Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't
Norbiks
. Laes
hie
wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.
D'r
Orsjte Waeltkreeg
brook oet op
28 juli
1914
en doorde bies
11 november
1918
. De aanleiding vor dit militair conflict waor d'r moord op Frans-Ferdinant in
Sarajevo
, troeenopvolger van
Hongarije-Oostenriek
. De oorzaak mot gezoch werre in o.m. de betwisting van d'r
Elzas
.
Dizze kreeg wert op 't
Belsj
nog ommer "D'r groeete kreeg" geneumd.
De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't
Mestreechs
.
De wortele vaan WK I motte weure gezoch in 't veerde kwartaol vaan de
negentiende iew
, wie de leiingsjinkende mechde in
Europa
- zjus zoewie in de res vaan de wereld - e polletiek hoegs riskant spaolke speulde. Bis de betrekkend partije betaomde ziech
Oesteriek
-
Hongarije
,
Groet-Brittannie
,
Fraankriek
,
Duutsland
en
Rosland
. Veurwerp vaan hun rivaoliteit, aongewekkerd door e gans en al aonwezeg
nationalisme
, waore de ikkenomische expansies, de wedloup nao kolonies en 't aspirere nao militair prestige. Aon de wedren nao mech en aonzeen nom ouch de Duutse keizer
Wilhelm II
deil, 'ne besleetloeze en beinvloojbare militaris dee ziechzelf betitelde es Duutslands 'Ierse Soldaot'. Heer kaom in
1888
aon de mech. 't
Kolonialisme
, boebij 'nen aandere staot ziech de heersjappij incasseer euver e gebeed en zien inwoeners, woort gestimuleerd door 't nationalisme, de meining tot e ras superiaor is aon 'n aander. De Europees koloniste waore euvertuig vaan hun superioriteit en hu rech um gebeje te bezette vaan volker die zie es inferiaor besjoide.
Veur de leiingsjinkende mechde in Europa, zjus wie in de
Vereinegde Staote
en
Japan
, booje kolonies twie veurdeil. Oonder 't mom tot ze de inheimse lui civilisatie bijbringe, gebruukde ze de kolonies es bronne vaan groondstof en potentieel aofzetmerret, wat hun regiering prestiesj goof. Allewel de wedloup nao kolonies daor oetveel en ze meistens geexploiteerd woorte door prive-oondernomminge, deije de Europese regieringe d'r alles aon um hun rivaole bij te blieve. De koloniaol expansie kaom pas riechteg op dreef in de twiede haaf vaan de 19e iew: in
1870
controleerde de Europese mechde zoe'e zeventeg persent vaan de wereldbol, in
1914
al 85%. Ze concentreerde ziech veural op 't
Afrika
, dat ierder aon kolonisatie oontsnap waor.
De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't
Norbiks
.
Nao d'r Fraans-Duutsje kreeg van 1870 waoert d'r Elzas bie 't Duutsje keizerriek gevoegd. Begin 20ste ieew wol Fraankriek dit gebied evvel truuk.
De Duutsjers gonge oet van 't von Schlieffenplan dat es doel how om de Fraanse soldaote in d'r
Elzas
klem te zette en te versjloee. 't Waor de bedoeling om ooch dor Nederlands
Limburg
nao
Hasselt
te trekke mae dao waoert later vanaaf geziee. Op de aafbeelding is waal te ziee dat d'r sjtrieek tosje
Moelinge
en
Vise
es orsjte sjlaagvaeld beneumd waor. Op
4 augustus
1914 trokke de Duutsjers Belsj binne.
De
Entente
, oonder miee
Frankriek
, 't
Verenigd Koninkriek
,
Keizerriek Rusland
(tot 1917),
Italie
(vanaaf
1915
) en de
Verenigde Sjtaote
(vanaf
1917
) sjtraeje same taege de
Centraal Mogendhede
, gevormd dor
Oostenriek-Hongarije
,
Duutsjland
,
Bulgarije
en 't
Ottomaanse Riek
.
't Waor d'r orsjte kreeg oeein fabrieksmaotig en flot geproduceerde middele en d'r techniek de overhaand krege, zoewie
machinegewaeere
,
gifgaas
,
kanonne
en
prikkeldraad
, en oeein
tanks
en
vleegmesjienger
algemeng in gebroek genaome waoerte. De gebroekde tactieke dateerde evvel nog oet d'r vorige ieew en dat waor volges
polemologe
eng van de raejes van de enorm aantalle doeje en gewonde. 'ne Belangrieke factor dae ooch biedroog an de massaal opoffering van miensjelaeves va alle betrokke leng waor de maogelekheed eenkel jaore achtereen coonstaant opeenvolgende
lichtinge
met doezende jong mansluuj es
deenstplichtige
op te rope, nao de
froonte
te veure en dao in te zette. Deze inzat waoert vooral berucht deurdat dek oondaanks de opoffering van hieel vaol militaire mer gaanse kleng successe koesse werre gemeld, zoewie de verovering van kleng sjtokskes dek gaans kapotgesjaoete
niemandsland
, dat vervolges wer over en waer moes werre verdedigd of heroverd met aeve massaal taegeaanvalle, wie in de
Sjlaag an de Somme
. Gifgaas waoert hieel vaol gebroekd in d'r
Sjlaag an de IJzer
.
An 't eng van d'r kreeg waore veer Centraal Mogendhede politiek en militair versjlage:
Duutsjland
,
Bulgarije
,
Oostenriek-Hongarije
en 't
Ottomaanse Riek
- de letste twiee hele zelfs op te besjtoee. Oet 't Russische Riek ontsjtong de revolutionair
Soviet-Unie
, terwiel in Centraal-Europa allerlej nuuj kleng sjtaote waoerte gevormd. D'r
Volkeboond
waoert opgerich om vanaaf da 'ne waeltkreeg te vaorkaome. Mae d'r kreeg eges leidde tot
nationalisme
in Europa en de gevolge van de nederlaag van Duutjsland en 't
Verdraag van Versailles
leidde oeteindelek tot d'r
Twiede Waeltkreeg
in 1939.