Ur Wikipediu, frjalsa alfræðiritinu
1681-1690
var niundi
aratugur
17. aldar
sem telst til
arnyaldar
i
sogu Evropu
.
Fyrsti samningurinn um landamæri Russlands og Kina
[
breyta
|
breyta frumkoða
]
I
Kina
var siðasta andstaðan við
Kingveldið
barin niður þegar her keisarans lagði
Taivan
undir sig
1683
. A norðurmorkum keisaradæmisins við
Mansjuriu
hofðu
russneskir
kosakkar
reist bækistoðvar við
Amurfljot
skommu eftir miðja oldina og færðu sig sifellt neðar eftir fljotinu i leit að frjosamari ræktarlondum. 1682 hof
Kangxi
að undirbua að reka þa burt. Arið eftir var buið að ryma allar russneskar bækistoðvar við fljotið nema virkið
Albazino
. Keisaraherinn vann virkið i tvigang 1685 og 1686 og
Moskvustjornin
gerði ser grein fyrir þvi að Amurherað væri overjandi. Stjornin i
Peking
ottaðist hins vegar að Russar myndu styðja ovinveitta
Mongola
gegn þeim. Kina og Russland gerðu með ser
Nertsinsksamninginn
arið 1689 þar sem rikin sættust a
landamæri
norðan við Amurfljot og eftir
Stanovojfjallgarðinum
að
Okotskhafi
. Þetta var fyrsti samningurinn milli rikjanna tveggja.
I konungsrikinu
Ayutthaya
i
Siam
(Tailandi) leitaðist
Narai
konungur við að styrkja tengslin við
Vesturlond
, einkum
Frakkland
sem hann aleit mikilvægt motvægi við ahrif
Hollendinga
og
Portugala
. Helsti raðgjafi konungs var kaþolskur
Grikki
,
Konstantinos Gerakis
, sem aflaði ser margra ovina innan hirðarinnar. Þegar konungur leyfði Frokkum að stofna virki með herliði i
Bangkok
og
Mergui
jokst andstaða landsmanna við utlendinga, einkum Frakka. Narai veiktist alvarlega 1688 og
mandarininn
Phetracha
leiddi
hallarbyltingu
gegn honum. Sama ar settust menn hans um fronsku virkin; liðið i Mergui fluði en i Bangkok vorðust Frakkar til haustsins þegar gerðir voru samningar um brottflutning þeirra. Samskipti milli Siam og Vesturlanda minnkuðu mikið i kjolfar atburðanna þratt fyrir að hollendingar heldu afram mikilli verslun þar og truboðar jesuita fengju að starfa afram með strongum skilyrðum.
Arið 1681 hof
franski herinn
i
Poitou
að neyða
hugenottafjolskyldur
til að hysa og kosta
dragona
a heimilum sinum. Þetta var samþykkt af stjorninni i
Paris
þar sem stefna
Loðviks 14.
var að neyða hugenotta til að snuast til
kaþolskrar truar
eða flyja land ella. 1685 gaf konungur ut
Fontainebleu-tilskipunina
þar sem þau rettindi sem
motmælendur
hofðu fengið með
Nantes-tilskipuninni
voru afturkolluð. Motmælendatru var bonnuð og motmælendakirkjur eyðilagðar. I kjolfarið hofst mikill flotti motmælenda fra Frakklandi til
Nyja heimsins
, auk
Irlands
,
Englands
,
Hollands
og
Prusslands
.
Friðrik Vilhjalmur kjorfursti af Brandenborg
gaf sama ar ut
Potsdamtilskipunina
sem tryggði fronskum motmælendum orugga ferð til Prusslands, leyfi til að syngja messu a
fronsku
og skattafriðindi. Efnahagur Frakklands skaðaðist hins vegar þar sem þekking a morgum sviðum iðnaðar (t.d.
silfursmiði
,
vefnaði
,
husgagnasmiði
og
glergerð
) glataðist með folkinu.
I Englandi reyndu
Viggarnir
a þingi að koma i veg fyrir að hinn kaþolski
Jakob 2.
erfði krununa eftir broður sinn
Karl 2.
en mistokst. Þegar Karl lest 1685 var Jakob kryndur með stuðningi
ihaldsmanna
og
ensku biskupakirkjunnar
.
Uppreisn Monmouths
gegn konungi sama ar var barin niður. Þott kaþolsk tru konungsins væri honum fjotur um fot hugguðu menn sig við það að baðar dætur hans voru motmælendur. Athafnir hans næstu arin ofluðu honum vaxandi ovinsælda þar sem hann reyndi að koma kaþolskum stuðningsmonnum sinum i allar lykilstoður innan þingsins, stjornsyslunnar og hersins. Þegar konungur eignaðist son,
Jakob Stuart prins af Wales
arið 1688, jukust enn likurnar a að kaþolskur konungur myndi erfa krununa. A sama tima var
Niu ara striðið
i undirbuningi og
Vilhjalmur 3. af Oraniu
sa ser leik a borði að halda gegn Jakobi tengdafoður sinum með her og koma um leið i veg fyrir bandalag Englands og Frakklands. Hann undirbjo innrasina vandlega og aflaði henni stuðnings bæði i Hollandi og Englandi. Hann gekk a land með her sinn við
Brixham
i
Devonskiri
5. november 1688. Stuðningur við Jakob dvinaði hratt og hann fluði til Frakklands i desember sama ar.
I upphafi aratugarins hof Loðvik 14. að leggja undir sig sveitir við austurlandamæri Frakklands og nytti ser þar hvað samningarnir fra Nijmegen og Vestfaliu voru onakvæmir. Tilgangurinn var að styrkja landamæri Frakklands með keðju viggirtra kastala. 1681 lagði franski herinn
Strassborg
undir sig og við Italiulandamærin nytti hann ser uppkaup og hotanir til að na undir sig hernaðarlega mikilvægum stoðum við landamærin. A
Spani
fjarmognuðu Frakkar uppreisnarmenn gegn spænsku stjorninni i
Kataloniu
sem hofu
Barretinas-uppreisnina
arið 1681. Spann lysti Frokkum striði a hendur með stuðningi
Heilaga romverska rikisins
1683. Striðið stoð stutt og Frakkar somdu um vopnahle, meðal annars vegna tiðinda ur austri. Sama ar hof
Tyrkjaveldi
nyja aras a Heilaga romverska rikið og
reðist a Vin
.
Johann 3. Sobieski
helt þa Austurrikismonnum til bjargar með polskan her.
Innosentius 11.
hvatti til stofnunar bandalags gegn Tyrkjum og
Heilaga bandalagið
var myndað með þatttoku Heilaga romverska rikisins,
Polsk-lithaiska samveldisins
og
Feneyska lyðveldisins
.
Russneska keisaradæmið
gerðist svo aðili að bandalaginu arið 1686. Tyrkjaveldi tapaði londum sinum i Suðaustur-Evropu smatt og smatt i roð osigra gegn bandalaginu næstu arin og við tok langt hnignunarskeið. Undir lok aratugarins hofst siðan
Niu ara striðið
milli Frakka og bandalags annarra Evropurikja.
Arið 1684 ræddi
Edmond Halley
við
Isaac Newton
um sonnun a
logmalum Keplers
og komst þa að þvi að Newton hafði þegar sannað þau en ekkert gefið ut. Halley hvatti þa Newton til að gefa utreikninga sina ut i bokinni
Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica
sem sumir hofundar vilja meina að marki upphaf
upplysingarinnar
. 1690 gaf
John Locke
ut
An Essay Concerning Human Understanding
sem hafði mikil ahrif a
heimspeki upplysingarinnar
.