Kneset
estas la parlamento de Israelo
Supera Tribunalo de Israelo
.
Jerusalemo
(
hebree
???????
,
Jeru?alajim
,
arabe
????????
,
Al-Quds
"la sankta", oficiale en Israelo
????????? ????????
Ur?alim al-Quds
"Jerusalemo la sankta") estas
urbo
en
Mezoriento
kaj unu el la plej antikvaj urboj en la mondo. Esperante ?i estis kelkfoje skribita kiel
Jeruzalemo
(kun "z" anstata? "s").
[1]
Israelo
pretendas Jerusalemon kiel nedividitan ?efurbon en la ?tato de Israelo. Male,
Palestino
pretendas ?ian orientan flankon. La plimulto de la ?tatoj agnoskas nek unu nek la alian pretendon kaj lasas la aferon al amba?flankaj interkonsentoj. Neniu ?tato rekonas la tutan Jerusalemon kiel israelan krom Israelo, sed kelkaj rekonas pretendojn de Israelo al Okcidenta Jerusalemo kaj/a? de Palestino al Orienta Jerusalemo. ?iuj tri grandaj
monoteismaj religioj
(
judismo
,
kristanismo
,
islamo
) konsideras ?in kiel "Sanktan urbon", sed tio estas anka? motivo de bataloj pri tiu ?i urbo. Dum sia longa historio, Jerusalemo estis detruita almena? dufoje, sie?ita 23 fojojn, konkerita kaj rekonkerita 44 fojojn, kaj atakita 52 fojojn.
Jerusalemo etendi?as en
Judea montaro
sur limo de
marbordoj
de
Mediteraneo
kaj
Morta Maro
, sur rando de
Judea dezerto
. La somero en Jerusalemo estas varma kaj seka, la vintro malvarma kaj pluva, kaj de tempo al tempo anka? ne?as.
La? la stato de 2019 en Jerusalemo vivis
936 425 lo?antoj
sur areo de
125,42
kvadrataj kilometroj, kio rezultigas lo?denson de
7 466
lo?antoj/km².
La konsisto de Jerusalemo estas ege komplika kaj historie kaj nuntempe. Diversaj kvartaloj havas diferencajn konsistojn.
Ejn Kerem
(arabe ??? ????; hebree ??? ???; anka? transskribata En Kerem, Ein Kerem kaj Ain Kerem, en traduko "fonto de la viteja monto") estas antikva urbo ene de la nuntempaj urbaj limoj de Jerusalemo. La? la kristana tradicio ?i tie naski?is
Johano la Baptisto
, kaj sekve la loko fari?is pilgrimejo. Aliaj kvartaloj estas
Talbiya
,
Mamila
kaj aliaj.
La urbo havas tipan mediteranean klimaton, kun varmegaj kaj sekaj someroj, varmaj ?is malvarmaj printempoj kaj a?tunoj, kaj malvarmaj, malsekaj vintroj. Granda ne?ofalo okazas regule dum vintro, avera?e dum 4 vintroj el 5. Januaro estas la plej malvarma monato en la jaro, kun avera?a monata temperaturo de
8
°C
(
46
℉
). Julio kaj a?gusto estas la plej varmegaj monatoj, la avera?a temperaturo
23
°C
(
73
℉
).
[2]
Temperaturoj grande varias de tago al nokto, kaj en Jerusalemo la vesperoj kutime estas malvarmaj e? dum somero. La avera?a jara pluv-nivelo estas ?. 590 milimetroj (23 coloj) kun pluvo ?efe okazanta inter Oktobro kaj Majo.
[2]
La plej malnovaj dokumentoj, menciantaj la nomon de Jerusalemo, estas egiptaj malbenaj surskriba?oj (el la 19-a kaj la 18-a jarcento anta? Kristo), per kiuj estis malbenataj potencaj malamikoj de Egiptio, kiuj atakis ?in ofte ?uste el la regiono de Sirio-Palestino. La nomoj de urbo aperas en tiuj ?i surskriba?oj kiel
A?aman
a?
Ra?laman
.
Konsonantoj
?
kaj
m
poste aperas anka? en simila nomigo - en libro
Genezo
estas menciata
Mel?isede?
, re?o ?alem
- urbo, kiu estas identigata kun Jerusalemo. La nomigo de tiu ?i urbo kiel
Jebus
poste eliras de
jebusejoj
, kiuj devene lo?is en la urbo. La nomo Jerusalemo eble esti?is per kuni?o de tiuj ?i du esprimoj al
Jebus-?alem
. La tradicio poste priskribas Jerusalemon kiel "urbo de trankvilo" (hebree
´ir ?alom
). Sed la esti?o de la nomigo estas sen?ese ne klara.
La?
Midra?o
Jerusalemo havas sume 70 nomojn, multaj el ili estas poemaj. Sed kelkaj tiuj ?i esprimoj estas uzataj ?is nun, precipe "Urbo de Davido", "Ciono" a? "Sijono" (sed la nocio
Ciono
markas prefere la
Templan monton
).
En la jaro
131
imperiestro
Hadriano
lasis konstrui sur ruinoj de Jerusalemo
romian
urbon, kiu estis nomita "
Colonia Aelia Capitolina
" - Aelio estis unu el la nomoj de imperiestro Hadriano kaj vorto "Capitolina" estas oma?e de la romia plej supera dio Jupitero Capitola.
En la araba estas disvastigita nomo por Jerusalemo "Al-Kuds" (????????), kio la?vorte signifas "Tiu sankta (urbo)". Sed la devena nomo por Jerusalemo en la
araba
devenas ?uste el la
latina
"Aelia" - "Ilija" (arabe ?????).
Por la judoj Jerusalemo estas tre sankta loko. Tio ?i fontas el la juda kredo, ke tiun ?i lokon Dio elektis por si, por ke li restadu ?i tie. Plie en
jerusalema Templo
dum mil jaroj okazis
diservo
.
Biblio
kaj
Hala?o
enhavas kelke da ordonoj kunigitaj kun Jerusalemo, inter ili estas, krom aliaj, ordono valida por ?iuj viroj "vidi?i trifoje dum la jaro anta? Sinjoro" en Templo.
Kupolo de la Roko
kaj
Muro de lamentadoj
.
La
kristanoj
havas al Jerusalemo ambivalencan rilaton. En unu flanko tio estas urbo, en kiu trovi?as lokoj rememorigantaj eventojn de la vivo kaj la morto de
Jesuo
, ekz.
Via Dolorosa
(krucuma vojo) a?
Baziliko de la Sankta Tombo
(loko, kie la? tradicio Jesuo estis sepultita). Sed en alia flanko la neniigo de Jerusalemo dum la
unua juda milito
estis komprenata kiel punigo de
Izraelo
pro tio, ke ?i rifuzis Jesuon kiel
mesion
. En periodo de
bizanca
regado Jerusalemo kiel kristana urbo estis denove konstruita, sed
Templa monto
estis lasita dezerta kiel rememorigo de la neniigo de urbo. La signifeco de Jerusalemo ascendis, kiam la urbo falis en la manojn de
islamanoj
, precipe poste dum
krucmilitoj
. Kiam
Sankta Lando
falis en la manojn de
krucistoj
, Jerusalemo ?an?i?is en ?efurbon de la krucista
Jerusalema re?lando
, sed kiu ne da?ris longe.
Baziliko de la Sankta Tombo
.
La kristanoj celas sian atentemon al Jerusalemo grandmezure tra metaforaj mencioj en Biblio, kie Jerusalemo estas priskribata kiel sankta nemakuligita loko. Oni ofte parolas pri "?iela Jerusalemo" kontra? Jerusalemo tera. La kristanoj ne estas do katenitaj al Jerusalemo tro firme - des pli prefere, ke balda? post la esti?o de
kristanismo
la plej grava centrejo de kristanismo fari?os
Romo
kaj respektive
Konstantinopolo
.
Komence de sia agado
Mohamedo
instruis la islamanojn dum la pre?oj turni?i per la viza?o direkte al Jerusalemo, sed pli poste li ?an?is siajn ordonojn kaj destinis, por ke ili pre?u direkte al
Mekao
. Tio estis enskribita tiel e? en
Koranon
. Tiu ?i destino evidente fontis el tio, ke Mekao estis komerca centro de
Araba duoninsulo
, dume Jerusalemo ludis tiudirekte nur duarangan rolon. Eble tio estis anka? pro kverelo, kiu eksplodis en
Medino
inter Mohamedo kaj la judoj, kiuj rifuzis akcepti la novan doktrinon. La loko de la islama diservo ?iuokaze fari?is
Ka'ba
en Mekao.
En Korano mem estas pri Jerusalemo nenia mencio, almena? ne eksplicita. Sed la kutimaj islamanaj komentarioj identigas la lokon, de kie Mohamedo supreniri en la
sepan ?ielon
, por viziti
paradizon
kaj
inferon
kaj paroli kun
Alaho
kaj profetoj, kun la Templa monto. Por rememorigi tiun ?i eventon poste estis sur tiu ?i monto konstruita
moskeo Al-Aksa
kaj el Jerusalemo fari?is la tria plej sankta urbo de la sunaisma islamo.
La esti?o de urbo kaj la periodo de la unua Templo
[
redakti
|
redakti fonton
]
Elfosita?oj el tempo de re?o Davido.
La kerno de Jerusalemo esti?is en
eneolitiko
sur alta?o, kiu hodia? estas nomata kiel
Urbo de Davido
. ?an?o el intermita sidejo en regulan urbon okazis en la 19-a jarcento anta? Kristo. En la 14-a jarcento anta? Kristo Jerusalemo estis jam fortikigita kaj grava
kanaana
urbo.
[3]
La? bibliaj informoj la urbo estis minimume ?is la 11-a jarcento anta? Kristo lo?ata de
jebusanoj
kaj ?irka? la jaro
1000 a. K.
Jerusalemo falis en la manojn de
izraelidoj
(gvidataj de re?o
Davido
) kaj sekve ?i estis destinita kiel ?efurbo de la
izraela re?lando
. En Jerusalemon estis onidire transportita
Arko de Kontrakto
, do Jerusalemo fari?is ne nur administra, sed anka? religia centrejoj. Filo de Davido,
Salomono
, poste la? tradicio plie ekkonstruis en la urbo
Templon de Jerusalemo
, kio signife plifortigis la pozicion de Jerusalemo. Sed arkeologia esploro montris, ke en la 10-a jarcento estis nure montara vila?o.
[4]
Sed dum la sekvantaj jarcentoj tiu ?i vila?o ekkreskis en urbon. Dum regado de re?o
?izkija
Jerusalemo estis (tiam jam multe pli granda) en la jaro
701 a. K.
sie?ita fare de
asiria
soldataro. Sed Jerusalemo supervivis la sie?adon (diference de nordizraela
Samario
, kiu estis en
722 a. K.
konkerita), krom alia danke al
Silua tunelo
, kiu alkondukis akvon el fonto
Gi?on
trovi?anta ekster la urbo, en
rezervujon Siloe
interne de la remparoj.
[5]
Sed en la jaro 598 a. K. Jerusalemo estis konkerita fare de
babilonia
soldataro. Dum provo je ribelo kontra? la babilona superregado la urbo estis en la jaro 586 a. K. konkerita denove - babilona re?o
Nebukadnecar la 2-a
neniigis la jerusaleman Templon kaj grandan parton de lo?antaro li forkondukis en babilonan militkaptitecon.
Modelo de la Dua Templo, konstruita fare de
Herodo la Granda
, la? esplorado de la malfrua 20-a jarcento
Post tio, kiam
Babilonio
estis priregita fare de
persanoj
kaj
Kiro la 2-a
permesis revenon de la militkaptitoj kaj proklamis la religian liberecon, Jerusalemo estis proksimume post 70 jaroj denove konstruita kiel ?efurbo de juda provinco. Balda? estis renovigita anka? Templo, kiu estis ?ifoje proporcie modesta. En
332 a. K.
Aleksandro la Granda
konkeris la landon, sed Jerusalemo ne estis tu?ita. Komencis periodo de
helenigo
, la izraela lando estis unue sub superregado de
ptolemeoj
, ekde la jaro
198 a. K.
poste sub regado de
sele?kidoj
. La plej superaj judaj tavoloj komplezeme akceptis la grekajn kutimojn. Sed tio fine turni?is kontra? la judoj, kiam
Antio?o la 4-a Epifanes
proklamis en la tuta imperio ununuran kulton kaj en la jerusalema Templo estis sur loko de altaro konstruita statuo de Dio Olimpa. Sekve en la jaro
167 a. K.
eksplodis
makabea ribelo
, kiu Judeon senigis de la fremda regado - regadon ekprenis
hasmoneoj
.
Jean Fouquet
:
Ptolemeo la 1-a Soter
en la jaro 320 anta? Kristo estis enrajdanta en Jerusalemon.
La regado de hasmoneoj da?ris ?is la jaro
63 a. K.
, kiam Jerusalemon konkeris
romianoj
. En
37 a. K.
estis de Romo nomumita juda tetrarko
Herodo la Granda
, kiu disvastigis la urbon kaj esence plibeligis - li lasis alikonstrui Templon, multajn stratojn li lasis pavimi per [[]]marmoro, li lasis konstrui fortika?on Antonia. Post lia morto en
4 a. K.
administris Judeon romiaj prefektoj kaj prokuratoroj, kiuj pase de la tempo sen?ese pli nesenteme intervenis en la aferojn de judoj kaj ?etigis la landon en ?aosojn.
En
66
fine eksplodis kontra?romia ribelo - komencis la
unua juda milito
. En
69
la romianoj eksie?is Jerusalemon, kaj kiam ?i estis en la jaro
70
preska? malsatmortigita, ili konkeris ?in. Ili forbruligis la Templon kaj la tutan urbon ili tute egaligis kun la tero. El Templo restis nur la okcidenta muro - kiu poste estos nomita
Muro de lamentadoj
.
La romia kaj la bizanca superregado
[
redakti
|
redakti fonton
]
Jerusalemo restis en la ruinoj ?is regado de imperiestro
Hadriano
, kiu denove konstruis ?in kiel romian urbon, nomita
Kolonia Aelia Kapitolina
(
135
) kaj malpermesis al la judoj eniri en ?in. Sed la malpermeso ne estis strikte konservata - ankora? en tiu sama jarcento esti?is en Jerusalemo juda kvartaleto.
Imperiestro
Konstanteno la 1-a
klopodis ?an?i Jerusalemon en kristanan urbon, li renovigis do la malpermeson de Hadriano. Sed li milde cedis, kiam li permesis al la judoj la eniron en la urbon por unusola tago en la jaro - dum datrevena tago de la ruinigo de Templo (
Ti?'a be'av
). Patrino de Konstanteno la Granda,
Helena
, la? legendo vizitis Jerusalemon, kie ?i trovis supozitajn restojn de kruco, sur kiu estis supozeble krucumita
Jesuo
. ?i difinis lokon kaj sur tiu ?i loko estis konstruita
baziliko de la Sankta Tombo
(iam markata kiel "Dia tombo").
Sekvanto de Konstanteno,
Juliano Apostato
, kiu batalis kontra? la kristanismo, nuligis la malpermeson en la urbon kaj anka? komencis konstruadon de nova juda
Templo
, sed la sekvanta jaro (
363
) li mortis dum militiro kontra?
Persio
. Liaj sekvantoj poste realigis denove kristanismon.
Jerusalemaj remparoj
.
En la jaro
638
Jerusalemo, regata fare de la bizancaj kristanoj, estis konkerita fare de la islamanoj, kiuj rapide permesis al la judoj kaj la kristanoj revenon en Jerusalemon. Sur
Templa monto
estis konstruita
moskeo Al Aksa
kaj la
Kupolo de la Roko
.
En la jaro
1099 Jerusalemon konkeris
krucistoj
- ili masakris la islamajn kaj la judajn lo?antojn kaj la urbo fari?is centrejo de
Jerusalema re?lando
. Post malvenko de la krucistoj en
batalo apud Hattin
en la jaro
1187
pli proksime al la urbo venis
Saladino
, post mallongtempa sie?ado li subjugis la urbon kaj redonis sub la islama regado. En
1192
Saladino fermis armisticon per interkonsento de
Ramlo
, kiu sekurigis liberan aliron al la kristanaj pilgrimantoj en la urbon.
Kun la reveno de la islama regado super la urbo en Jerusalemon revenis anka? la judoj. En la
13-a jarcento
poste regado super la urbo alternis inter kristanoj kaj islamanoj, sed finfine la krucistoj estis post falo de
Akko
, la lasta krucista rifu?ejo, en la jaro
1291
definitive elpelitaj.
En la jaro
1517
Jerusalemo falis en la manojn de
Osmanida imperio
kaj la urbo enpa?is en periodon de prospero. Sultano
Sulejmano la 1-a
konstruis ?is nun konservitaj
jerusalemajn remparojn
, li renovigis burgaron kaj la turon de Davido. Sed kun longe da?ranta falo de la osmanida imperio malboni?is anka? la kondi?oj de Jerusalemo kaj grandaj partoj meze de la urbo senhomi?is. En la
18-a
kaj la
19-a jarcentoj
la juda lo?antaro komencis multnombri?i en Jerusalemo, ke fine en la jaro
1844
ili estis la plej nombra grupo (7120 judoj, 5000 islamanoj kaj 3390 kristanoj). Multaj judoj en la urbo estis
sefardoj
kun osmana ?tataneco, kiu certigis proporcie favorajn jurajn kaj ekonomiajn kondi?ojn.
A?kenazoj
tiun ?i avanta?on ne havis, tial ili estis malpli ri?aj kaj ilia nombro estis tial multe malpli granda. Helpis ilin tial organizo
He?aluco
, tra kiu al la a?kenazoj kontribuis judoj el iliaj naskolandoj.
Jerusalemo sur bildkarto el la jaro 1933
En la
unua mondmilito
Jerusalemo falis la
10-an de decembro
1917
al
britoj
. La sekvantan tagon enpa?is en la urbon armea komandanto
Edmund Allenby
. La pozicio de la urbo ascendis kun la alveno de britoj kaj ?i fari?is signifa centrejo. Kun fondo de
Britmandata Teritorio Palestino
(angle
British Mandate of Palestina
) en la jaro
1920
la urbo estis loko de sidejo de la plej supera komisaro.
Cionistoj
plie konstruis en la urbo sidejon de Nacia Instituto, en kiu rezidis
Juda Agentejo
kaj
Juda Nacia Konsilantaro
(Vaad Leumi). En la jaro
1925
estis sur monto
Skopus
malfermita
Hebrea universitato
. Estis anka? fonditaj novaj jerusalemaj
kvartaloj
ekster la remparoj de la urbo - kaj la judaj kaj la arabaj.
Lo?antoj de juda kvartalo fu?antaj tra Sijona pordego.
Milito je sendependeco kaj dividigo de Jerusalemo
[
redakti
|
redakti fonton
]
La? Plano de UN pri divido de Palestino estis supozate, ke Jerusalemo komune kun Betlehemo estos internacia teritorio. Sed kiam eksplodis la
unua arab-israela milito
(Milito je sendependeco), amba? flankoj ignoris tiun ?i statuson klopodante akiri regadon super Jerusalemo. La arabaj ta?mentoj ekblokis al la judoj vojon en Jerusalemon kaj haltigis alkondukon de akvo en la urbon. Sole armigitaj
konvojoj
kapablis penetri en la urbon je prezo de grandaj perdoj kaj alveturigi provizojn en ?in.
Kiam la britoj la
14-an de majo
1948
foriris el la lando kaj Israelo proklamis la sendependecon, enpa?is en la landon Arabaj legioj kaj la bataloj eksplodis tutplene. La arabaj legioj jam la
18-an de majo
enpa?is la urbon kaj la sekvantan tagon ili venis ?is la juda kvartalo. Sed la
20-an de majo
la israelaj ta?mentoj reakiris la teritorion reen. Sed ne por longa tempo ? la
28-an de majo
la juda kvartalo falis en la manojn de la araboj. La
1-an de junio
la israelanoj komencis malvenki en Jerusalemo. En julio estis ankora? farita provo konkeri reen la Malnovan Urbon, sed ?i ne sukcesis.
Post fina armistico do restis al la israelanoj sole la okcidenta parto de Jerusalemo. En decembro de 1949 translo?i?is en ?in
Kneset
. Trans?ovi?i devis anka? Hebrea universitato. La 5-an de decembro 1949
David ben Gurion
poste proklamis Jerusalemon kiel ?efurbo de Israelo.
Muzeo de Israelo
.
La
5-an de junio
1967
eksplodis
Sestaga milito
. Jordana armeo pripafadis la judan urbon kaj konkeris konstrua?on de registaro. Sed la
israela armeo
(Cahal) repu?is la jordanan atakon kaj komencis kontra?atakon, en kiu ?i fortran?is Jerusalemon de
Ramalaho
. Sekve la israelanoj tra Leona pordego venis en Malnovan Urbon kaj priregis la tutan jerusalemon kaj la palestinaj lo?antoj akiris da?ran restadon, sed ne ?tatanecon. La Israela registaro aneksiis Orientan Jerusalemon (kontraste kun ?isjordanio, kiu estis okupaciita sed ne aneksita oficiale), kaj do ?i proponis Israelan civitanecon al la arabaj lo?antoj, kiuj rifuzis ?in. En la lastaj kvardek jaroj la Israela registaro anka? konstruis novajn kvartalojn en orienta Jerusalemo kie nun lo?as judoj. ?i tiu movo kolerigis la arabojn, kiuj vidas ?in kiel parto de plano por "judigi" Jerusalemon. Subtenantoj de Israelo neas la ekziston de simila plano, atentigante ke la proporcio de araboj inter la lo?antoj de Jerusalemo ne falis de kiam Israelo okupaciis la tutan urbon, kio evidente ne veras.
Ortodoksa judo en la strato Ben-Jehuda.
En 1979 jam lo?is 50 000 judoj en orienta Jerusalemo, en 1993 jam 160 000.
La parto de la judaj lo?antoj en Jerusalemo estis entute 65 % en 2005, la araba parto 32 % kaj la kristana 2%.
[6]
La sekva tabelo montras la kreskon de la lo?antaro.
Nombro de lo?antoj en Jerusalemo
| jaro
|
judoj
|
islamanoj
|
kristanoj
|
sume
|
| 1525
|
1 000
|
3 700
|
?
|
4 700
|
| 1538
|
1 150
|
6 750
|
?
|
7 900
|
| 1553
|
1 634
|
11 750
|
?
|
13 384
|
| 1562
|
1 200
|
11 450
|
?
|
12 650
|
| 1844
|
7 120
|
5 000
|
3 390
|
15 510
|
| 1876
|
12 000
|
7 560
|
5 470
|
25 030
|
| 1896
|
28 110
|
8 560
|
8 750
|
45 420
|
| 1922
|
34 000
|
13 400
|
14 700
|
62 600
|
| 1931
|
51 200
|
19 900
|
19 300
|
90 500
|
| 1944
|
97 000
|
30 600
|
29 400
|
157 000
|
| 1948
|
100 000
|
40 000
|
25 000
|
165 000
|
| 1967
|
195 700
|
54 963
|
12 646
|
263 307
|
| 1980
|
292 300
|
?
|
?
|
407 100
|
| 1985
|
327 700
|
?
|
?
|
457 700
|
| 1987
|
340 000
|
121 000
|
14 000
|
475 000
|
| 1990
|
378 200
|
131 800
|
14 400
|
524 400
|
| 1995
|
482 000
|
164 300
|
16300
|
662 600
|
| 1996
|
421 200
|
?
|
?
|
602 100
|
| 2000
|
448 800
|
208 700
|
?
|
657 500
|
| 2004
|
458 000
|
225 000
|
15 000
|
706 000
|
Jam ekde la jaro 1948 la jura kaj la internacia statusoj de Jerusalemo estas komplikaj kaj neklaraj. Plano de UN pri divido de Palestino planis, ke Jerusalemo estos, komune kun
Betlehemo
, internacia zono, kiun administros ta?mentoj de UN kaj konsilantaro konsistanta el reprezentantoj de la lo?antoj de la zono. Sed en la unua araba-israela milito Jerusalemo estis dividita inter ?tato Israelo kaj Jordanio (al tiu falis anka? Betlehemo). ?tato Israelo agnoskis tiun ?i staton, sed ne judaj terorismaj organizoj Irgun kaj Lehi, kiu plu en Jerusalemo da?rigis en sia sendependisma agado, kvankam en la cetero de Israelo tiuj ?i organizoj estis enmembrigitaj en la israelan armeon.
En decembro de 1949 Israelo proklamis Jerusalemon (respektive ties okcidentan parton) kiel sian ?efurbon. ?enerala Asembleo de UN la saman monaton akceptis rezolucion, postulanta la internacian statuson de Jerusalemo.
Post
Sestaga milito
, en kiu Israelo konkeris anka? la orientan parton de Jerusalemo,
Kneset
rajtigis la israelan armeon, por ke ?i komencu labori pri le?o, kiu, rilate al la rezultoj, disvastigus la limojn de Israelo. Esti?is tiel la
Jerusalema Le?o
a? "Baza le?o: la ?efurbo de Israelo", kiu estis proklamita en la jaro 1980 kaj kiu diras, ke
Jerusalemo, la tuta kaj la unui?inta, estas ?efurbo de Israelo
. La internaciaj komunumoj (Rezolucio de UN n-ro 478) ne agnoskas tiun ?i bazan le?on kaj komprenas la proklamon de tiu ?i le?o kiel okupacion. UN plie elvokis siajn membrajn ?tatojn, por ke ili trans?ovu siajn ambasadorejojn el Jerusalemo (lastaj ambasadorejoj estis trans?ovitaj ?is Tel-Avivo nur en la jaro 2006). Kontra?e al tio, la israela registaro proklamas, ke ne temas pri la okupacio. La plej Supera Tribunalo de Israelo eldonis al tio decidon, ke la centro de Jerusalemo estas neapartigebla parto de ?tato Israelo.
La situacion plie komplikas ankora? sinteno de la palestinanoj, kiuj konsideras Jerusalemon kiel ?efurbon de la estonta memstara
?tato Palestino
.
La 2a de januaro 2018, la
Kneset
adoptis per sia dutriona plimulto le?on, por rezigni neniun ajn parton de Jerusalemo en favoro de la palestinanoj
[7]
.
Hebrea universitato
.
Nacia Biblioteko de Israelo
.
En Jerusalemo trovi?as multaj muzeoj.
Unu el la plej konataj estas
Muzeo de Israelo
, kiu enhavas grandan kolekton de arkeologiaj trovita?oj inkluzive de
Pergamenaro de Morta Maro
, modelo de Jerusalemo el la tempo de Jesuo
[8]
.
Muzeo speciale celita al arkeologio estas poste
Muzeo Rockefeller
. La belarto estas denove ekspoziciata en la
Domo Ti?o
. Pri la urbo mem montri?as ekspozicia?oj en la muzeo en la
turo de Davido
[9]
.
?ad Va?em
estas muzeo kaj samtempe monumento de
Holoka?sto
. En nelasta vico situas en Jerusalemo anka?
Islama muzeo
.
La historia juda tombejo de Jerusalemo.
Monto Herzl
- estas la nacia tombejo en Israelo.
Izraela Akademio de Sciencoj kaj Beletroj
.
Akademio de la Hebrea Lingvo
.
Becalel Akademio de Artoj kaj Desegno
.
Nacia Botanika ?ardeno de Israelo
.
La
jerusalema urbocentro
i?is en 1981 monda kulturhereda?o de Unesko. Ekde la mezepoko ?i enhavas la armenan kvartalon en la sudokcidento, la kristanan en la nordokcidento, la judan en la sudoriento kaj la islaman en la nordoriento, kaj estas ?irka?ita de preska? tute konservitaj
remparoj
.
La murego de la iama urbo de Davido havas plurajn turojn kaj originale sep pordegojn, inter kiuj estis tri grandaj kaj kvar malgrandaj; aldoni?is oka en la jaro 1889.
En la kristana parto de la urbocentro trovi?as la nova pordego, ?e la limo al la armena parto la pordego de Jafo kaj ?elime al la islamana parto la
Damaska pordego
. En la islamanan parton gvidas la pordego de Herodo, la ora pordego kaj la pordego de Stefano. En la juda parto trovi?as la pordego de Ciono kaj la ruba?pordego.
Sudokcidente de la urbocentro staras la monto
Ciono
kun la supozita tombo de la re?o Davido. Oriente trovi?as la
Olivarba monto
kun la ?ardeno
Getsemano
. Gravaj kristanaj ejoj estas la
Baziliko de la Sankta Tombo
starigita sur la fundamentoj de pre?ejo el la 4-a jarcento kaj la
Via Dolorosa
.
La ?irka? 400 metrojn longa okcidenta muro, nomata
muro de lamentadoj
, estas parto de la subtenmuro de la ebena?o sur kiu staris la granda templo de
Herodo la Granda
.
Gravaj islamaj konstrua?oj sur la
Templa Monto
estas nuntempe la
Kupolo de la Roko
kaj la
moskeo Al-Aksa
.
La
Pordego de Jaffa
estas ?tona arka?o en la muroj de la Malnova Urbo.
La urbo havas du profesiajn orkestrojn ? Jerusaleman simfonian orkestron kaj Israelan Kameratan Jerusalemo.
Trovi?as en la urbo anka? kvanto de teatroj (ekz. Jerar Ba?char, Bet ?muel a? Jerusalema teatro) kaj kinejoj ? en kelkaj el ili estas aran?ataj anka? internaciaj filmaj festivaloj.
La plej signifa kleriga centrejo estas
Hebrea universitato
, en kies proksimeco situas Jerusalema nacia kaj universitata biblioteko.
Unu el la ?efaj kulturaj eventoj de la jaro estas Israela festivalo.
- The Jerusalem Post
estas centrisma gazeto bazita en Jerusalemo, fondita en 1932 dum la Brita Mandato de Palestino de Gershon Agron kiel The Palestine Post. En 1950, ?i ?an?is sian nomon al The Jerusalem Post.
Vidu anka?:
Kategorio:Naski?intoj en Jerusalemo
- Melkicedek
, princo de Salem
- Salomono
, 4-a kaj lasta re?o de la unui?inta juduja re?lando post
?aulo
,
I?-Bo?eto
kaj
Davido
- Mili Avital
, israela filmo- kaj teatro-aktorino
- David Gerstein
, israela artisto
- Amira Hass
, israela ?urnalistino kiu priskribas la vivon de palestinanoj
- Abdelkader al-Husajni
, politikisto kaj naciisma estro de la arabaj palestinanoj
- Jozefo Flavio
, juda militestro kaj historiisto
- Eliahu Inbal
, israela dirigento de orkestro
- Jigael Jadin
, israela arkeologo, politikisto kaj militisto
- Abraham B. Jeho?ua
, israela verkisto
- Cirilo de Jerusalemo
, episkopo kaj teologo
- Natalie Portman
, usona aktorino
- Rehabeam
, unua re?o de Juda
- Tom Segev
, ?urnalisto kaj historiisto
- Ahmet Kutsi Tecer
, turka poeto kaj politikisto
- Teodoro la 1-a
, papo
- Vilhelmo de Tiro
, ?efepiskopo de Tiro kaj mezepoka historiisto
- Yitzhak Yedid
, pianisto kaj komponisto
- Mohammed Amin al-Husseini
, islama religiestro kaj palestina naciisto
- Sigalit Landau
, israela artistino
- Sami Hada?i
, palestina verkisto
- Amos Oz
, israela verkisto
- David Grossman
, israela verkisto
- Cemal Re?it Rey
, turka komponisto de operetoj
- Suha Arafat
, la edzino de
Jaser Arafat
- Jic?ak Rabin
, israela politikisto, la unua ?efministro de Israelo naski?inta en la lando
- Edward W. Said
, palestina sciencisto
- Aref al-Dajani
, urbestro de Jerusalemo kaj politikisto pro palestinanoj
- Ruhi al-?alidi
, araba verkisto, politikisto kaj aktivulo
- Moshe Castel
, israela artisto
- David Yellin
, israela sciencisto
- Meir Pa'il
, israela historiisto kaj politikisto
- Avrum Burg
, israela politikisto
- Yitzhak Aharonovich
, israela politikisto
- Yosef Ahimeir
, israela politikisto
- Uzi Baram
, israela politikisto
- Naomi Chazan
, israela politikisto
- Dalia Itzik
, israela politikisto
- Reuven Rivlin
, israela politikisto
- Shmuel Tamir
, israela politikisto
- Ruth Gavison
, israela sciencistino
- An?elus de Jerusalemo
, sanktulo (5-an de majo)
- Adele Geras
, angla verkistino
- Nurit Zarchi
, israela verkistino
- Yitzhak Navon
, israela politikisto
- Melisendo
, re?ino de Jerusalemo
- Mustafa Barghouti
, palestina politikisto
- Walid Khalidi
, palestina historiisto
- Dorrit Moussaieff
, israela artistino, edzino de la islanda prezidanto
- Brian George
, israela aktoro
- Ariel Rubinstein
, israela ekonomikisto
Vidu la kategorion:
Kategorio:Mortintoj en Jerusalemo
Fez
,
Maroko
, ekde 1982
Novjorko
,
Usono
, ekde 1992
Bonaero
,
Argentino
- Novjorko
,
Usono
ekde 1993.
Prago
,
?e?io
Ajabe
,
Japanio
, ekde 2000
Rio-de-?anejro
,
Brazilo
Interkonsento de kooperacio kun
Marsejlo
,
Francio
, ekde 2006.