Karpata Rutenio (Subkarpatio) post la
unua mondmilito
, orienta parto de eksa
Supra Hungario
, limoj de nove esti?intaj ?tatoj (ru?e) kaj tiam ?us pereinta
A?strio-Hungario
(grize, se ili diferenci?as de la novaj)
Karpata Rutenio
a?
Karpata Rutenujo
(hodia?a
Transkarpata provinco
de
Ukrainio
) estis en la jaroj
1919
?
1938
unu el 4 landopartoj de
?e?oslovakio
. Ties ?efurbo estis
U?horodo
, post la unua
viena arbitracio
en
novembro
de
1938
, kiu aligis sudajn regionojn, en kiuj lo?is precipe
hungaroj
, al
Hungario
ties centro fari?is urbo
?ust (Ukrainio)
.
Estas demando, kial tio estas Karpata Rutenio?
- ?u
Karpatoj
? La? la atlaso proksimume nur la duono estas Karpatoj, la alia parto estas parto de Hungara Ebena?o.
- ?u Rutenio? La? la statistikoj nur en Karpatoj lo?is
rutenoj
, sed anka? en ekstera parto de Karpatoj (historie en Galicio).
En
1944
la
judoj
estis deportitaj (la samo okazis en
Slovakio
en
1942
), en
1945
parto de la tieaj hungaroj estis deportitaj, dum alvenis
ukrainoj
.
- Subkarpatio
, Hungara Rusio, parto de
Hungarujo
(
A?strio-Hungario
),
Supra Hungarujo
?is la jaro
1918
- Karpata Rutenio
,
1919
?
1938
, Lando Karpatorutenia (de
Trianon
1920
)
- Karpata Ukrainio
,
novembro
de
1938
?
marto
de
1939
- Subkarpatio
,
1939
?
1945
,
1939
okupita de
Hungario
- parto de
Ukraina Sovetunio
,
1945
?
1991
,
1944
/
45
okupita de
Sovetunio
- Transkarpata provinco
de
Ukrainio
, ekde la
1991
Dum la
unua mondmilito
reprezentantoj de rutena elmigrantaro subgvide de juristo
Grigorij ?atkovi?
fermis kun
Toma? Garrigue Masaryk
interkonsenton, la? kies bazo estis la ?i tiea, ?is tiu tempo de hungaroj naciece subpremata regiono de ?isnuna
Hungarujo
, envicigota en la estontan
?e?oslovakion
kiel ties
a?tonomia
parto.
|
|
?i tiu artikolo bezonas
poluradon
, ?ar ?i montras stilajn kaj/a? gramatikajn kaj/a? strukturajn problemojn, kiuj ne konformas al
stilogvido
.
La priskribo de la problemo trovi?as
?i tie
. Bonvolu
?an?i
la enhavon por plibonigi la artikolon.
|
La
12-an de novembro
de
1918
Usona
nacia konsilantaro de hungaraj rutenoj en
Serantono
konsentis kun tiu ?i plano kaj en novembro kaj en decembro de la sama jaro la usonaj rutenoj aran?is
plebisciton
en Usono, en kiu 67 % delegitoj ali?is al la ideo kunigi Karpatan Rutenion kun
?e?oslovakio
, kiu estis por ili promeso de firma ?tato; 28 % vo?donis por por aligo al
Ukrainio
, 2 % por memstara ?tato kaj apena? 1 % anoncis sin al
Rusio
,
Hungario
a? al
Galicio
. (Tio faras nenion, imagu, ke
?inoj
en
Usono
decidas pri
?inio
per plebiscito. La loka lo?antaro ne estis demandite. Tiu plebiscito ne konformas e? opinisondado. Tiutempe okazis plebiscitoj en
Sopron
kaj alie, kie okazis internacia kontrolado.)
Estas grava demando pri difino de la limoj de Karpata Rutenio. Kiam la grandpotencoj dividis Hungarion,
Maramarosziget
i?is parto de nasko?onta ?e?oslovakio, sed tamen la urbo aldoni?is al
Rumanio
pro "amikeco" de amba? landoj. Vivis tie anka? rusinoj, ?u la "plebiscito" ne volis, ke tiu urbo apartenu al Karpata Rutenio?
En decembro de
1918
la rutena delegacio forveturis ?is
Budape?to
al
Milan Hod?a
, kiu tie traktis kun la hungara registaro, interpretante al li la opinion de la plimulto da lo?antoj, ke la karpata lando intencas disigi de Hungario kaj ali?i a? al Ukrainio a? al ?e?oslovakio. (Kial estas plimulto de la lo?antoj nekontrolita plebiscito de usonaj rutenoj?)
Opinioj en Karpata Rutenio nur prilabori?is. La nacia konsilantaro en
?ust (Ukrainio)
proklamis en
januaro
de
1919
alklini?on al
Ukrainio
, e? kiam ne tute sen internaj konfliktoj. La konsilantaro en
U?horodo
persistis en postulato de
a?tonomio
enkadre de
Hungario
kaj nacia konsilantaro en
Pre?ov
konsentis kun tiu ?i plano de la usona rutenoj. Nur finaj traktadoj de Centra Nacia Konsilantaro en U?horodo la
8-an de majo
de
1919
decidis, ke rutenoj ali?os al ?e?oslovakio.
Sed la hungara registaro de ministrestro
Karoly Mihalyi
ne staris pasive flanke. En decembro de
1918
?i proklamis por Karpatan Rutenion a?tonomion kunlaborante kun la u?goroda Konsilantaro de hungaraj rutenoj. En la tempo de soveta kaj hungara respublikoj soldattrupoj enpenetris e? en Karpatan Rutenion, kie oni komencis praktiki plurajn socialigajn disponojn, kiuj sed renkonti?is kun rezisto de la lo?antaro (ekz. fondado de agrikulturaj
kol?ozoj
kaj mobilizo de
Ru?a Armeo
).
En
februaro
de
1919
kunvenis
Grigorij ?atkovi?
kun
A. Beskid
, parolanto de Subkarpatio. Ili kreis rutenan komisionon kaj komune kun ?e?oslovaka delegitaro en
Pariza Packonferenco
ili prezentis planon al kunigo de Karpata Rutenio kiel a?tonomia regiono kun
?e?oslovakio
. Parto de dokumentoj por la paca konferenco estis anka? memorando el
U?horodo
el
majo
de
1919
rekomendita al prezidento
Masaryk
, kiu la
23-an de majo
akceptante la delegitaron diris, ?ke aliancanoj agnoskis postulaton de karpataj rutenoj kaj ili alju?is al ili rajton ali?i kiel a?tonomia parto al la ?e?oslovaka ?tato“.
La
10-an de septembro
de
1919
estis poste fermita kontrakto en
Saint-Germain
, la? kiu Karpata Rutenio fari?is parto de
?e?oslovakio
kiel a?tonomia lando kun propra parlamento, kiu estis havonta le?donpovon en demandoj de a?tonomio, lernejaferoj, religio ktp. La deka artikolo de la kontrakto fiksas: ??e?oslovakio devigas sin, ke ?i establos la teritorion de rutenoj en sudkarpataj limoj, destinitaj de fruntaj potencoj kaj kunigitaj enkadre de la ?e?oslovaka ?tato kiel a?tonomia unuo, kiu estis ekipita per la plej vasta a?tonomio unui?inta kun unueco de la ?e?oslovaka ?tato“.
Guberniestro nomumita de prezidento respondecis al la karpata parlamento. Tiujn ?i faktojn konfirmis anka? nova konstitucio de
?e?oslovakio
la
29-an de februaro
de
1920
.
La
16-an de novembro
de
1919
la registaro eldonis ?eneralan statuton de Karpata Rutenio, la? kiu oni establis provizoran direktorion de la a?tonomia lando, por ke oni plenumu la kondi?on el
Saint-Germain
. Samtempe estis kreita funkcio de registara administratoro subiganta al ministerio de la internaj aferoj. Kiel instrulingvo kaj oficiala lingvo estis proklamita popollingvo ?
rutena lingvo
.
La vojon al la a?tonomio estis malfermonta balotoj ?is parlamentejo en
Prago
kaj anka? ?is la rutena parlamentejo ? sed en la jaro
1920
ili ne okazis. Nur ekde la jaro
1923
Karpata Rutenio estis reprezentita en la parlamentejo de na? deputitoj.
En la
munkena interkonsento
la politikistoj konsentis pri da?rigo en
Vieno
, kiu okazis en la
2-a de novembro
de
1938
. Tie Britanio kaj
Francio
rezignis pri la partopreno kaj poste ili ne kritikis la decidon. La?
Unua Viena Arbitracio
tiuj komunumoj, kie hungaroj vivis en majoritato, redoni?is al Hungario. Tio estis la suda parto, precipe
ebena?o
de Karpata Rutenio kun urboj
U?horodo
,
Muka?evo
kaj
Berehove
. la? popolnombrado en
1910
la?vice en tiuj urboj 73%, 59% kaj 96% estis la hungareco. Tie slovakoj apena? vivis.
Hungaroj
rericevis 152 mil hektarojn de agrikultura regiono (tie precipe hungaroj vivis), sed ili ne rericevis minejojn, arbarojn, kie rusinoj lo?is.
La interkonsento el la jaro
1919
pri dono de la a?tonomio estis fine plenigita nur la
22-an de novembro
de
1938
. En registara proklamo oni agadigis la karpata-rutenian registaron kaj estis kunvokota parlamento de
Karpata Ukrainio
.
?efurbo de la lando fari?is urbo
?ust (Ukrainio)
, kie pastro kaj verkisto
Augustin Volo?in
destinis a?tonomian registaron de Karpata Ukrainio.
La
14-an de marto
de
1939
estas en kunveno de la karpata-rutenia parlamento decidite defendi la landon kontra? eventuala hungara invado. Nokte el la
14-a
je la
15-a de marto
hungaroj invadis trans karpata-ruteniaj limoj, kiam ili anticipe sendis ?is
Prago
ultimaton, por ke la ?e?oslovaka armeo forlasu ?is 24 horoj Karpatan Rutenion.
La
15-an de marto
estas poste proklamita sendependa ?tato Karpata Ukrainio. Nove elektita prezidento
Augustin Volo?in
sendas ?is
Bukare?to
telegramon postulante armean okupon de la lando kaj fondon de la rumana
protektorato
. Sed tiun ?i telegramon neniu respondas.
Post proksimume unusemajnaj bataloj estas Karpata Ukrainio okupita de
Hungario
kaj la teritorio estas plu nomata
Subkarpatio
estante promesita kaj poste farite al ?i a?tonomio enkadre de Hungario.
Post proporcie rapida liberigo harmoniante kun soveta ? ?e?oslovaka kontrakto el
decembro
de
1943
, kiu ankora? agnoskis
?e?oslovakion
en ties premunkenaj limoj kaj la? interkonsento el la
8-a de majo
de
1944
pri kunlaborado de la Soveta armeo kun la ?e?oslovaka registaro en la liberigita teritorio, la registaro de ?e?oslovakio sendis fine de
oktobro
de
1944
?is la teritorio de Karpata Rutenio oficialan delegitaron por administrado de la liberigita teritorio frunte kun ministro de
londona registaro
Franti?ek N?mec
kaj generalo
Antonin Hasal-Ni?borsky
.
La sovetaj organoj organizis precipe perfortan mobilizon de ?e?oslovakaj civitanoj ?is
Ru?a Armeo
. La? kutima
komunisma
propagando ili ani?is en Ru?an Armeon ?propravole kaj kun entuziasmo“.
Fine de
oktobro
kaj komence de
novembro
de
1944
okazis ? per vortoj de propagando ? ?la unuaj liberaj balotoj“ en naciajn komitatojn, dum inspekto de armea diktaturo, kiu priregis la tutan landon instalante atmosferon de timo. Deputitoj estis elektataj en sekretariejojn de la komunisma partio; neniu alia ol tiu ?i komisiito povis kandidati. Tasko de la elektontoj kunveturigataj ofte ?is balotejoj per armeaj ?ar?a?toj estis en?eti ?is preparitaj urnoj ?irka?starigitaj de inspektistaro presitan liston de deputitoj. Agado de aliaj partioj ol la komunisma estis malpermesita.
La stre?o kulminis la
8-an de decembro
de
1944
, kiam sovetaj oficejoj perforte ellandigis reprezentantojn de la ?e?oslovaka registaro.
Franti?ek N?mec
ja ankora? la
17-an de januaro
revenis restante tie ?is la
1-a de februaro
de
1945
, sed faktan agadon la ?e?oslovakaj reprezentantoj li ne povis plenumi.
La
12-an de novembro
de
1944
okazis en Karpata Rutenio publikaj kunvenoj, en kiuj oni konsentis (memkompreneble ke unuanime) kun la aligo al
Sovetunio
. Je unu semajno pli malfrue krei?is memstara komunisma partio, ?is tiu tempo parto de Komunisma partio de ?e?oslovakio, kaj ?i aprobis la aligon de la lando al
Ukrainio
.
La
26-an de novembro
de
1944
estis en
Muka?evo
aran?ita kongreso de la naciaj komitatoj el la tuta lando. Post nedemokratiaj balotoj en lokajn komitatojn anka? la muka?eva kunveno ripetis la? komunisma direktivo, ke ?i esprimas liberan volon de la popolo ali?i al Sovetunio.
En la jaro
1945
estas poste la tuta regiono rezignita de
?e?oslovakio
al
Sovetunio
.
Ekde la 90-aj jaroj de la
20-a jarcento
en la teritorio de iama Karpata Rutenio forti?as movado por a?tonomio.
La plej gravaj komunumoj de Karpata Rutenio
[
redakti
|
redakti fonton
]