Координаттар
:
14°38′00″ с. е.
86°49′00″ б. б.
/
14.63333° с. е. 86.81667° б. б.
/
14.63333; -86.81667
(G)
(O)
(Я)
Гондурас Республикасы
(
ис.
Republica de Honduras
[re?puβlika ðe on?du?as]
) ?
Орталы? Америкада
орналас?ан мемлекет. Елордасы ?
Тегусигальпа
?аласы (
1880 жыл?а
дей?н ? Комаягуа). О?т?ст?к-шы?ыста
Никарагуа
ел?мен, о?т?ст?к-батыста
Сальвадормен
, ал батыста болса
Гуатемала
елдер?мен шекараласады. Солт?ст?кте
Кариб те??з?
ж?не о?т?ст?кте
Тыны? м?хиты
орналас?ан.
Кез?нде
Британ Гондурасынан
(орыс.)
?аз.
(?аз?рг?
Белиз
) ажырату ?ш?н Испан Гондурасы деп аталатын.
Испан т?л?нен
honduras
(≪онду?рас≫) ? ≪Тере?д?ктер≫ деп аударылады. А?ыз бойынша
Христофор Колумб
?з?н??
1502 жыл?ы
т?рт?нш? ж?не со??ы экспедициясында ?лкен дауыл?а т?сед? де, аман ?ал?аннан кей?н ≪Gracias a Dios que hemos salido de esas honduras!≫ (≪Осы тере?д?ктен ??т?арылып ?ал?анымыз?а ??дай?а ш?к?р!≫) деген.
Басында Гондурас аты тек ??дай?а Ш?к?р м?й?с?н?? (исп.
≪Грасиас а Диос м?й?с?≫
(а?ыл.)
?аз.
) шы?ыс аума?ы туралы ?ана ?олданылатын.
Ежелг? заманда Гондурасты майя, ленка, отоми-манге, мискито-матагальпа, хикаке сия?ты
?нд? тайпалары
ал?аш?ы ?ауымды? ??рылысында
мекендейт?н. К?б?несе ег?нш?л?кт?? отап-?ртеу ж?йес?, балы? шаруашылы?ымен мен а? аулаумен айналысатын.
Копанда?ы Майя ?к?л?н?? иероглиф?.
Майя ?ркениет?
Гондурасты? батыс б?л?г?нде басым болды.
[3]
Б.з.д. ?? мы?жылды?та ?з?н?? жазуы, ?ол?нер? мен ?скер? бар
майялар
бас?а ?нд?стерд? ??нарсыз жерге ы?ыстырады. Олар сол кезд?? ?з?нде ?те дамы?ан болатын: Ж?гер? ?с?р?п, тастан ?имарат ??рып ж?не жол ??растыра алатын. ?аз?рг? Гондурас жер?нде майяларды? е? ?р? орталы?тарыны? б?р?,
Копан
?аласы, орналасатын. Алайда ?Х ?асырда белг?с?з себептерге байланысты майялар сол жерден кет?п,
Юкатан
т?бег?не к?шед?. Копан ?аласыны? ?алды?тары 1839 жылы
Мексикалы?
археологтармен
табыл?ан.
1502 жылы
Христофор Колумб
Гондурасты? солт?ст?к жа?алауын ашады, ж?не 22 жылдан кей?н оны? толы? жаулануы басталады.
Алтын
мен
к?м?с
?здеген
Конкистадор
жаса?ы Мексика жаулаушысы
Эрнан Кортес
б?йры?ымен 1524 жылы Гондурас жер?нде
Испан корол?н??
басшылы?ын орнатады. Сол жерде тап?ан
к?м?с
кен орындарында олар ?оныстар ??рады, соны? ?ш?нде ?ш ?асырдан кей?н Гондурас астанасы болып кетет?н
Тегусигальпа
да бар.
1536 жылы к?сем
Лемпира
испан колонизаторларына ?арсы со?ыс бастайды. Алайда, ол соны?да с?тс?з болып шы?ып, Лемпира шай?аста ?лгеннен кей?н оны? жаса?ы ыдырайды.
XVI ?асырыны? ортасынан бастап Гондурас
Гуатемала
генерал-капитаншылы? ??рамына к?р?п кетед?. Сол кезде Гондураста
феодалистт?к ??рылым
пайда болады, соны? к?б?
испандармен
иеленет?н. XVIII ?асырды? басына ?арай к?м?с алу Гондурас экономикасыны? нег?з? болып кетед?, ж?не болаша? астана Тегусигальпа ма?ында кен орындарды? к?б?с? болатын. XVII?XVIII ?асырларда испан колонизаторлары негр ??лдарды? елге к?рг?з?лу?н бастайды ж?не ?нд?-испан
метистер?
Гуатемаладан Гондурас?а к?ш?п келе жататын.
XVI?XVII ?асырларда а?ылшын, голланд ж?не француз ?ара?шыларыны? Кариб те??з?нде шабуылдары сирек емес жа?дай болатын. Олар Гондурасты? солт?ст?к жа?алауына да б?рнеше рет шап?ыншылы? ?йымдастыратын. Кейб?р болжамдар?а с?йенсек,
Капитан Уильям Киддт??
?рла?аны Гондурас ма?ында?ы аралдарды? б?р?нде ты?ыл?ан.
XIX ?асырда Гондурас
Америкалы? испандар?а ?арсы со?ысты?
орталы?тарыны? б?р? болатын ж?не 1821 жылы 15 ?ырк?йекте Гондурас ?з?н?? т?уелс?зд?г?н жариялайды. Д?л осы кезде Гондураста т?рл? саяси партиялар пайда болды; соны? ?ш?нде
консервативт?
жериеленуш?лер
мен
либералды
буржуазия
. Екеу?н?? арасында б?секелест?к жи? бай?алатын, со?ында же??ске жеткендер консервативт? жериеленуш?лер болады да, со?ан байланысты 1821 жылы Гондурас
Мексика Империясыны?
??рамына к?р?п кетед?.
1823 жылы Гондурас
Орталы? Американы? Б?р?ккен провинциаларыны?
??рамына к?ред?. Сонда да либерал мен консерваторларды? шай?асы б?тпед?. Енд? либералдарды? басты ма?саты - федералистт?к бас?аруды, тапты? (сословиел?к) арты?шылы?тарды? жойылуы мен жер реформасыны? жасалуын ?олдау ж?не консерваторларды? басты ма?саты - жериеленуш? мен д?н басылар арты?шылы?тарын мен унитарлы ??рылымны? жасалуын ?олдау.
Генерал
Франсиско Морасан
портрет?
Федерацияны? ??рыл?анына себеп бол?ан азаматты? со?ыста Гондурасты? генерал
Франсиско Морасан
?лкен р?л ойнады. 1829 жылы ол бас?ар?ан ?скер
Гуатемала
?аласын жаулап ал?ан. Федералды конституция жа?артылады да,
Морасан
Федерацияны? Президент? болып сайланады.
Со?ан ?арамастан бол?ан ?а?ты?ыстар 1838 жылы Федерацияны? ыдырауына ж?не Гондурасты? т?уелс?зд?к жариялауына ?сер етед?. 1839 жылды? ?а?тарда Гондурасты? т???ыш конституциясы ?абылданады.
?з?н ?л? де Орталы? Америка Федерациясыны? Президент? ?ылып сана?ан генерал
Морасан
Сальвадор
мен
Коста-Рикада
ны?айып, ?скер?н?? к?ш?н ?олданып Орталы? Американы бас?ару?а тырысады.1842 жылы гондурасты?тар?а т?т?ын?а т?с?п, атылады.
Кей?нг? б?рнеше он жылды?тарды? ?ш?нде Гондураста болатын о?и?аны? барлы?ы да к?рш? елдерге ?арсы шай?астар, азаматты? со?ыстар (1845 мен 1875 жылдар арасында Гондураста 12 азаматты? со?ыс болады) мен ?скери т??кер?стер; соны? барлы?ына себеп бол?ан - либерал мен консерватор арасында?ы кел?спеуш?л?к пен бил?кке талас.
XIX ?асырды? со?ына ?арай Гондурас?а шетелд?к инвестициялар салынатын болды; соны? ?ш?нде британды? (к?б?несе финансты? сектор?а) пен А?Шты? (америкалы? компаниялар к?птеген банан плантацияларын ??руды бастайды ж?не те??з порттар мен жолдар салумен айналысады).
1954 жылды? мамырында ж?мысшыларды? наразылы?ынан "Юнайтед Фрут Компани"-д?? талапты? ?ана?аттандырылуына тура келед?. 1954 жылды? Президентт?к сайлауында либерал Вильеда Моралес же?ед?, алайда ол ?д?летс?з болып шы?ады да, оны? орнына Президентт?к орынды уа?ытша Вице-Президент Лосано Диас алады. Ел ?ш?нде шу то?тамады ж?не 1956 жылыны? ?азанында ?скери т??кер?с болады да, елд? ?скери хунта бас?аратын болады.
1957 жылы Вильеда Моралес сайлауда ?айтадан же??ске жетед?, алайда оны? ?к?мш?л?г?н?? жаса?ан шеш?мдер?не кел?спеген ?скер 1963 жылыны? ?азанында оны? ?к?мет? орындарынан босатылады да, Гондурасты бас?аратын полковник Освальдо Лопес Арельяно болады.
1965 а?панында ?скери хунта сайлау ?тк?зед?. Сол жерде консерваторлар же??ске жетед?. Ассамблея б?дан б?рын да билеп ж?рген Лопес Арельяноны Президент та?ына отыр?ызады. Ол пресса?а цензура бастайды, демократиялы? ?йымдар?а ?арсы репрессиялар жасайды да, ?з?н?? мен Либералды партиялардан бас?а саяси партияларды? барлы?ына да тыйым салады.
1969 жылды? ш?лдес?нде Сальвадор мен Гондурас арасында
Футбол со?ысы
(орыс.)
?аз.
атты ?арулы ?а?ты?ыс болады. Соны? н?тижес?нен Арельяно реж?мн?? либерализациялауына тура келед?. 1971 жылды? ?а?тарында Либералды мен Консервативт? партиялар арасында ек?-партиялы? ??рылымны? орнауы туралы кел?с?м жасалады. Сол жылды? маусымында Президентт?к сайлауда консерватор Рамон Э. Крус же?ед?.
1981 жылды? ?арашасында Гондурас азаматты? бас?ару?а оралады, алайда ?скерилерд?? ?сер? саясатта ?л? де болып жатады. 1982 жылды? Конституциясы ?л? де ?олданылыста.
Гондурас физикалы? картасы
Гондурас
Орталы? Америкада
орналас?ан ж?не Орталы? Америка Истмусыны? солт?ст?к б?л?г?н алып жатыр. О?т?ст?кте Гондурас
Никарагуамен
, батыста
Гуатемаламен
, о?т?ст?к-батыста
Сальвадормен
шектесед?; солт?ст?г?нде ж?не шы?ысында
Кариб те??з?
, о?т?ст?к-батысында Тыны? м?хитында?ы Фонсека шы?ана?ы орналас?ан. Ел ??рамына оны? айналасында?ы аралдар да жатады.
Территориясыны? к?п б?л?г?н би?к таулар (би?кт?г? 2870 м-ге дей?н) ??райды, нег?з?нен
архейд??
кристалды ж?не метаморфты? жыныстарынан, ал о?т?ст?г?нде
кайнозой
лаваларынан т?рады.
Гондурас шы?ыстан батыс?а ?арай тау жоталарымен ?иылысатын ке? ?ыратта орналас?ан: Монтекилос, Комаягуа ж?не Опалак, елд?? е? би?к н?ктес? Серро-Лас-Минас тауы (2870 м). Гондурас территориясыны? 80%-ын таулар алып жатыр, ал ойпаттар нег?з?нен тек жа?алауында кездесед?. Тере? тектоникалы? а??ар тау жоталарын солт?ст?ктен о?т?ст?кке, Улуа ?зен?н?? бастауынан Фонсека шы?ана?ына дей?н б?л?п т?рады. Оны? Кариб те??з? жа?алауынан шы?ана?ына дей?нг? ?зынды?ы 280 км, ал т?б?н?? е? би?к н?ктес?, я?ни ек? м?хит алаптарыны? а??ар?ш?л?к су алабы, те??з де?гей?нен 940 м би?кт?кке жетед?. Гондураста?ы бас?а ек? ?лкен ?зендер? - Патука ж?не Агуан.
Елд?? е? ?лкен к?л? ? Йохоа.