Nobel-premio

Redakti ligilojn
El Vikipedio, la libera enciklopedio
(Alidirektita el Premio Nobel )
Nobel-premio
honorigo ? scienca premio
Bran?oj ? Nobel-premio pri paco
? Nobel-premio pri literaturo
? Nobel-premio pri kemio
? Nobel-premio pri fiziko
? Nobel-premio pri fiziologio a? medicino vd
Nomita la? Alfred Nobel
Organizanto Norvega Nobel-Komitato ? Re?a Sveda Akademio de Sciencoj ? Sveda Akademio ? Nobela Asembleo ?e la Karolinska Institutet ? Alfred Nobel
Lando Svedio ? Norvegio
Fondita de Alfred Nobel vd
Fondita en 1901
En TTT Oficiala retejo vd
v ? d ? r
Nobel-medalo
Pablo Neruda post ricevo de la Nobel-premio pri literaturo en 1971 . La atribuo de la premio al Pablo Neruda estis parto de la intrigo de la filmo Il postino .

Iniciatita la? la testamento de 1895 de Alfred Nobel , kiu estis la inventinto de la dinamito , la Nobel-Premio (a? Premio de Nobel ) (en sveda difinita formo, singularo: Nobelpriset ; en norvega : Nobelprisen ) estas internacia serio da premioj donataj ?iujare al la homoj kiuj faris eksterordinaran sciencan malkovron a? eksterordinare kontribuis al la socio ekzemple kulture. La premioj estas alju?ataj de svedaj kaj norvegaj komitatoj. La unua solena ceremonio por enmanigi la premion okazis en la Re?a Akademio de Muziko en Stokholmo , Svedio , en 1901 . La premioj pri fiziko , kemio , fiziologio a? medicino , literaturo , kaj paco estis la unuan fojon donataj en 1901. [1]

Komence de 1902 , la premiojn formale disdonas la re?o de Svedio , krom la pacpremio, kiun donas la norvega re?o en Oslo (Norvegio kaj Svedio estis unio ?is 1905 ).

La premio konsistas ?iujare el ora medalo kun ?izelita Nobel-portreto, diplomo kaj granda monsumo, nuntempe ?irka? 10 milionoj da svedaj kronoj (iomete pli ol 1 miliono da e?roj ), kiuj celas ebligi al la gajninto da?rigi sian laboron a? esploron sen la premo de monkolektado. La premio ne estas atribuita postmorte; tamen, se al persono oni atribuis premion kaj morti?as anta? ricevi ?in, la premio ankora? validas. [2] Kvankam la avera?a nombro de premiitoj por premio ege plii?is dum la longo de la 20-a jarcento, premio ne povas esti kunhavata de pli ol tri personoj. [3]

La Nobel-Fonda?o ( svede kaj norvege Nobelstiftelsen ) estas privata institucio fondita la 29-an de junio 1900 por organizi la financojn kaj administradon de la Nobel-Premioj. La fonda?o estas bazita je la testamento de Alfred Nobel , la inventinto de dinamito . La fonda?o anka? okazigas la Nobel-simpoziojn pri gravaj malkovroj de sciencoj kaj pri temoj de aparte alta kultura a? socia signifo.

La diversaj premioj [ redakti | redakti fonton ]

Nobel-premioj estis donataj ?iujare ekde 1901 pro atingoj en la jenaj fakoj:

Sidejo de la Sveda Akademio en Stokholmo

Inter 1901 kaj 2012, la Nobel-Premioj kaj la Nobel-premio pri ekonomiko estis donitaj 555 fojojn al 856 personoj kaj organizoj. Kelkaj ricevis la Nobel-Premion pli ol unu fojon, kaj tio faras totalon de 835 individuoj (791 viroj kaj 44 virinoj) [4] kaj 21 organizoj.

La Pac-Premio estas donita en Oslo , Norvegio, dum la aliaj premioj estas donitaj en Stokholmo , Svedio. La Nobel-Premio estas amplekse konsiderata kiel la plej presti?a premio disponebla en la fakoj literaturo, medicino, fiziko, kemio, paco, kaj ekonomiko. [5]

La Re?a Sveda Akademio de Sciencoj atribuas la Nobel-Premion en Fiziko, la Nobel-Premion en Kemio, kaj la Nobel-Premion pri Ekonomiko; La Nobela Asembleo ?e la Karolinska Institutet atribuas la Nobel-Premion en Fiziologio a? Medicino; la Sveda Akademio atribuas la Nobel-Premion en Literaturo; kaj la Nobel-Premio pri Paco estas atribuita ne de sveda organizo sed de la Norvega Nobel-Komitato .

En 1968 , la Banko de Svedio ( Sveriges Riksbank ) iniciatis la premion pri ekonomika scienco: tiu premio pri ekonomiko memore al Nobel estas ofte (mis-)nomata Nobel-premio pri ekonomiko . Je tiu tempo, oni decidis ne aldoni pli da premioj en la estonteco.

Vidu anka? la pa?on pri la Sveda Akademio .

Historio [ redakti | redakti fonton ]

A black and white photo of a bearded man in his fifties sitting in a chair.
Alfred Nobel havis la malagrablan surprizon legi sian propran nekrologon, titolita La komercisto de morto estas morta , en franca gazeto.

Alfred Nobel ( Pri tiu ĉi sono  a?skultu ) naski?is la 21an de oktobro 1833 en Stokholmo , Svedujo , en familio de in?enieroj. [6] Li estis kemiisto, in?eniero, kaj inventinto. En 1894, Nobel a?etis la fabrikon Bofors pri fero kaj ?talo , kiun li transformis en grava armilara produktejo . Nobel anka? inventis balistiton. Tiu invento estis anta?a?o al multaj senfumaj armeaj eksploda?oj, kiaj la brita senfuma pulvoro kordito. Kiel sekvo de lia patentaj postuloj, Nobel estis poste enga?ita en malfermita malobservoproceso pri kordito. Nobel amasigis ri?a?on dum sia vivda?ro, kun la plej granda parto de lia ri?a?o el siaj 355 inventoj, el kiuj dinamito estas la plej fama. [7]

En 1888, Nobel estis surprizita legante sian propran nekrologon, titolita La komercisto de morto estas morta , en franca gazeto. ?ar estis la frato de Alfred, nome Ludvig kiu mortis, la nekrologo estis ok jarojn trofrua. La artikolo mirigis Nobel kaj igis lin timigita pri kiel li estos memorita. Tio inspiris lin por ?an?i sian testamenton. [8] La 10an de decembro 1896 , Alfred Nobel mortis en sia vilao en San Remo , Italio , pro cerba hemoragio . Li estis 63 jarojn a?a.

Nobel skribis plurajn testamentojn dum sia vivoda?ro. Li kunmetis la lastan pli ol jaron anta? ol li mortis, subskribante ?in ?e la Sveda-Norvega-Klubo en Parizo la 27an de novembro 1895 . [9] [10] Al ?eneraligita miro, la lasta testamento de Nobel precizigis, ke lia ri?a?o estu uzita por krei serion de premioj por tiuj kiuj donas la "plej grandan avanta?on pri la homaro" en fiziko, kemio, paco, fiziologio a? medicino, kaj literaturo. [11] Nobel testamentis 94% de siaj totalaj aktivoj, 31 milionoj da svedaj kronoj (?. 186 milionoj da usonaj dolaroj, 150 milionoj da e?roj en 2008), por establi la kvin Nobel-Premiojn. [12] Pro skeptiko ?irka?anta la testamenton, da?ris ?is 26 aprilo 1897 ke ?i estis aprobita fare de la Parlamento de Norvegio . [13] La ekzekutistoj de la testamento de Nobel, nome Ragnar Sohlman kaj Rudolf Lilljequist, formis la Nobel-Fonda?on por prizorgi la ri?a?on de Nobel kaj organizi la disdonon de premioj. [14]

La instrukcioj de Nobel postulis la kreadon de Norvega Nobel-Komitato por premii la Pacpremion, kies membroj estis nomumitaj balda? post kiam la testamento estis aprobita en aprilo 1897. Balda? poste, la aliaj premi-alju?adaj organizoj estis indikitaj a? establitaj. Tiuj estis Karolinska Institutet la 7an de junio , la Sveda Akademio la 9an de junio , kaj la Re?a Sveda Akademio de Sciencoj la 11an de junio . [15] La Nobel-Fonda?o etendis sian interkonsenton en gvidlinioj al kiel la premioj devos esti alju?itaj; kaj, en 1900, la lastatempe kreitaj statutoj de la Nobel-Fonda?o estis promulgitaj fare de la re?o Oskaro la 2-a . [11] En 1905, la persona unio inter Svedio kaj Norvegio estis dissolvita. Poste, la Norvega Nobel-Komitato respondecis pri premiado de la pacpremio kaj la svedaj institucioj retenis respondecon por la aliaj premioj. [13]

Nobel-Fonda?o [ redakti | redakti fonton ]

Formado de la Fonda?o [ redakti | redakti fonton ]

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nobel-Fonda?o .
A paper with stylish handwriting on it with the title "Testament"
La testamento de Alfred Nobel asertis, ke 94% el lia totala hava?o estu uzata por establi la Nobel-Premiojn.

La? lia testamento legita en Stokholmo la 30an de Decembro 1896, estis establita fonda?o kiu premios tiujn kiuj speciale servos al la homaro. La Nobel-Premio estis financita de la persona ri?a?o de Alfred Nobel. La? oficialaj fontoj, Alfred Nobel heredigis plej el sia ri?a?o al la Nobel-Fonda?o kiu nun formas la ekonomian bazon de la Nobel-Premio. [16]

La Nobel-Fonda?o estis fondita kiel privata organiza?o la 29an de Junio 1900. Ties funkcio estas administri la financojn kaj administradon de la Nobel-Premioj. [17] La? la testamento de Nobel, la unuaranga tasko de la fonda?o estas administri la ri?a?ojn kiujn Nobel lasis. La fratoj Robert kaj Ludvig Nobel estis en?a?i?intaj en la naftonegocoj en Azerbaj?ano , kaj la? la sveda historiisto E. Bargengren, kiu havis aliron al la arkivo de la Nobel-familio, estis la "decido permesi la retiron de la mono de Alfred el la negocoj en Bakuo kio i?is la ?losila faktoro kiu ebligis la establadon de la Nobel-Premioj". [18] Alia grava tasko de la Nobel-Fonda?o estas merkatigi la premiojn internacie kaj kontroli neformalan administradon rilatan al la premioj. La fonda?o mem ne partoprenas en la proceduro elekti la Nobel-premiitojn . [19] [20] Diversmaniere, la Nobel-Fonda?o estas simila al investokompanio , en tio ke ?i investas la monon de Nobel por krei solidan financan bazon por la premioj kaj por la administraj aktivecoj. La Nobel-Fonda?o estas rajtigita ne pagi impostojn en Svedio (ekde 1946) kaj investimpostojn en Usono (ekde 1953). [21] Ekde la 1980-aj jaroj, la investoj de la fonda?o i?is pli profitdonaj kaj en 31a de Decembro 2007, la hava?oj kontrolitaj de la Nobel-Fonda?o estis de ?is 3.628 mil milionoj da svedaj kronor (?irka? 560 milionoj da usonaj dolaroj). [22]

La? la statutoj, la fonda?o konsistas el stabanaro de kvin svedaj a? norvegaj civitanoj, kun sidejo en Stokholmo . La prezidanto de la stabanaro estas nomumita de la sveda re?a konsilantaro, kaj la aliaj kvar membroj estas nomumitaj de la fideikomisuloj de la premiigaj institucioj . Plenumdirektoro estas elektita inter la stabanoj , deputita direktoro estas nomumita de la re?a konsilantaro, kaj du deputitoj estas nomumitaj de la fideikomisuloj. Tamen, ekde 1995, ?iuj membroj de la stabanaro estis elektitaj de la fideikomisuloj, kaj la Plenumdirektoro kaj la deputita direktoro estas nomumitaj de la estraro mem. Same kiel la stabanaro, la Nobel-Fonda?o estas formita de premiigaj institucioj (nome la Re?a Sveda Akademio de Sciencoj, la Nobel-Asembleo de Karolinska Instituto, la Sveda Akademio, kaj la Norvega Nobel-Komitato ), la fideikomisuloj de tiuj institucioj, kaj a?ditistoj . [22]

Kapitalo kaj kosto de la Fonda?o [ redakti | redakti fonton ]

La kapitalo de la Nobel-Fonda?o nuntempe estas investita per 50% en akcioj , 20% en obligacioj kaj 30% en aliaj investoj (ekz. he?fondusoj a? nemovebla?oj ). La distribuado povas varii je 10 procento. [23] Komence de 2008, 64% de la financado estis investita ?efe en usonaj kaj e?ropaj borsoj, 20% en obligacioj, plus 12% en nemovebla?oj kaj he?fondusoj. [24]

A black and white photo of a bearded man in his fifties sitting in a chair.
Wilhelm Rontgen ricevis la unuan Nobel-Premion pri Fiziko pro sia malkovro de Ikso-radioj.

En 2011, la totala ?iujara kosto estis proksimume 120 milionoj da kronoj , kun 50 milionoj da kronoj kiel premimono. Pluaj kostoj por pagi al institucioj kaj personoj enga?i?intaj en la premidisdonado estis de 27,4 milionoj da kronoj. La eventoj dum la Nobel-semajno en Stokholmo kaj Oslo kostas 20,2 milionojn da kronoj. La administrado, Nobel- simpozioj , kaj similaj aferoj kostis 22,4 milionojn da kronoj. La kosto de la premio en Ekonomiko de 16,5 milionoj da kronoj estas pagita de la Sveriges Riksbank . [23]

Unuaj Nobel-premioj [ redakti | redakti fonton ]

Post la Nobel-Fonda?o kaj ties gvidlinioj estis funkciantaj, la Nobelaj Komitatoj ekkolektis nomumojn por la dekomencaj premioj. Poste, ili sendis liston de la dekomencaj kandidatoj al la premiigaj institucioj.

La listo de la Nobel-Komitato por la Premio pri Fiziko citis la malkovrojn de Wilhelm Rontgen pri la Ikso-radioj kaj de Philipp Lenard pri katodaj radioj . La Akademio de Sciencoj elektis Rontgen por la premio. [25] [26] En la lastaj jardekoj de la 19-a jarcento, multaj kemiistoj faris gravajn kontribuojn. Tiel, ?e la Kemi-Premio, la akademio "estis ?efe frontanta la decidon pri la ordo en kiu tiuj sciencistoj ricevus la premion". [27] La akademio ricevis 20 nomumojn, dek unu el kiuj por Jacobus van 't Hoff . [28] Van 't Hoff ricevis la premiojn pro siaj kontribuoj en kemia termodinamiko . [29] [30]

La Sveda Akademio elektis la poeton Sully Prudhomme por la unua Nobel-Premio en Literaturo. Grupo inkludanta 42 svedajn verkistojn, artistojn, kaj literaturkritikistojn protestis kontra? tiu decido, esperinte, ke Lev Tolstoj estu premiita. [31] Kelkaj, kiel Burton Feldman, kritikis tiun premion ?ar ili konsideris Prudhomme nur mezkvalita poeto. La klarigo de Feldman estis ke plej el la akademianoj preferis Viktorianan literaturon kaj tial elektis Viktorianan poeton. [32] La unua Premio pri Fiziologio kaj Medicino iris al la germana fiziologo kaj mikrobiologo Emil von Behring . Dum la 1890-aj jaroj, von Behring disvolvigis antitoksinon por trakti difterion , kiu ?is tiam estis okaziganta milojn da mortoj ?iujare. [33] [34]

Henri Dunant , unu el la du unuaj ricevintoj de la Pac-premio, kun Frederic Passy

La unua Nobel-premio pri paco iris al la sviso Jean Henri Dunant pro sia rolo en la fondo de la Internacia Movado de la Ru?a Kruco kaj iniciado de la ?eneva Konvencio, kaj kune kun la franca pacisto Frederic Passy , fondinto de la Pacligo kaj aktivulo kun Dunant en la Alianco por Ordo kaj Civilizacio.

Dua Mondmilito [ redakti | redakti fonton ]

En 1938 kaj 1939, la Tria Regno de Adolf Hitler malpermesis al tri premiitoj el Germanio (nome Richard Kuhn , Adolf Friedrich Johann Butenandt , kaj Gerhard Domagk ) akcepti siajn premiojn. [35] Ili ?iuj poste povis ricevi la diplomon kaj la medalon. [36] Kvankam Svedio estis oficiale ne?trala dum la Dua Mondmilito, la premioj estis atribuitaj neregule. En 1939, la Pac-Premio ne estis atribuita. Neniu premio estis atribuita en ajna kategorio el 1940 ?is 1942, pro la okupacio de Norvegio fare de Nazia Germanio . En la posta jaro, ?iuj premioj estis atribuitaj escepte tiuj por literaturo kaj paco. [37]

Dum la okupacio de Norvegio, tri membroj de la Norvega Nobel-Komitato fu?is al ekzilo. La ceteraj membroj evitis persekutadon el la Germanoj kiam la Nobel-Fonda?o asertis, ke la komitatejo en Oslo estas sveda propra?o. Tiel ?i estis sekura rifu?ejo el la germana militistaro, kiu ne estis milite kontra? Svedio. [38] Tiuj membroj tenis la laboron de la komitato funkcianta, sed ne atribuis premiojn. En 1944, la Nobel-Fonda?o, kun la tri membroj en ekzilo, sekurigis, ke estu nomumoj por la Pac-Premio kaj la premio estis atribuita unufoje plu. [35]

Nobel-premio pri ekonomiko [ redakti | redakti fonton ]

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nobel-premio pri ekonomiko .
Mapo de Nobel-premiitoj la? landoj.

En 1968, la Sveda Centra Banko nome Sveriges Riksbank celebris sian 300an datrevenon donacante grandan monkvanton al la Nobel-Fonda?o por esti uzata por premio honore de Alfred Nobel. La venontan jaron, la Premio pri ekonomiko de la Sveda Nacia Banko je la memoro de Alfred Nobel estis atribuita por la unua fojo. La Re?a Sveda Akademio de Sciencoj i?is responsa por elekto de premiotoj. La unuaj premiitoj por la Ekonomika Premio estis Jan Tinbergen kaj Ragnar Frisch "?ar estis disvolvigintaj kaj aplikintaj dinamikajn modelojn por la analizo de ekonomikaj procezoj". [39] [40] La stabanaro de la Nobel-Fonda?o decidis post tiu aldono, ke ?i ne akceptos pluajn novajn premiojn. [41]

Polemikoj kaj kritikoj [ redakti | redakti fonton ]

Polemikoj pri premiitoj [ redakti | redakti fonton ]

Kiam oni anoncis, ke al Henry Kissinger oni atribuos la Pac-Premion, du el la Norvegaj Nobelkomitatanoj rezignis proteste.

Inter aliaj kritikoj, la Nobelkomitatoj estis akuzitaj pro politika tendencismo, kaj pro neglekto de pli meritplenaj kandidatoj. Ili estis akuzitaj anka? pro e?ropcentrismo , speciale pro la Literatura Premio. [42] [43] [44]

Pac-Premio

Inter la plej kritikitaj Nobel-Pacpremioj estas tiu atribuita al Henry Kissinger kaj Le đ?c Th? . Tio kondukis fakte al rezigno de du norvegaj Nobelkomitatanoj. [45] Al Kissinger kaj Th? oni atribuis la premion por la negocado de batalhalto inter Norda Vjetnamio kaj Usono en la Vjetnama Milito en Januaro 1973. Tamen, kiam la premio estis atribuita, amba? flankoj estis ankora? batalantaj. [46] Kritikistoj simpatiantaj al Nordvjetnamio denuncis, ke Kissinger ne estis pac-faranto sed tute male, responsa pro la ampleksigo de la milito. Tiuj malamikaj de la Nordo kaj kiuj konsideris trompajn praktikojn dum la negocado estis senigitaj de la oportuno kritiki Le đ?c Th?, kiam li mem malakceptis la premion. [47] [48] La satiristo kaj muzikisto Tom Lehrer rimarkigis, ke la "politika satiro i?is eksmoda kiam oni atribuis al Henry Kissinger la Nobel-Pacpremion." [49]

Yasser Arafat , Shimon Peres , kaj Yitzhak Rabin ricevis la Pac-Premion en 1994 pro siaj klopodoj pacigi inter Israelo kaj Palestino. [47] [50] Tuj post la anonco de la premio, unu el la kvin norvegaj Nobelkomitatanoj denuncis Arafat kiel teroristo kaj rezignis. [51] Aldonaj kritikoj pri Arafat estis amplekse esprimitaj en diversaj gazetoj. [52] Kaj same Peres kaj Rabin estis kritikitaj kiel regantoj de landoj kiuj elturni?as pere de milito kaj militokupacio, kaj aparte Peres unuflanke, dum Rabin estis partikulare kritikita de dekstraj sektoroj lialandaj. [53]

Alia polemika Pac-Premio estis tiu atribuita al Barack Obama en 2009 . [54] Nomumoj fermi?is nur dekunu tagojn post Obama enposteni?is kiel Prezidanto de Usono , sed la fakta pritaksado okazis dum la venontaj ok monatoj. [55] Obama mem asertis, ke li ne sentas sin meritanta la premion, a? meritanta la kompanion en kiu ?i estas metanta lin. [56] [57] Pasintaj Pac-Premiitoj havis diversajn opiniojn, kelak diris, ke Obama meritas la premion, kaj aliaj diris, ke li ne estis ankora? sekuriginta la atingojn kiuj meritus tian honoron. La premio de Obama, kun anta?aj Pac-Premioj por Jimmy Carter kaj Al Gore , pliigis akuzojn de liberalisma partikulara tendenco. [58]

Literatur-Premio

La atribuo en 2004 de la Literatura Premio al Elfriede Jelinek vekis proteston el membro de la Sveda Akademio, Knut Ahnlund. Ahnlund rezignis, pledante, ke la elekto de Jelinek okazigis "nerepareblan dama?on al ?iuj progresemaj fortoj, ?i estis konfuziginta la ?eneralan rigardon al literaturo kiel arto". Li plendis, ke la verkoj de Jelinek estis "amaso de tekstoj amasigitaj kune sen arta strukturo". [59] [60] En 2009 anka? la Literatura Premio al Herta Muller generis kritikojn. La? The Washington Post , multaj usonaj literaturkritikistoj kaj profesoroj tute ne konis ?ian verkaron. [61] Tial tiuj kritikistoj opiniis la premion tro e?ropcentrisma. [62]

Scienco-premioj

En 1949, la ne?rologo Antonio Egas Moniz ricevis la Nobel-premion pri Fiziologio a? Medicino pro sia disvolvigo de la anta?fronta le?kotomio . La anta?an jaron, Dro. Walter Freeman estis disvolviginta version de tiu proceduro kiu estus pli rapida kaj facile plenumebla. Parte pro la reklamado fare ?irka? la origina proceduro, la proceduro de Freeman estis preskribita sen konsidero por la nuntempa medicina etiko . Promociita de influaj publika?oj kiaj The New England Journal of Medicine , le?kotomio a? "lobotomio" i?is tiom populara ke ?irka? 5 000 lobotomioj estis praktikitaj en Usono en la tri jaroj tuj post la ricevo de Moniz de la Premio. [63] [64]

Ignoritaj atingoj [ redakti | redakti fonton ]

Mahatma Gandhi , kvankam nomumita kvin fojojn, neniam ricevis la Nobel-premion pri paco .

Kvankam Mahatma Gandhi , ikono de la movadoj per kaj por senperforto en la 20-a jarcento, estis nomumita por la Nobel-premio pri paco kvin fojojn, nome en 1937, 1938, 1939, 1947, kaj kelkajn tagojn anta? li estis murdita la 30an de Januaro 1948, al li neniam estis atribuita la premio. [65] [66] [67]

En 1948, la jaron de la morto de Gandhi, la Norvega Nobelkomitato decidis ne atribui la premion tiun jaro sur la bazo ke "ne estis ta?ga vivanta kandidato". [65] [68]

En 1989, tiu neglekto estis publike beda?rita, kiam la 14a Dalai Lama ricevis la Pac-premion, kaj la proparolanto de la komitato diris, ke tion oni faris "parte kiel oma?o al la memoro de Mahatma Gandhi". [69]

Geir Lundestad, Sekretario de la Norvega Nobelkomitato en 2006, diris,

Citaĵo
?  La plej granda neglekto en nia 106-jara historio estas sendube, ke Mahatma Gandhi neniam ricevis la Nobel-Pacpremion. Gandhi povis elturni?i sen la Nobel-Pacpremio. ?u la Nobelkomitato povas elturni?i sen Gandhi estas la afero. [70]   ”

Aliaj alt-profilaj individuoj kun amplekse agnoskitaj kontribuoj al paco estis same preteratentitaj. Artikolo en la gazeto Foreign Policy identigis sep personojn kiuj "neniam ricevis la premion, sed estus devintaj ricevi ?in". La listo konsistis el Gandhi, Eleanor Roosevelt , Vaclav Havel , Ken Saro-Wiwa , Sari Nusseibeh , Corazon Aquino , kaj Liu Xiaobo . [67] Liu Xiaobo finfine ricevis la Nobel-premion pri paco en 2010 estante enprizonigita.

En 1965, la ?enerala Sekretario de Unui?intaj Nacioj U Thant estis informita fare de la Norvega Permanenta Reprezentanto en UN ke la premio de tiu jaro estus atribuita al li kaj demandis kun ?u li akceptos la ricevon. Li konsultis sian stabanaron kaj poste respondis, ke li akceptos. Samtempe, proparolanto Gunnar Jahn de la Nobela Pacpremia Komitato, forte grupopremis kontra? la atribuon de la premio al U Thant kaj tiu estis lastminute atribuita al UNICEF . La cetero de la komitato entute deziris, ke la premio iru al U Thant, pro sia laboro mildigante la tension de la Kariba krizo , klopodante la finon de la milito en Kongo, kaj ankora? perante por fini la Vietnaman Militon. La malkonsento da?ris tri jarojn kaj en 1966 kaj 1967 oni ne atribuis la premion, dum Gunnar Jahn efektive vetois la premion al U Thant. [71] [72]

James Joyce , unu el la polemikaj neglektoj de la Literatura Premio.

Anka? la Literatura Premio havis polemikajn neglektojn. Adam Kirsch sugestis, ke multaj elstaraj verkistoj ne ricevis la premion pro politikaj a? aliaj ekster-literaturaj tialoj. La forta fokuso al e?ropaj kaj precize al svedaj a?toroj estis celo de kritikoj. [73] [74] La e?ropcentrisma naturo de la premio estis rekonita de Peter Englund, Permanenta Sekretario de la Sveda Akademio en 2009, kiel problemo por la premio kaj estis atribuita al la tendenco de la akademianoj rilati pli al e?ropaj verkistoj. [75] Tiu tendenco al e?ropaj a?toroj ?iuokaze lasis anka? multaj e?ropajn verkistojn en la listo de elstaruloj kiuj estis preteratentitaj de la Literatura Premio, kiel Lev Tolstoj , Anton ?e?ov , J. R. R. Tolkien , Emile Zola , Marcel Proust , Vladimir Nabokov , James Joyce , August Strindberg , Simon Vestdijk , Karel ?apek , same kiel la amerikanoj Jorge Luis Borges , Ezra Pound , John Updike , Arthur Miller , Mark Twain , kaj la afrikdevena Chinua Achebe . [76]

Kandidatoj povas ricevi multajn nomumojn en la sama jaro. Gaston Ramon ricevis totalon de 155 [77] nomumojn en fiziologio a? medicino de 1930 ?is 1953, la lastan jaron kun publika nomuma informo por la premio ?is 2016. Li mortis en 1963 sen ricevi la premion. Pierre Paul Emile Roux ricevis 115 [78] nomumojn en fiziologio a? medicino, kaj Arnold Sommerfeld ricevis 84 [79] en fiziko. Tiuj estas la tri plej nomumitaj sciencistoj sen premio la? la informoj publikigitaj ?is 2016. [80] Otto Stern ricevis 79 [81] nomumojn en fiziko en 1925?1943 anta? ricevi la premion en 1943. [82]

Anka? la strikta regulo kontra? premio al pli ol tri personoj estas polemika. [83] Kiam premio estas alju?ita por agnoski atingon pere de teamo de pli ol tri kunlaborantoj, unu a? pliaj forfalas. Por ekzemplo, en 2002, la premio estis atribuita al Koichi Tanaka kaj John Fenn pro la disvolvigo de amasa spektrometrio en proteinkemio , premio kiu ne agnoskis la atingojn de Franz Hillenkamp kaj Michael Karas de la Instituto por Fizika kaj Teoria Kemio de la Universitato de Frankfurto . [84] [85] La? unu el la nomumitaj por la premio en fiziko, la tripersona limigo senigis lin kaj du aliajn membrojn de sia teamo el la honoro en 2013: la teamo de Carl Hagen, Gerald Guralnik kaj Tom Kibble publikigis artikolon en 1964 kiu havigis respondojn al la demando kiel ekis la kosmo, sed ?i ne kunhavis en 2013 la Fizikan Premion atribuita al Peter Higgs kaj Francois Englert , kiuj same publikigis artikolojn en 1964 pri la sama temo. ?iuj kvin fizikistoj alvenis al la sama konkludo, kvankam el diferencaj perspektivoj. Hagen plendas, ke egalema solvo estus a? abandoni la tripersonan limigan restrikton, a? etendi la tempoperiodon de agnosko por difinita atingo al du jaroj. [86]

Simile, la malpermeso por postmortaj premioj malsukcesis agnoski atingojn fare de individuo a? kunlaboranto kiu mortas anta? la alju?ado de la premio. La Ekonomika Premio ne estis atribuita al Fischer Black, kiu mortis en 1995, kiam lia kuna?toro Myron Scholes ricevis la honoron en 1997 pro sia mejlo?tona laboro pri prezopcioj kun Robert C. Merton , alia pioniro en la disvolvigo de pritaksado de borsopcioj. En la anonco de la premio de tiu jaro, la Nobelkomitato elstare menciis la ?losilan rolon fare de Black.

Politikaj entrudoj povas bari la aliron al propra rekono. Lise Meitner kaj Fritz Strassmann , kiuj kunmalkovris nuklean fision kun Otto Hahn , ne kunricevis kun Hahn en 1944 parton de la Nobel-kemia Premio ?ar ili fu?is el Germanio kiam Nazioj enpovi?is. [87] La roloj de Meitner kaj Strassmann en tiuj esploroj ne estis tute agnoskitaj ?is post jaroj, kiam ili kuni?is kun Hahn en la ricevo en 1966 de la Premio Enrico Fermi .

Emfazo al malkovroj anstata? al inventoj [ redakti | redakti fonton ]

Alfred Nobel lasis sian ri?on por financi ?iujarajn premiojn honore "al tiuj kiuj, dum la anta?a jaro, estu haviginta la plej grandan profiton al la homaro". [88] Li asertis, ke la Nobel-premioj en Fiziko estu donitaj "al la persono kiu havigis la plej gravan 'malkovron' a? 'inventon' ene de la fako de fiziko". Nobel ne emfazis malkovrojn, sed ili historie estis metitaj en pli alta konsidero fare de la Nobelpremia Komitato ol inventoj: 77% de la Fizikaj Premioj estis donitaj al malkovroj, kompare kun nur 23% al inventoj. Christoph Bartneck kaj Matthias Rauterberg, en artikoloj publikigitaj en Nature kaj Technoetic Arts , argumentis, ke la emfazo al malkovroj forigis la Nobelpremion el ties origina intenco premii la plej grandan kontribuon al la socio. [89] [90]

Seksa malegaleco [ redakti | redakti fonton ]

Estis totalo de 57 Nobel-premiitinoj kompare kun 873 Nobel-virpremiitoj. Plej Nobel-premiitinoj ricevis sian premion en la paca kaj literatura kategorioj. Marie Curie estis la unua virino kiu ricevis la Nobel-premion, en 1903, kaj la nura virino kiu ricevis ?in dufoje. En la grafiko viroj en verda koloro kaj virinoj en viola.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nobel-premiitinoj .

?e la plej presti?aj premioj en la fakoj STEM (scienco, teknologio, in?enierado kaj matematiko), nur malgranda proporcio estis havigitaj al virinoj . El 210 premiitoj en Fiziko, 181 en Kemio kaj 216 en Medicino inter 1901 kaj 2018, estis nur tri premiitinoj en fiziko, kvin en kemio kaj 12 en medicino. [91] [92] [93] [94] Faktoroj proponitaj kiel kontribuintaj al la malegaleco inter tio kaj la preska? egaleca homa seksa proporcio estas la tendencemaj nomumoj, la pli malmultaj virinoj ol viroj estantaj aktivaj en elstaraj fakoj, Nobel-premioj tipe atribuitaj jardekojn post la faro de la esplorado (respegulante tempon en kiu seksa tendenco en elstaraj fakoj estis pli granda), pli granda prokrasto en la atribuo de Nobel-premioj por atingoj de virinoj konsiderante iliajn longvivecon gravan faktoron ?e virinoj (oni ne povas esti nomumita al Nobel-premio postmorte), kaj tendenco neglekti virinojn se temas pri kunhavo de Nobel-premioj. [95] [96] [97] [98] [99] [100] Spite tiujn faktorojn, Marie Curie estas ?is nun la nura persono kiu ricevis Nobel-premiojn en du diferencaj sciencoj (fiziko en 1903, kemio en 1911); ?i estas unu el nur tri personoj kiuj ricevis du Nobel-premiojn en sciencoj. Aparte, Malala Yousafzai estas la plej juna persono kiu iam ricevis Nobelan Pacpremion. Kiam ?i ricevis ?in en 2014, ?i estis nur 17-jara?a. [101]

Statuso de la Ekonomika Premio [ redakti | redakti fonton ]

Peter Nobel, el la Nobel-familio, priskribas la Premion pri ekonomiko de la Sveda Nacia Banko je la memoro de Alfred Nobel kiel "falsa Nobel-premio". S-ro Nobel diras, ke la premio dishonoras lian parencon Alfred Nobel, la? kiu la premio estas nomita. Peter konsideras ekonomikon kiel pse?doscienco . [102] [103]

Diversa?oj [ redakti | redakti fonton ]

Por aliaj fakoj, estas premioj, kiujn oni konsideras ekvivalentaj al la Nobel-premio, kiel:

Ekzistas anka? parodio de la Nobel-premio, la Ig-Nobel-Premio , kies nomo estas vortludo en la angla kaj kiu estas premiita ?iujare mokante ne-refareblajn a? ne-refarindajn atingojn.

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

Notoj [ redakti | redakti fonton ]

  1. ↑ " Which country has the best brains? ", BBC News , 8a de oktobro 2010. Kontrolita 6a de decembro 2011.
  2. ↑ " Montreal-born scientist dies before Nobel honour ", CBC News , 3a de oktobro 2011. Kontrolita 3a de oktobro 2011.
  3. ↑ Schmidhuber, Jurgen. Evolution of National Nobel Prize Shares in the 20th century .
  4. ↑ Nobel Prize Awarded Women . Nobel Prize. Konsultita en la 20a de marto de 2014.
  5. ↑ Shalev , p. 8
  6. ↑ Levinovitz , p. 5
  7. ↑ Levinovitz , p. 11
  8. ↑ Golden, Frederic, " The Worst And The Brightest ", Time , Time Warner , 16a de oktobro 2000. Kontrolita 9a aprilo 2010. Arkivigite je 2007-11-03 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio . Arkivita el la originalo je 2020-11-11. Alirita 2021-08-17.
  9. ↑ Sohlman , p. 7
  10. ↑ von Euler, U. S., " The Nobel Foundation and its Role for Modern Day Science " (PDF), Die Naturwissenschaften , Springer-Verlag , 6a de junio 1981. Kontrolita 21a de januaro 2010.
  11. ↑ 11,0 11,1 Agence France-Presse. Alfred Nobel's last will and testament . The Local (5a de oktobro 2009). Alirita 11a de junio 2010.
  12. ↑ Abrams , p. 7
  13. ↑ 13,0 13,1 Levinovitz , pp. 13?25
  14. ↑ Abrams , pp. 7?8
  15. ↑ Crawford , p. 1
  16. ↑ "Financial Management" (8a de Novembro 2021). Alirita 8a de Novembro. “Nobel stipulated in his will that most of his estate, more than SEK 31 million (today approximately SEK 1,794 million) should be converted into a fund and invested in “safe securities”.”.
  17. ↑ Levinovitz , p. 14
  18. ↑ (30a de Aprilo 1996) “ Nobel Prize Funded from Baku ”, Azerbaijan International . Alirita 18a de Marto 2019..  
  19. ↑ Levinovitz , p. 15
  20. ↑ Feldman , p. 16
  21. ↑ Levinovitz , pp. 17?18
  22. ↑ 22,0 22,1 Levinovitz , pp. 15?17
  23. ↑ 23,0 23,1 " Rabatter raddar Nobelfesten ", 2a de Decembro 2012. ( norvege )
  24. ↑ Nobel-Stiftung: Noble Sorgen  ( germane ). Arkivita el la originalo je 4a de Julio 2009. Alirita 19a de Marto 2019.
  25. ↑ Feldman , p. 134
  26. ↑ Leroy , pp. 117?118
  27. ↑ Levinovitz , p. 77
  28. ↑ Crawford , p. 118
  29. ↑ Levinovitz , p. 81
  30. ↑ Feldman , p. 205
  31. ↑ Levinovitz , p. 144
  32. ↑ Feldman , p. 69
  33. ↑ Feldman , pp. 242?244
  34. ↑ Leroy , p. 233
  35. ↑ 35,0 35,1 Levinovitz , p. 23
  36. ↑ Wilhelm , p. 85
  37. ↑ All Nobel Laureates . Nobel-Fonda?o . Alirita 15a de Januaro 2010.
  38. ↑ Abrams , p. 23
  39. ↑ Feldman , p. 343
  40. ↑ Levinovitz , p. 207
  41. ↑ Levinovitz , p. 20
  42. ↑ Abrams , p. xiv
  43. ↑ Feldman , p. 65
  44. ↑ Tuohy, William, " Literature Award Hardest for Nobel Prize Panel ", 20 September 1981, pa?o 58.
  45. ↑ de Sousa, Ana Naomi, " Top ten Nobel Prize rows ", 9a de Oktobro 2009.
  46. ↑ Abrams , p. 219
  47. ↑ 47,0 47,1 Feldman , p. 315
  48. ↑ Abrams , p. 315
  49. ↑ " When Kissinger won the Nobel peace prize, satire died ", The Guardian .
  50. ↑ Levinovitz , p. 183
  51. ↑ Feldman , pp. 15?16
  52. ↑ Abrams , pp. 302?306
  53. ↑ "Nobel's regrets on Peres award" bbc.co.uk, 5a de Aprilo, 2002. Alirita la 17an de Decembro 2021.
  54. ↑ " Surprise Nobel for Obama Stirs Praise and Doubts ", The New York Times , 9a de Oktobro.
  55. ↑ Philp, Catherine, " How the Nobel Peace Prize winner is decided ", 10a de Oktobro 2009.
  56. ↑ " Obama is surprise winner of Nobel Peace Prize ", Reuters , 9a de Oktobro 2009. Kontrolita 9a de Oktobro 2009.
  57. ↑ Remarks by the President on winning the Nobel Peace Prize . whitehouse.gov (9a de Oktobro 2009). Alirita 1a de Aprilo 2010.
  58. ↑ Naughton, Philippe, " President Obama humbled: I do not deserve the Nobel Peace Prize ", 9a de Oktobro 2009.
  59. ↑ " Who deserves Nobel prize? Judges don't agree ", Today , 11a de Oktobro 2005.
  60. ↑ " Nobel judge steps down in protest ", BBC News , 11a de Oktobro 2005. Kontrolita 1a de Aprilo 2010.
  61. ↑ Jordan, Mary, " Author's Nobel Stirs Shock-and-'Bah' ", 9a de Oktobro 2009.
  62. ↑ (8a de Oktobro 2009) “ NOBEL PRIZE WINNER: Herta Muller ”, The Huffington Post . Alirita 31a de Marto 2010..  
  63. ↑ Feldman , pp. 286?289
  64. ↑ Day, Elizabeth, " He was bad, so they put an ice pick in his brain... ", The Guardian , 12a de Januaro 2008.
  65. ↑ 65,0 65,1 . Mahatma Gandhi, the Missing Laureate . Nobel Foundation (1a de Decembro 1999). Arkivita el la originalo je 5a de Julio 2013. Alirita 24a de Oktobro 2020.
  66. ↑ Levinovitz , pp. 181?186
  67. ↑ 67,0 67,1 Kenner, David, " Nobel Peace Prize Also-Rans ", Foreign Policy , 7a de Oktobro 2009, pa?oj 1?7. Arkivigite je 2010-01-25 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio . Arkivita el la originalo je 2010-01-25. Alirita 2021-12-17.
  68. ↑ Abrams , pp. 147?148
  69. ↑ Aarvik, Egil. The Nobel Prize in Peace 1989 ? Presentation Speech . Nobel Fonda?o. Alirita 24a de Oktobro 2020.
  70. ↑ Relevance of Gandhian Philosophy in the 21st century . icrs.ugm.ac.id
  71. ↑ The Nobel Peace Prize 1901?2000 . Alirita 25a de Februaro 2014.
  72. ↑ Nassif, Rames. (31a de Decembro 1988) U Thant in New York: A Portrait of the Third Secretary-General of the United Nations . Hurst. ISBN 978-1850650454 .
  73. ↑ Kirsch, Adam (3a de Oktobro 2008). “ The Nobel Committee has no clue about American literature ”, Slate . Alirita 31a de Marto 2010..  
  74. ↑ Fristorp, Mimmi, " Akademien valjer helst en europe ", 8a de Oktobro 2008. ( svede ) Arkivigite je 2010-02-18 per la retarkivo Wayback Machine Arkivita kopio . Arkivita el la originalo je 2010-02-18. Alirita 2021-12-17.
  75. ↑ " Judge: Nobel literature prizes 'too Eurocentric' ", The Guardian , 6a de Oktobro 2009.
  76. ↑ Feldman , pp. 56?57
  77. ↑ Nomination Database: Gaston Ramon . Alirita 7a de Januaro 2017.
  78. ↑ Nomination Database: Emile P Roux . Alirita 7a de Januaro 2017.
  79. ↑ Nomination Database: Arnold Sommerfeld . Alirita 7a de Januaro 2017.
  80. ↑ (11a de Oktobro 2016) “ Close but no Nobel: the scientists who never won ”, Nature . doi : 10.1038/nature.2016.20781 . Alirita 7a de Januaro 2017..  
  81. ↑ Nomination Database: Otto Stern . Alirita 7a de Januaro 2017.
  82. ↑ Crawford, Elisabeth, " Nobel population 1901?50: anatomy of a scientific elite ", Novembro 2001.
  83. ↑ Levinovitz , p. 61
  84. ↑ Spinney, Laura. News Analysis: Nobel Prize Controversy . The Scientist (4a de Decembro 2001). Alirita 28a de Oktobro 2006.
  85. ↑ Dawidoff, Nicholas, " The Civil Heretic ", 25a de Aprilo 2009.
  86. ↑ Goodman, James, " UR prof disappointed in Nobel Prize decision ".
  87. ↑ (1997) “A Nobel Tale of Postwar Injustice”, Physics Today   50  (9), p. 26?32 . doi : 10.1063/1.881933 .  
  88. ↑ Excerpt from the Will of Alfred Nobel . nobelprize.org
  89. ↑ (9a de A?gusto 2007) “Physics Nobels should favour inventions”, Nature   448  (7154), p. 644 . doi : 10.1038/448644c .  
  90. ↑ (2008) “ The asymmetry between discoveries and inventions in the Nobel Prize in Physics ”, Technoetic Arts: A Journal of Speculative Research   6 , p. 73 . doi : 10.1386/tear.6.1.73_1 .  
  91. ↑ Nobel Prize Facts , Nobel Foundation, 2014. (alirita la 29an de Oktobro 2014)
  92. ↑ (2015) A Complex Formula: Girls and Women in Science, Technology, Engineering and Mathematics in Asia . Parizo: UNESKO, p. 23 . ISBN 978-92-9223-492-8 .
  93. ↑ Nobel Prize in Chemistry Nobel Foundation 2018 (alirita la 3an de Oktobro 2018)
  94. ↑ Nobel Prize in Physiology or Medicine Nobel Foundation 2018. (alirita la 3an de Oktobro 2018)
  95. ↑ " Nobel Prizes still struggle with wide gender disparity ", CBC News , 1a de Oktobro 2018. ( angle )
  96. ↑ Feeney, Mary K. . “ Why more women don't win science Nobels ”, The Conversation (en). Alirita 12a de Decembro 2018..  
  97. ↑ The Nobel Prize committee explains why women win so few prizes  ( angle ). Alirita 12a de Decembro 2018.
  98. ↑ Devlin, Hannah, " Why don't women win Nobel science prizes? ", 6a de Oktobro 2017. (en-GB)
  99. ↑ Rose, Hilary. (1994) Love, Power, and Knowledge: Towards a Feminist Transformation of the Sciences  ( angle ). Indiana University Press. ISBN 978-0253209078 .
  100. ↑ Siegel, Ethan (18a de Oktobro 2018). “ These 5 Women Deserved, And Were Unjustly Denied, A Nobel Prize In Physics ”, Medium . Alirita 12a de Decembro 2018..  
  101. ↑ What We Can Learn from These 3 Empowering Women .
  102. ↑ The Local - Nobel descendant slams Economics prize (14a de Oktobro 2007). Arkivita el la originalo je 2007-10-14.
  103. ↑ Henderson, Hazel . Abolish the Nobel in Economics, Many Scientists Agree (1a de Januaro 2004). Arkivita el la originalo je 2021-10-27. Alirita 2021-12-17.

Bibliografio [ redakti | redakti fonton ]

  • Abrams, Irwin (2001). The Nobel Peace Prize and the Laureates. Watson Publishing International. ISBN 0-88135-388-4 . [1]
  • Crawford, Elizabeth T (1984). The Beginnings of the Nobel Institution ? The Science Prizes, 1901?1915 (First ed.). Maison des Sciences de l'Homme & Cambridge University Press. ISBN 0-521-26584-3 . [2] [ rompita ligilo ]
  • Feldman, Burton (2001). The Nobel prize: a history of genius, controversy, and prestige. Arcade Publishing. ISBN 1-55970-592-2 . [3]
  • Gribbin, John (1985). In Search of Schrodinger's Cat: Quantum Physics and Reality. Corgi. ISBN 0-552-12555-5 .
  • Jones, Brenn (2003). Learning about love from the life of Mother Teresa. PowerKids Press. ISBN 0-8239-5777-2 . [4]
  • Levinovitz, Agneta Wallin (2001). Nils Ringertz, ed. The Nobel Prize: The First 100 Years. Imperial College Press and World Scientific Publishing. ISBN 981-02-4664-1 . [5]
  • Leroy, Francis (2003). A century of Nobel Prizes recipients: chemistry, physics, and medicine. CRC Press. ISBN 0-8247-0876-8 . [6]
  • Pais, Abraham (1983). Subtle Is the Lord: The Science and the Life of Albert Einstein (3a eld.). Oxford University Press. ISBN 0-19-520438-7 . OCLC 8195995. [7]
  • Shalev, Baruch Aba (2005). 100 years of Nobel prizes (Third ed.). The Americas Group. ISBN 978-0-935047-37-0 . [8]
  • Sohlman, Ragnar (1983). The Legacy of Alfred Nobel ? The Story Behind the Nobel Prizes. The Nobel Foundation.
  • Soderlind, Ulrica (2010). The Nobel Banquet. World Scientific Publishing. [9]
  • Wilhelm, Peter (1983). The Nobel Prize. Springwood Books. ISBN 978-0-86254-111-8 . [10] [ rompita ligilo ]

Eksteraj ligiloj [ redakti | redakti fonton ]

Bibliotekoj
El?utita el " https://eo.wikipedia.org/w/index.php?title=Nobel-premio&oldid=8389591 "