Polonia
esas lando jacanta en central
Europa
. Lu havas kom vicini
Rusia
(
Kaliningrad
) e
Lituania
nord-este,
Bielorusia
ed
Ukraina
este,
Chekia
e
Slovakia
sude, e
Germania
weste. Norde jacas
Baltiko
e, dop maro, jacas l'insulo
Bornholm
(qua apartenas a
Dania
), e
Suedia
.
Bazala fakti pri Polonia.
Slava tribui koloniigis Polonia dum l'
1ma yarcento
. En
966
, slava rejo
Miezko la 1ma
impozis
katolikismo
en la regiono.
Dum la
16ma yarcento
Polonia e Lituania
formacis unika stato. La Parlamento (Sejm) esis simbolo di la uniono. Ol esis un ek la maxim granda e povoza stati en la nordo di Europa, vasta de cirkume 1.2 milion km² en lua kulmino, ma diversa militi kontre
Rusia
,
Otoman imperio
e
Suedia
febligis la stato.
Dum la
18ma yarcento
,
Rusa imperio
,
Prusia
ed
Austrian imperio
gradope dividis ed okupis Poloniana teritorio. L'estala regiono okupesis da Rusa imperio. Polonia nur divenis nedepedendanta de Rusia ye la
11ma di novembro
1918
kun la fino di
Unesma mondomilito
, e divenis
republiko
inspirita en la 3ma republiko di Francia.
En mayo
1926
, marshalo
Jozef Piłsudski
kaptis povo per
stato-stroko
. Piłsudski guvernis til
1935
kande il mortis.
Ye la
1ma di septembro
1939
Germania
invadis westo di Polonia.
Sovietia
invadis esto di la lando ye la
17ma di septembro
sam yaro.
Warszawa
kapitulacis ye la
26ma di septembro
. Ica lando perdis granda parto di lua habitantaro dum la
duesma mondomilito
.
Dum la
konfero di Yalta
Westala Federiti aceptis la ideo di
Stalin
pri la formaco di provizora
komunista
guvernerio en
Moskva
, qua ignoris la guvernerio-en-exilo formacita en
London
. Multa Poloni judikesas kom to trahizo da Westala Federiti kontre Polonia. Pos la milito
Sovietia
impozis komunista rejimo a Polonia. Quankam difuzita objecioni, la nova guvernerio di Polonia aceptis l'anexado dil esto di Polonia a Sovietia, quale l'urbi
Wilno
(nune
Vilnius
, chef-urbo di
Lituania
) e
Lwow
(nune
Lviv
, en
Ukraina
). Kompense, Polonia recevis parto di l'estala teritorii de
Germania
.
Polonia restis komunista stato de
1945
til la
31ma di decembro
1989
, kande
Tadeusz Mazowiecki
divenis unesma ne-komunista
chefministro
pos 1945. En novembro
1990
la habitanti elektis
Lech Wał?sa
, ex-sindikatano, kom prezidanto di la lando por 5-yara periodo. Unesma parlamental elekti eventis en
1991
.
En novembro
1995
eventis la 2ma libera prezidantal elekto di la lando.
Aleksander Kwa?niewski
vinkis Lech Wał?sa per kurta majoritato: 51,7% kontre 48,3%. En
1997
nuna Poloniana
konstituco
adoptesis.
Polonia unionis ad
NATO
en
1999
ed ad
Europana Uniono
ye la
1ma di mayo
2004
. En
1995
ica lando atingis la sama ekonomiala kresko de la periodo ante la fino di
komunismo
.
Polonia esas
demokratiala
parlamentala
republiko
. La
prezidanto
esas la
chefo di stato
di Polonia, ed elektesas dal populo por 5-yara periodo. La nuna prezidanto esas
Andrzej Duda
. La
chefo di guvernerio
e chefo dil ministraro esas la
chefministro
, qua indikesas dal prezidanto. La nuna chefministro esas
Mateusz Morawiecki
. La nuna
konstituco
adoptesis en
1997
.
La Parlamento havas 2 chambri. La basa chambro esas la Chambro di Deputati (
Sejm
), qua havas 460 membri qui elektesas dal populo por 4-yara mandato. La Senato (
Senat
) havas 100 membri, qui elektesas dal populo anke por 4 yari. En
2011
Poloniani elektis Anna Grodzka, l'unesma transsexuala deputatino en
Europana
historio.
Judiciala povo
konsistas ek 4 rangi. La Supra Korto surveyas l'adjudiko en la generala korti ed en militala korti. Ol esas la lasta apelo-korto kontre lokala judicii. La korti komuna dividesas en apelo-korti, distriktala korti e regionala korti, e havas kompetenteso por judiciar aferi kriminala, civila, ekonomiala, laborala e familiala.
Anke existas la Konstitucala Tribunalo, qua judicias la valideso dil agadi di publika institucuri segun la
konstituco
e la valideso o nevalideso di legi segun la konstituco.
Granda parto di Polona teritorio jacas infre 200 m. Sudweste, an la frontiero kun
Chekia
, jacas la montoza regiono
Sudeti
, ube la maxim alta punto esas Monto Snizieka (1603 m). La montoza
Karpati
jacas anke sude. La maxim alta monto di la lando esas
Rysy
, kun 2499 metri di
altitudo
.
Foresti
kovras 30.5% de lua teritorio. Cirkume 3145 km², plu kam 1% de Polona teritorio, protektesas en 23 nacionala parki. Ultre to, arei marshoza proxim riveri e lagi an la centro di la lando, ed anke rivala arei protektesas. Che Polona boski, transvivas multa speci ja extingita en altra regioni Europana, exemple
Europana bizono
.
La maxim importanta fluvii di la lando esas:
Vistula
, longa de 1.047 km;
Oder
longa de 854 kilometri, e Warta, longa de 808 kilometri.
Polonia havas plu kam 10.000
lagi
kun 1-
hektara
surfaco o pluse. La maxim granda lagi esas
?niardwy
kun 113,8 km², e Mamry, kun 104 km².
La
klimato
di la lando ordinare esas
temperema
, kun mezavalora temperaturi di 17°C til 20°C dum la
somero
.
La 20 maxim populoza urbi di
Polonia
(
2013
)
|
La 20 maxim populoza urbi di [[{{{regiono}}}]]
(2013)
|
Segun la
Mondala Banko
, Polona
ekonomio
havas alta
TNP
per persono
[4]
, forta domestika merkato, basa privata debo, e ne dependas de unika produkto por exportaco.
La lando havas multa privata
farmeyi
qui produktas
betravo
, grani,
pomi
(la maxim granda produktanto di pomi dil mondo),
porki
e
bovi
. L'agrokultivo employas 12.7% de la labor-povo, tamen reprezentas nur 3.8% de la TNP. To montras lua basa produktiveso.
L'industrio Polona produktas
automobili
(
Fiat
e
Volkswagen
havas fabrikerii en la lando), elektronikala produkturi,
helikopteri
,
vitri
,
medikamenti
, transporto-equipuri, edc.
Lua
bankala sistemo
esas la maxim granda de estal Europa. En
2009
la lando havis 51 domestika banki e branchi di 18 internaciona banki.
Historiala
arkitekturo
e naturala peizaji esas importanta atraktivi por turisti en la lando.
Turismo
kreskis forte pos lando enirar l'
Europana Uniono
en
2004
[5]
. La maxim importanta destini por turisti esas l'urbi
Warszawa
,
Krakow
,
Wrocław
,
Pozna?
,
Lublin
,
Toru?
, ed anke la ex-
koncentreyo
Auschwitz
, e la peizaji che la
montaro Tatra
.
Segun statistiki de
The World Factbook por 2023, Polonia havis 37 991 766 habitanti
[3]
. Segun statistiki de
2004
, 97% del habitanti di Polonia esis Poloni (di qui cirkum 0.8 %
Kashubi
), 1.3 % Germani, 0,6 % Ukraini, 0.5 % Bielorusi e 0.01 %
Lemki
. Cirkume 61,9% del habitantaro rezidas en urbi.
[6]
.
Til la
Duesma mondomilito
cirkume 30% de la habitantaro di Polonia konsistis ek minoritati. Germani koncentris su proxim la frontiero kun
Germania
, dum ke Ukranani e Bielorusi koncentris su este de la lando. Importanta komunitati di
judi
existis en Poloniana urbi. La lando subisis grava efekti de la milito, sive pri perdo di vivi, sive di extenso di lua teritorio. To efektigis la homogeneso dil habitantaro.
La maxim granda urbo esas
Warszawa
. Altra granda importanta urbi esas
Łod?
e
Krakow
.
Poloniana kulturo esas reflexo di mondala tendenci. Pri
cinemo
, la lando havas importanta filmifisti qui ganis
Oscar-premio
, exemple
Roman Pola?ski
,
Andrzej Wajda
,
Zbigniew Rybczy?ski
,
Janusz Kami?ski
e
Krzysztof Kie?lowski
.
Multa notora piktisti naskis en Polonia, exemple
Jan Matejko
,
Stanisław Witkiewicz
,
Aleksander Gierymski
ed
Anna Bili?ska-Bohdanowiczowa
, de movado
Realismo
.
Pri klasika
muziko
, la maxim konocata kompozisto esas
Frederic Chopin
. Dum recenta yari,
Krzysztof Penderecki
judikesas kom la maxim importanta vivanta kompozisto de Polonia dal jurnalo
The Guardian
. Pri moderna
jazo
,
Tomasz Sta?ko
esas populala muzikisto.
Exemple pri notora skriptisti Polona:
Jan Kochanowski
,
Adam Mickiewicz
,
Bolesław Prus
,
Juliusz Słowacki
,
Witold Gombrowicz
,
Stanisław Lem
e
Ryszard Kapu?ci?ski
, la
Nobel-laureati
Henryk Sienkiewicz
,
Władysław Reymont
,
Czesław Miłosz
e
Wisława Szymborska
, e l'Angla skriptisto kun Polona origino
Joseph Conrad
.
Commons
havas kontenajo relatante a: