Dit artikel is gesjreve (of begos) in 't Norbiks . Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs omgaon.

D'r Orsjte Waeltkreeg brook oet op 28 juli 1914 en doorde bies 11 november 1918 . De aanleiding vor dit militair conflict waor d'r moord op Frans-Ferdinant in Sarajevo , troeenopvolger van Hongarije-Oostenriek . De oorzaak mot gezoch werre in o.m. de betwisting van d'r Elzas . Dizze kreeg wert op 't Belsj nog ommer "D'r groeete kreeg" geneumd.

Veuraofgaond [ bewirk | bron bewerke ]

De wortele vaan WK I motte weure gezoch in 't veerde kwartaol vaan de negentiende iew , wie de leiingsjinkende mechde in Europa - zjus zoewie in de res vaan de wereld - e polletiek hoegs riskant spaolke speulde. Bis de betrekkend partije betaomde ziech Oesteriek - Hongarije , Groet-Brittannie , Fraankriek , Duutsland en Rosland . Veurwerp vaan hun rivaoliteit, aongewekkerd door e gans en al aonwezeg nationalisme , waore de ikkenomische expansies, de wedloup nao kolonies en 't aspirere nao militair prestige. Aon de wedren nao mech en aonzeen nom ouch de Duutse keizer Wilhelm II deil, 'ne besleetloeze en beinvloojbare militaris dee ziechzelf betitelde es Duutslands 'Ierse Soldaot'. Heer kaom in 1888 aon de mech. 't Kolonialisme , boebij 'nen aandere staot ziech de heersjappij incasseer euver e gebeed en zien inwoeners, woort gestimuleerd door 't nationalisme, de meining tot e ras superiaor is aon 'n aander. De Europees koloniste waore euvertuig vaan hun superioriteit en hu rech um gebeje te bezette vaan volker die zie es inferiaor besjoide. Veur de leiingsjinkende mechde in Europa, zjus wie in de Vereinegde Staote en Japan , booje kolonies twie veurdeil. Oonder 't mom tot ze de inheimse lui civilisatie bijbringe, gebruukde ze de kolonies es bronne vaan groondstof en potentieel aofzetmerret, wat hun regiering prestiesj goof. Allewel de wedloup nao kolonies daor oetveel en ze meistens geexploiteerd woorte door prive-oondernomminge, deije de Europese regieringe d'r alles aon um hun rivaole bij te blieve. De koloniaol expansie kaom pas riechteg op dreef in de twiede haaf vaan de 19e iew: in 1870 controleerde de Europese mechde zoe'e zeventeg persent vaan de wereldbol, in 1914 al 85%. Ze concentreerde ziech veural op 't Afrika , dat ierder aon kolonisatie oontsnap waor.

Schliffenplan [ bewirk | bron bewerke ]

Nao d'r Fraans-Duutsje kreeg van 1870 waoert d'r Elzas bie 't Duutsje keizerriek gevoegd. Begin 20ste ieew wol Fraankriek dit gebied evvel truuk. De Duutsjers gonge oet van 't von Schlieffenplan dat es doel how om de Fraanse soldaote in d'r Elzas klem te zette en te versjloee. 't Waor de bedoeling om ooch dor Nederlands Limburg nao Hasselt te trekke mae dao waoert later vanaaf geziee. Op de aafbeelding is waal te ziee dat d'r sjtrieek tosje Moelinge en Vise es orsjte sjlaagvaeld beneumd waor. Op 4 augustus 1914 trokke de Duutsjers Belsj binne.

Kaampe [ bewirk | bron bewerke ]

De Entente , oonder miee Frankriek , 't Verenigd Koninkriek , Keizerriek Rusland (tot 1917), Italie (vanaaf 1915 ) en de Verenigde Sjtaote (vanaf 1917 ) sjtraeje same taege de Centraal Mogendhede , gevormd dor Oostenriek-Hongarije , Duutsjland , Bulgarije en 't Ottomaanse Riek .

Middele en sjtrategiee [ bewirk | bron bewerke ]

't Waor d'r orsjte kreeg oeein fabrieksmaotig en flot geproduceerde middele en d'r techniek de overhaand krege, zoewie machinegewaeere , gifgaas , kanonne en prikkeldraad , en oeein tanks en vleegmesjienger algemeng in gebroek genaome waoerte. De gebroekde tactieke dateerde evvel nog oet d'r vorige ieew en dat waor volges polemologe eng van de raejes van de enorm aantalle doeje en gewonde. 'ne Belangrieke factor dae ooch biedroog an de massaal opoffering van miensjelaeves va alle betrokke leng waor de maogelekheed eenkel jaore achtereen coonstaant opeenvolgende lichtinge met doezende jong mansluuj es deenstplichtige op te rope, nao de froonte te veure en dao in te zette. Deze inzat waoert vooral berucht deurdat dek oondaanks de opoffering van hieel vaol militaire mer gaanse kleng successe koesse werre gemeld, zoewie de verovering van kleng sjtokskes dek gaans kapotgesjaoete niemandsland , dat vervolges wer over en waer moes werre verdedigd of heroverd met aeve massaal taegeaanvalle, wie in de Sjlaag an de Somme . Gifgaas waoert hieel vaol gebroekd in d'r Sjlaag an de IJzer .

Eng van d'r kreeg [ bewirk | bron bewerke ]

An 't eng van d'r kreeg waore veer Centraal Mogendhede politiek en militair versjlage: Duutsjland , Bulgarije , Oostenriek-Hongarije en 't Ottomaanse Riek - de letste twiee hele zelfs op te besjtoee. Oet 't Russische Riek ontsjtong de revolutionair Soviet-Unie , terwiel in Centraal-Europa allerlej nuuj kleng sjtaote waoerte gevormd. D'r Volkeboond waoert opgerich om vanaaf da 'ne waeltkreeg te vaorkaome. Mae d'r kreeg eges leidde tot nationalisme in Europa en de gevolge van de nederlaag van Duutjsland en 't Verdraag van Versailles leidde oeteindelek tot d'r Twiede Waeltkreeg in 1939.