Осмон империясы

	Улуу Осмон мамлекети ; ???? ??????? ????? ; Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye ; Империя
	Ураан ; Калып:Lang-ota3 ; орус. Т?б?л?к мамлекет
	Гимн ; Калып:Нп5
	; Осмон империясы 1683-жыл да
Борбор калаа	С?г?т ( 1299 ? 1329 ) ; Бурса ( 1329 ? 1365 ) ; Эдирне ( 1365 ? 1453 ) ; Константинополь ( Ыстамбул ) ( 1453 ? 1922 )
Тил	осмон тили жана башкалар
Дин	Ислам ( сунний )
Акча бирдиги	акче , куруш , лира
Аянт	7 607 380 км²
Калк	35 350 000 чел. ; ( жер калкынын) 2,6 %ы
Башкаруу формасы	Абсолюттук монархия : чейин 1908 (расм. жана факт.) ; кийин 1913 (факт.) ; Конституциялык монархия : 1908 баштап (расм.) ; 1908 ? 1913 (расм. жана факт.) ;
Сулале (династия)	Осмондор
	султан
	?т??ч?л?к
	← Кония султандыгы ; Т?ркия → ;
Т?з??ч? мамлекеттер:	Жоюлгандан кийинки мамлекеттер:
	Кония султандыгы
	Византия империясы
	Серб деспотиясы
Т?ркия
Египет султандыгы
Хижаз хандыгы
Асир (эмирлик)
Йемен Мутаваккилит хандыгы
Сирия Араб хандыгы
Месопотамия (мандаттык аймак)	Файл:Flag of Iraq (1924?1959).svg
Батыш Армениянын администрациясы
Понт (республика)
Палестинадагы Британ мандаты

Осмон империясы (же Осмондуу мамлекети ) ( осм. : ???????? ???????? ??????????? - Девлет-и ?Алиййе-и ?Османиййе ^[1]^[2]) ? 1299-1923-жылдар арасы жашап, Чыгыш Европа , Т?шт?кбатыш Азия жана Т?нд?к Африкага чейинки жерлерди ээлигине алган, XVI. кылымга келгенде д?йн?н?н э? к?чт?? империясы боло алган т?рк-ислам мамлекети.

Мамлекеттин негизд??ч?с? жана осмон сулалесинин атасы - огуздардын бозок бутагынын кайы уругунан чыккан Осмон Гази болгон. ^[3] 1299-жылы Билежик провинциясынын С?г?т аймагында (айрым пикирлер боюнча, 1302-жылы Йаловада ^[4]^[5].) мамлекет болуп жарыяланган. Ыстамбулга чектеш болгон Чыгыш Рим империясын жыккан мезгилин айрымдары Жа?ы Чактын башталышы катары карашат. Осмон империясы XVI-XVII к. кызуу к?ч?г?н убагында ?ч континентке (кытаага) жайылып, Т?шт?кчыгыш Европа , Орто Чыгыш жана Т?нд?к Африканын к?пч?л?к б?л?г?н ?з ээлигине алган. ?лк?н?н чектери батыштан Гибралтар кысыгы (1553-ж. Марокко жээктерине), чыгыштан Каспий де?изи жана Басра булу?уна , т?нд?г?н?н Австрия , Венгрия жана Украинанын бир б?л?г? жана т?шт?г?н?н Судан , Эритрея , Сомали жана Йеменге чейин жеткен. ^[6] Осмон империясы 29 ?лк?д?н жана автоном болгон Богдан, Эрдел жана Эфлак бектиктеринен т?з?лг?н, ошондой эле бара-бара де?изден аркы жерлерде да с?з ээси болгон. Буга мисал катары Атлантика океанындагы кыска убак багынтуулар болгон Ланзароте ^[7] (1585), Мадейра (1617), Вестманнейжар ^[8] (1627) жана Ланди ^[9](1655) к?рг?з?л?т.

Мамлекет алты кылым бою Чыгыш жана Батыш д?йн?с?н?н ортосунда к?п?р? сымал болгон. Мезгил-мезгил менен бир канча к?т?р?л?шт?р болуп турса да, жалпысынан дин, тил жана раса айырмаларына кийлигишпегендиги ?ч?н кылымдар бою бир топ мамлекеттерди жана улуттарды ?з бийлиги астында кармай алган. ^[10]Осмон империясы эски т?рк салттары жана адаттары менен ислам маданиятынын милдеттенмелерине ылайык келген башкаруу формасын ж?рг?з?шк?н. ^[11]

Тарых [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Осмон империясынын тарыхы бул мамлекеттин тарыхтагы башкаруу структурасына жана д?йн? саясатындагы ордуна жараша конкретт?? бир нече тарыхый мезгилдерге б?л?н?п каралат.

Бейлик (1299-ж. чейин) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон мамлекетинин бийлик мезгили

Бийлик мезгилинин башталышы кайсы убакта болгондугу белгисиз. Осмон Газинин кошууну 1298-жылы Инег?л жана анын тегерегин каратуусунан кийин ?з?н?н к?зкарандысыздыгын жарыялайт ^[12]. Ушул мезгил бийлик мезгилинин аякташын т?ш?нд?р?т.

1227-жылы Мо?гол империясынын тушунда Анатолияга Сулейман шах баштаган кайылар качып келишкен ^[13]. Анадолу Селжук мамлекетинин ошол кездеги башкаруучусу Алаеддин Кейкубад 50.000 адамдан турган бул кайыларды Каражадаг аймагына жайгаштырат. ^[12]. Сулейман шахтын Фырат дарыясындагы ч?г?п ?л??с?н?н кийин кайы уруусунун айрым бир б?л?г? Эрзурум жана Эрзинжан айланаларына ^[13], айрымдары болсо Сирияга жана кайрадан атажурттарына к?ч?шк?н.

Эртугрул Гази болсо С?г?тк? жана анын айланасына багыт алып, бул жактарды ?з?н? караткан. Ал болжолу 1000 км ² чамалуу жерди каратып, ^[14] болжол менен 90 же 83 жашында д?йн?д?н кайтат ^[15]^[16]. Анын ордуна, кийин мамлекетке атын берген Осман Бей шайланган.

Т?пт?л?ш (1299 - 1453) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Калып:Т?рк тарыхы

Негизги макала : Осмон мамлекетиин т?пт?л?ш мезгили

Осмон Гази заманы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

1299-жылдары Анадолу Селжук мамлекети кыйроо алдында турган кезде, Осмон Гази ?з?н?н жакын адамдары менен Билежик, Йархисар жана Инег?лд? каратуу менен алектенген. ^[14] 1301-жылы болсо, ал Йенишехирди айланасы менен каратып, Йенишехирди борбор калаа кылган. Ушундан улам, к?н?б?зд? мамлекеттин негизделишин айрымдары 1299-жыл десе, айрымдары 1301-жылды кабыл алышат. 1302-жылы 27-июлда Осмонду токтотууга аттанган Чыгыш Рим империясынын 5000 аскери менен Осмон Бейдин 2000 аскеринин ортосунда болгон согушта Осмон Бей же?ишке ээ болуп, анын артынан Муданя жана анын айланасын караткан. ^[14]

Чегаранын ке?ейиши [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Османогуллары бейлигинин ке?ей??с? Мармара аймагындагы ири Чыгыш Рим калаарынан болгон Бурсанын 1326-дагы алынышы менен ишке ашты. Бурсанын алынышын к?рб?ст?н бул д?йн?д?н ?т?п кеткен Осмон Бейдин ордуна келген уулу Орхон Бейдин убагында дагы Османогуллары бейлигинин ?с?ш? тездеген. Анын мезгилинде 6 жылдык курчоо менен алынган Бурса борбор калаа кылынып, алгачкы флот дагы анын тушунда курулган. Ал осмон акчасын чыгаруу менен Османогуллары бейлигин Осмон мамлекетине айлантып, тарыхтагы алгачкы падыша болду. Бурсанын артынан Мармара аймагынын башка чо? калаалары болгон Изник менен Изнит дагы осмондордун колуна ?т?т. Ал эми, 1329-жылы Чыгыш Рим императору III. Андроникос баштаган кошууну Малтепе (Палеканон) согушу нда же?ил??г? учуратылды.

Осмон Бей мезгилинде Османогуллары бейлигинин чеги Чыгыш Рим жерлерин гана камтыса, Орхон Бейдин заманында ко?шу т?рк бейликтеринин жерлерин да ?з ээлигине ала баштаган. Осмондор Кареси бейлигинин аскерий-де?из флотуна, Румелияга ?т??г? м?мк?нч?л?к берген бир нече пункттарга, ошондой эле румели жерлерин жакшы билген Кареси аскербашыларына ээ болушат. 1354-д? Чыгыш Рим империясындагы палаиологостор менен кантакузеностордун такты талашууларынан пайдаланып, осмондор Румелияга кол салат. Балкандардагы алгачкы болуп алынган база Гелиболу жарым аралындагы Чимпе сепили болду. Орхон Бейден кийинки башкаруучу, анын уулу I. Мурат тын (1362 - 1389) заманында да Чыгыш Рим ички жа?жалдардын кучагында эле.

Калып:Осмон тарыхынын б?л?н?ш мезгилдери

Фетрет мезгили жана кайра бириг?? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Г?лд?г?н мезгил (1453 - 1579) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон империясынын жогорулаш мезгили

II. Мехмет , 1453-жылдын 29-майында ?з? баштап курчап турган Ыстамбул шаарын акыры каратып, борбор калаа кылыган.

Негизги макала : Ыстамбулдун алынышы

Токтолгон мезгил (1579 - 1699) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон империясынын токтолуш мезгили

Алсыраш мезгили (1699- 1792) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон империясынын тартылыш мезгили

Таркалыш мезгили (1792 - 1922) [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон империясынын таркалыш мезгили

Башкарма формасы [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Негизги макала : Осмон падышалары

Кошумча кара?ыз: Осмон уругунун санжырасы

Диван-и Хумаюн [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Осмон мамлекети негизделген кездеги дивандын (жогорку ке?ештин) негизги башкы м?ч?л?р? т?м?нк?л?р болгон; Падыша , Садразам , Улуу-вазир (Везир-и Азам) , Румелия жана Анатолия Казаскер лери, Дефтердар , Шейхулислам , Адмирал , Нышанчы

Фатих Султан Мехметтен кийин Улуу-вазирлер ?з пикирлерин айтууда ?зд?р?н ы?гайлуу сезиши ?ч?н чогулуш убагында падышалар ары жактан, атайын б?лм?д?н ты?шамай болушуп, ке?ешти Улуу-вазирлер жетектешкен. Мындай ыкма падышанын башкаруу ишине жардам катары колдонулган.

Диван-и Хумаюн м?ч?л?р? [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

Улуу-вазир (Везир-и Азам) ( Садразам ): Булар падышадан кийинки орунда турган э? укуктуу адамдар жана булар падышанын м??р?н алып ж?р?шк?н.
Вазир : Садразамдан кийинки орунда болуп, садразамдын тапшырган милдеттерин кылуучу.
Казаскер : Анатолия менен Румелияда эки б?л?к казаскер болуп, булар адилет иштерин тейлешкен. ?зг?ч? казы жана мударистерди дайындоо же кызматтан алуу иштерин аткарышкан. Б?г?нк? сот кызматы сыяктуу.
Дефтердар : Финансы иштерин тейл??ч?. Булар дагы Анатолия менен Румелияда эки б?л?к болуп, Румелиядагысы башкы дефтердар болгон.
Нишанчы : Жердик тизме, жердик кадастр жана каратылган жерлерди кирешесине жараша дептерге т?ш?р?? ишин аткаруучу.
Шейхулислам : Мамлекет чечим кабыл алган убакта, анын исламга ыайык болгонун же болбогону тууралуу чечим, б.а. фатва чыгарат.
Каптан-и Дерйа (Адмирал)