизвикувале нетрпеливост и кавги ме?у нив. Оттогаш останала поговорката ?Раздели па владе?“. Македонците први кренале востание против Рим. Тие кренале востание под водството на Андриск , ко? бил наречен ?лажниот Филип“. За полесно да ги придобие лу?ето, Андриск велел дека то? е Филип , синот на последниот македонски крал Персе? . Востанието добило широки размери. Андриск се прогласил за крал и изво?увал неколку победи над Рим?аните. Но, во 148 година пред н.е. востаничката во?ска била поразена, Андриск бил заробен, а востанието задушено. Истата година Македони?а била претворена во римска провинци?а. Со Македони?а сега управувал римски намесник, во зем?ата била распоредена посто?ана римска во?ска и била воведена римска администраци?а. Македони?а била претворена во главна воена база на Рим?аните за нивните натамошни осво?ува?а. Една година подоцна, и Хелените кренале востание против римската власт. Главен центар на востанието бил градот Коринт на Пелопонез . Рим?аните успеале да ?а победат востаничката во?ска и да го осво?ат градот Коринт. Градот бил ограбен, запален и разурнат. Востанието било задушено, а на Хелада биле наметнати големи даноци . На?големото востание на Илирите против Рим го предводел Батон , во почетокот на првиот век од н.е. Во востанието учествувале многу илирски племи?а . Во почетокот востаниците забележале неколку победи. Но, во третата година од востанието, Рим?аните излегле со голема во?ска и успеале да ги победат Илирите во неколку битки. Батон морал да се предаде, а востанието било задушено.

Романизаци?а на балканските зем?и и на Македони?а [ уреди | уреди извор ]

Во освоените балкански зем?и се ширел римскиот начин на живее?е, латинскиот ?азик , римската религи?а и култура . Се отворале училишта на латински ?азик. Во употреба биле римските пари ? денари. Посто?ано се зголемувал бро?от на римските службеници, трговци, занаетчии и колонисти. Римската држава ги населувала на Балканот посиромашните римски гра?ани. На?голем дел од нив биле поранешни во?ници. За служе?е во во?ската, тие од државата добивале зем?а. Таквите населби се викале колонии. Колонии имало во сите римски провинции на Балканот. Такви колонии биле: Скупи (Скоп?е), ?адер (Задар, Хрватска), Емона (?уб?ана, Словени?а) и други. Освен службениците и во?ниците, во колониите се населувале и трговци и занаетчии. Тие придонесувале за шире?е на римската култура, латинскиот ?азик и римскиот начин на живее?е. Балканските народи постепено го прифа?але латинскиот ?азик, а особено римската култура. Во старите балкански градови Рим?аните подигале нови градби во римски стил: палати, театри, храмови, водоводи и ба?и. На то? начин започнала постепена романизаци?а на балканските народи.

Остатоци од Римски градови во Македони?а [ уреди | уреди извор ]

Македони?а е многу богата со остатоци од римската култура, особено со остатоци од римски градови. Еден од нив е градот Стоби , ко? се нао?а во близината на Велес , на местото каде Црна Река се влева во Вардар . Стоби имал знача?на положба не само за воените походи на Рим?аните, туку и за тргови?ата . Во Стоби можат да се видат остатоци од театар , цркви, луксузни приватни ку?и ? палати, улици, ба?и и плоштади. Во ово? град имало и ковачница за пари . Во Македони?а се зачувани остатоци и од други римски градови, како: Херакле?а ( Битола ) и Скупи (во близината на Скоп?е ). Исто така, остатоци од римски градби има и во Лихнидос ( Охрид ), Банско (ка? Струмица ) и други.

Пропа?а?е на Римската држава [ уреди | уреди извор ]

Внатрешни и надворешни причини [ уреди | уреди извор ]

Со текот на времето, римската држава сe пове?е слабеела. Незадоволните селани и робовите посто?ано се бунтувале. Во?ниците не примале редовно плата и не биле заинтересирани за во?ува?е. Стопанството ослабнало, а производството многу се намалило. Во четвртиот и петтиот век, римската држава започнале да ?а напа?аат племи?ата Хуни и Германи . Хуните продреле од Ази?а во Европа во втората половина на четвртиот век. Под водството на Атила , во петтиот век создале силна држава со центар во Панони?а . Оттаму ги напа?але териториите на римската држава. Нивните напади имале ограбувачки карактер. На?жестоки биле нападите на германските племи?а Вандали и Визиготи . Визиготите го освоиле и го ограбиле градот Рим во 410 година, а истото го направиле и Вандалите во 455 година.

Поделба на државата [ уреди | уреди извор ]

Римската држава немала сила да се одбрани од нападите на варварските народи. Во 395 година, римската држава била поделена на два дела: Западно Римско Царство , со седиште во Рим и Источно Римско Царство , со престолнина во Цариград (Цариград, денешен Истанбул). Двата дела на римската држава никогаш пове?е не се обединиле. Подоцна Источното Римско Царство го добило името Византи?а . Тоа ?е постои уште ил?ада години, до средината на петнаесеттиот век. Македони?а останала во составот на Источното Римско Царство.

Пропа?а?е на Западното Римско Царство [ уреди | уреди извор ]

Западното Римско Царство било изложено на чести напади на варварските народи. Буните и востани?ата на потчинетите народи биле бро?ни. Затоа царството брзо пропаднало. Во 476 година, еден од водачите на германските племи?а го симнал од престолот последниот римски владетел, царот Ромул Августул . Оваа година се смета за кра? на Западното Римско Царство. Таа се смета како кра? на истори?ата на стариот век во Европа и почеток на средниот век .

Забавата и културата во Римското Царство [ уреди | уреди извор ]

Во Рим постоеле четири организации кои приредувале циркуски игри. Тие располагале со ко?и и лу?е потребни за организира?е на трките инив им ги изна?мувале на приредувачите на игрите за определен паричен надомест. Тие организации имале сопствени бои кои ги носеле учесниците во трките. Тие организации биле: бели ( factio albata ), црвени ( factio russata ), зелени ( factio prasina ) и сини ( factio veneta ). Царот Домици?ан вовел уште две бои ? златна и пурпурна (кои имале статус на царски бои), но тие не се одржале долго време. Населението со воодушевува?е ги следело игрите при што постоела голема поделеност ме?у приврзаниците на четирите организации. ^[1]

Стариот Рим како тема во уметноста и во популарната култура [ уреди | уреди извор ]

Римското Царство и Рим?аните се ?авуваат како тема во бро?ни дела од уметноста и популарната култура , како:

?Гласови“ - песна на полската поетеса Вислава Шимборска . ^[2]

Наводи [ уреди | уреди извор ]

↑ Marko Aurelij, Samom sebi . Beograd: Dereta, 2004, стр. 40
↑ Vislava ?imborska, Izabrane pesme . Beograd: Tre?i trg, 2014, стр. 137-138.

[1] Marko Aurelij, Samom sebi . Beograd: Dereta, 2004, стр. 40

[2] Vislava ?imborska, Izabrane pesme . Beograd: Tre?i trg, 2014, стр. 137-138.

[1]

[2]