Muasir Fizika
|
---|
|
|
|
|
|
|
|
Pol Adrien Moris Dirak
(
8 avqust
1902
[3]
[4]
[…]
,
Bristol
[10]
[1]
[…]
?
20 oktyabr
1984
[3]
[4]
[…]
,
Tallahassi
[d]
[1]
[11]
) ? britaniyalı fizik-n?z?riyy?ci, kvant mexanikasının banil?rind?n biri. Fermiyonların h?r?k?tini t?svir ed?n
Dirak t?nliyinin
mu?llifi. Bu t?nliyin vasit?sil? sonralar
antimadd?nin
movcudlu?u subut edil?c?kdi. 1933-cu ild?
Ervin ?redingerl?
birlikd? "
atom n?z?riyy?sinin yeni m?hsuldar formalarını k??fin? gor?
"
Fizika uzr? Nobel mukafatına
layiq gorulmu?dur.
Pol Adrien Moris Dirak Bristolda fransız dili mu?llimi isvecr? ?silli Carlz Adrien Ladislav Dirak v? ingilis Florens Hanna Dirakın ail?sind? anadan olmu?dur. Dirak ?vv?lc? Bristolda ticar?t m?kt?bind? oxuyur, sonradan Bristol universitetinin elektrotexnika fakult?sin? daxil olur. Universitetd? oxudu?u ill?rd? Albert Eyn?teynin nisbilik n?z?riyy?si il? maraqlanır v? iki il mudd?tind? riyaziyyatla m???ul olur. Daha sonra Kembridcd? Muq?dd?s ?ona kolledcinin riyaziyyat uzr? aspiranturasına daxil olur v? 1926-cı ild? doktorluq dissertasiyasını mudafi? edir. Novb?ti ild? is? Dirak el? h?min kolledjin elmi ?urasına uzv secilir.
Dirak Kembridc? aspiranturada oxudu?u ill?rd? Verner Heyzenberq v? Ervin ?redinger kvant n?z?riyy?sini atom v? subatom sisteml?rinin v? elektron kimi mikrohiss?cikl?rin h?r?kl?tinin t?svirin? t?tbiq etm?y? imkan ver?n kvant mexanikası uz?rind? calı?ırdılar. Dirak Heyzenberq v? ?redinger t?nlikl?rinin 1925-ci ild? n??rind?n sonra onları oyr?nm?y? ba?layır v? h?tta bu t?nlikl?r? b?zi faydalı qeydl?r d? edir. Heyzenberq v? ?redingerin hazırladı?ı kvant mexanıkasının b?zi catı?mazlıqları var idi. Bel? ki, bu mexanika yalnız hiss?cikl?rin kucu sur?tind? (i?ıq sur?ti il? muqayis?d?) ozunun do?ruldurdu. Bu is? Eyn?teynin nisbilik n?z?riyy?sinın baxdı?ı effektl?ri n?z?r? almırdı. Nisbilik n?z?riyy?sinin sur?tin artması il? hiss?cikl?rin kutl?sinin artması kimi effektinin ?h?miyy?ti sur?tin qiym?tinin i?ıq sur?tin? yaxınla?dı?ı halda artırdı. ?redinger ilk d?f? kvant mexanikasında sur?t? qoyulan m?hdudiyy?ti aradan qaldırma?a calı?ır, lakin buna nail ola bilmir.
?redingerin ducar oldu?u bu muv?f?qqiy?tsizliyin ?sas s?b?bi onun elektronun spin (elektronun oz oxu ?trafında fırlanması) kimi xass?sini n?z?r? almaması idi. Spin anlay?ı o vaxtlar x?tti spektrl?rin ?n?n?vi t?svir c?rciv?sin? sı?mayan b?zi detallarını izah edilm?sind? istifad? olunan hipotez idi. Dirak qar?ısına dal?a t?nlikl?rin? nisbilik t?bi?ti verm?k v? bu t?nlikl?ri relyavistik formada yazmaq m?qs?di qoyur. 1928-ci ild? n??r olunan yeni t?nlik sonralar Dirak t?nliyi kimi tanınır. Bu onun n?z?riyy?sinin t?nt?n?si idi. Bundan ?lav?, Dirak t?nlikl?ri elektronun maqnit xass?l?rini (maqnit moment) ?vv?lc?d?n t?yin etm?k imkanı verirdi,
lakin Dirak n?z?riyy?si sonradan daha maraqlı k??fl?r? yol acır. Bel? ki, n?z?riyy? m?nfi qiym?tli enerjil?rin movcudlu?unun mumkunlyunu x?b?r verirdi. O dovr ucun bu cox k??f boyuk ?h?miyy?t da?ıyırıdı. Cunki movcud elm h?l? m?nfi enerjil?rin izahına imkan vermirdi. M?nfi enerjini hec bir fiziki m?nası olamayan "riyazı aberassiya" kimi q?bul etm?k ?v?zin? Dirak h?qiq?t?n m?nfi enerjili v?ziy?tin movcud oldu?u q?naitin? g?lir. Elektromaqnit sah?sinin elektrona t?sirini m?nfi enerjili v?ziyy?tin? baxan Dirak mu?yy?n etdi ki, elektronun bu v?ziyy?td? h?r?k?ti onun ?ks, y?ni musb?t, elektrik yuku altında h?r?k?tin? ekvivalentdir. Dirak t?klif edir ki, musb?t yuklu z?rr?cikl?r proton ola bil?r.
H?r bir dinamik v?ziyy?td? yalnız bir elektronun oldu?unu bilidr?n Paulinin istisna prinsipin? (exclusion principle) ?saslanaraq Dirak butun m?nfi enerjili v?ziyytl?rin dem?k olar ki tamamil? doldu?u v? odur ki, eynicinsli fonun mu?ahid? olunmadı?ı fikrini ir?li surur, lakin eynicinsli muhitd? d?liy? ox?ar vakant (dolmamı?) enerjili v?ziyy?tl?r mu?ahid? oluna bil?r. Bu d?lik ozunu musb?t yukl?nmu? elektron kimi aparır. Bunda ?lav?, d?lik m?nfi enerjinin catı?mazlı?ına uy?un g?ldiyind?n onun enerjisi d? dig?r m?lum hiss?cikl?rin enerjisi kimi musb?tdir. Bel?likl?, Dirak elektronun ekiz tayı olan antimadd?nin movcudlu?unu da x?b?r verir.
Dirak eyni zamanda elektronun vakant d?liyi doldura bilm?sinin mumkunluyunu d? gost?rir. Bu is? elektronunun antielektronla toqqu?ması v? n?tic?d? h?r iki hiss?ciyin m?hvi v? enerjinin foton ?ualanması halında ayrılması dem?k idi. Yuks?k enerjili fotonlardan elektron-antielektron cutunun yaranmasının mumkunluyu ideyası da Diraka m?xsusdur. Dirak t?r?find?n x?b?r verilmi? antielektron 1932-ci ild? Karl. D. Anderson t?r?find?n k??f olunmu? v? pozitron adlandırılmı?dır. Daha sonralar is? elektron-antielektron cutluyuyun d? ?m?l? g?lm?si mumkunuluyu d? subuta yetirilmi?dir. N?tic?d?, Dirak dig?r hiss?cikl?rin d?, m?s?l?n protonun da anti-analoqlarının olmasının mumkunluyunu ir?li surur, lakin bel? cutlukl?r v? antihiss?cikl?ri t?svir etm?k daha murr?k?b n?z?riyy? t?l?b edirdi. Antriprotonun movcudlu?u 1955-ci ild? Ouen Cemberlen t?r?find?n subuta yetirilir. Hal-hazırda is?, dig?r coxsaylı antihiss?cikl?r m?lumdur.
Dirak t?nlikl?ri rentgen ?ualarının s?p?l?nm?si problemin? d? aydınlıq g?tirir. Subuta yetirilir ki, rentgen ?ualanması s?p?l?nm?d?n sonra daha boyuk dal?a uzunlu?una malik olur (daha az nufuzetm? qabiliyy?ti). Bu s?p?l?nm? anında dal?a uzunlu?nun sabit qaldı?ını iddia ed?n movcud n?z?riyy?y? ziddiyy?t t??kil edirdi. 1923-cu ild? Artur Kompton sonralar Kompton effekti adlandırılacaq hadis?ni k??f edir. Bu effekt rentgen ?ualanması fotonlarının ayrı-ayrı elektronlarla qar?lıqılı t?sir? girdiyini gost?rirdi. N?tic?d? elektron h?r?k?t? g?lir v? elektronun aldı?ı kinetik enerji rentgen fotonun enerjisi hesabına yaranır. S?p?l?nmi? foton daha az enerjiy? malik olur v? daha az tezlikl v? daha boyuk dal?auzunlu?una malik olur. Fotonun elektronla qar?ılıqlı t?siri bilyard ?arlarının bir-biril? toqqu?masına b?nz?yir. Kompton effektinin k??fi bir daha ?ualanmanın ikili t?bi?tini ? dal?a-hiss?cik dualizmini subuta yetirir. Rentgen ?ualanması ozunu ?vv?lc? dal?a , elektronla qar?ılıqlı t?sird? hiss?cik (foton) v? n?hay?t elektronla toqqu?madan sonra yenid?n dal?a kimi aparır.
Bir q?d?r sonra Dirak hal-hazırda Fermi-Dirak statistikası kimi tanınan elektron sisteminin enejisinin statik paylanmasını ir?li surur. Bu metal v? yarımkeciricil?rin elektrik xass?l?rinin n?z?ri anla?ılmasında muhum rol oynayır.
Dirak h?mcinin musb?t v? m?nfi yuklu elektrik hiss?cikl?rin? ox?ar maqnit monopollarının ? izol?edlmi? musb?t v? m?nfi maqnit hiss?cikl?rinin d? movcudlu?unu x?b?r vermi?dir. Maqnit monopollarını ekspremental yolla mu?yy?n etm?k gunumuz? q?d?r mumkun olmamı?dır. Butun m?lum maqnitl?r iki qutb? malikdir ? ?imal v? c?nub qutbl?ri. Dirak t?bii fiziki sabitl?rin m?s?l?n, qravitasiya sabitinin ?slind? hec d? sabit olmayıb, zaman ?rzind? d?yi?? bildiyi fikrini ir?li surur. Qravitasiyanın azalması v? ya z?ifl?m?si o q?d?r asta gedir ki, bunu t?yin etm?k olduqca c?tindir v? odur ki, o hipotetik qalır.
Dirak ?redingerl? birlikd? "atom n?z?riyy?sinin yeni m?hsuldar formalarını k??f etm?sin?" gor? 1933-cu il fizika uzr? Nobel mukafatına layiq gorulur. "Umumif?ls?fi noqteyi-n?z?rd?n muxt?lif tip elementar hiss?cikil?rin sayı (?n azı, ilk baxı?dan bel? gorunur) minimal olmaldır. M?s?l?n, bir v? ya an coxu iki… Lakin t?crubi m?lumatlardan m?lum olur ki, bu say daha coxdur. Bundan ?lav?, elementar hiss?clik?r tipl?rniin sayı artıma do?u olduqca narahatedici tendensiya alma?a ba?layıb". Bu Dirakın qısa Nobel muhazir?sind?n bir cıxarı?dır. Muhazir?sinin sonunda is? Dirak musb?t v? m?nfi elektrik yukl?ri arasındakı simmetriyadan ir?li g?l?n "ba?lıca olaraq pozitron v? antiprotonlardan t??kil olunmu? ulduzların movcudlu?u mumkundur" fikrini ir?li surur. "Ola bilsin ki, ulduzların yarısı pozitron, dig?r yarısı is? o biri tip? aid olsun. Bu iki tip ulduzlar eyni spektrl?r? malik olmalıdır v? bunları muasir astronomik usullarla f?rql?ndirm?k y?qin ki mumkun olmazdı."
Dirakın nisb?t?n az m?lum, lakin hec d? az ?h?miyyt k?sb etm?y?n ?s?rl?rind?n elektrodinamikada kvant elektromaqnit v? Dirak sah?l?rinin qar?ılıqlı t?siri n?z?riyy?si (1927), kvant mexanikası il? ?laq?li (1950?1958) v? ?saslandırlmı? kvant sah?l?ri ("Kvant mexanikasının prinsipl?ri" adlı fundamental kitabı) gost?rm?k olar.
Relyavistik kvant mexanikasına dair ?s?l?rini tamamladıqdan sonra Dirak boyuk ?ohr?t qazanır. Yaponiya, Sovetl?r Birliyi, Birl??mi? ?tatlar universitetl?rin? muhazir?l?r oxuma?a d?v?t olunur. 1932-ci ild?n 1968-ci il istefasına q?d?r Dirak Kembridc universitetinin fizika fakult?sinin (bir vaxtlar ?saak Nyutonun calı?dı?ı) professor-pedoqoqu kimi calı?ır. Kembridcd?n istefa verdikd?n sonra Dirak Florida universitetin? d?v?t olunur v? omrunun sonuna q?d?r burada calı?ır. Dirak 1984-cu ild? Tallaxasid? v?fat edir.
1937-ci ild? Dirak fizik Eugen P. Viqnerin bacısı Marqit Viqnerl? evl?nir. Cutluyun iki qız ovladı dunyaya g?lir. Dirak sakit, qapalı v? fikrini cox yı?cam ??kild? ifad? ed?n insan olmu?dur. O t?klikd? i?l?m?y? ustunluk vermi?, birba?a ozu d?rs dediyi t?l?b?lrinin sayı cox az olmu?dur. Dirak uzun piyada g?zintil?rini sevirdi
Nobel mukufatından ?lav?, Dirak Kral medalı (1939) v? London Kral C?miyy?tnin Kopli medalına layiq gorulur, Amerika Milli Elml?r Akademiyasına ?cn?bi uzv v? Pap Elml?r Akademiyasına uzv secilir. 1973-cu ild? Dirak Boyuk Britaniyanın "Xidm?tl?r? gor?" ordeni il? t?ltif olunur.
| |
---|
Lu??tl?r v? ensiklopediyalar
| |
---|
??c?r? v? nekropolistika
| |
---|
|
|
---|
1901?1925
| | |
---|
1926?1950
| |
---|
1951?1975
| 1951 -
Con Kokroft
,
Ernest Uolton
·
1952 -
Feliks Blox
,
Eduard Porsell
·
1953 -
Frits Sernike
·
1954 -
Maks Born
·
1955 -
Uillis Lemb
,
Polikarp Ku?
·
1956 -
Uilyam ?okli
,
Con Bardin
,
Volter Bratteyn
·
1957 -
Yanq Cjennin
,
Li Tzundao
·
1958 -
Pavel Cerenkov
,
?lya Frank
,
?gor Tamm
·
1959 -
Emilio Seqre
,
Ouen Cemberlen
·
1960 -
Donald Qlazer
·
1961 -
Robert Hofstedter
,
Rudolf Mossbauer
·
1962 -
Lev Landau
·
1963 -
Yucin Viqner
,
Mariya Goppert-Mayer
,
Yohannes Hans Daniel Yensen
·
1964 -
Carlz Tauns
,
Nikolay Basov
,
Aleksandr Proxorov
·
1965 -
Sinyitiro Tomonaqa
,
Culius ?vinger
,
Ricard Feynman
·
1966 -
Alfred Kastler
·
1967 -
Hans Bete
·
1968 -
Luis Alvares
·
1969 -
Marri Gell-Mann
·
1970 -
Hannes Alfven
·
1971 -
Dennis Qabor
·
1972 -
Con Bardin
,
Leon Kuper
,
Con ?riffer
·
1973 -
Leo Esaki
,
Ayvar Caveyer
,
Brayan Cozefson
·
1974 -
Martin Rayl
,
Entoni Xyui?
·
1975 -
Oge Bor
,
Bencamin Mottelson
,
Ceyms Reynuoter
|
---|
1976?2000
| 1976 -
Berton Rixter
,
Semuel Tinq
·
1977 -
Filip Anderson
,
Nevill Mott
,
Con Van Flek
·
1978 -
Pyotr Kapitsa
·
1979 -
?eldon Qle?ou
,
?bdus Salam
,
Stiven Vaynberq
·
1980 -
Ceyms Kronin
,
Val Fitc
·
1981 -
Nikolas Blomberqen
,
Artur ?avlov
,
Kay Siqban
·
1982 -
Kennet Vilson
·
1983 -
Subraxmanyan Candrasekar
,
Uilyam Fauler
·
1984 -
Karlo Rubbia
,
Simon van der Mer
·
1985 -
Klaus fon Klitsinq
·
1986 -
Ernst Ruska
,
Gerd Binninq
,
Heynrix Rorer
·
1987 -
Yohannes Bednorts
,
Karl Muller
·
1988 -
Leon Lederman
,
Melvin ?varts
,
Cek Steynberger
·
1989 -
Norman Ramzey
,
Hans Demelt
,
Volfqanq Paul
·
1990 -
Cerom Fridman
,
Henri Kendall
,
Ricard Teylor
·
1991 -
Pyer de Jen
·
1992 -
Jorj ?arpak
·
1993 -
Rassel Hals
,
Cozef Teylor
·
1994 -
Bertram Brokhauz
,
Klifford ?all
·
1995 -
Martin Perl
,
Frederik Reynes
·
1996 -
Devid Li
,
Duqlas O?eroff
,
Robert Ricardson
·
1997 -
Stiven Cu
,
Klod Koen-Tannudjı
,
Uilyam Filips
·
1998 -
Robert Laflin
,
Xorst ?termer
,
Daniel Tsui
·
1999 -
Gerardus 't Hooft
,
Martinus Veltman
·
2000 -
Jores Alforov
,
Herbert Kromer
,
Cek Kilbi
|
---|
2001?indiy? kimi
| 2001 -
Erik Kornell
,
Volfqanq Ketterle
,
Karl Viman
·
2002 -
Raymond Devis
,
Masato?i Ko?iba
,
Rikkardo Cakkoni
·
2003 -
Aleksey Abrikosov
,
Vitali Ginzburq
,
Entoni Legget
·
2004 -
Devid Qross
,
Xyu Politser
,
Frenk Vilcek
·
2005 -
Roy Qlauber
,
Con Holl
,
Teodor Han?
·
2006 -
Con Mater
,
Corc Smut
·
2007 -
Albert Fert
,
Peter Qrunberq
·
2008 -
·
2009 -
Carls K. Kao
,
Uillard S. Boyl
,
Corc E. Smit
·
2010 -
Konstantin Novselov
,
Andrey Qeym
·
2011 -
Saul Perlmutter
,
Brayn Skmidt
,
Adam Riess
·
2012 -
Serge Haroce
,
David Uineland
·
2013 -
Peter Higgs
,
Francois Englert
·
2014 -
?samu Akasaki
,
Hiro?i Amano
,
Syuci Nakamura
·
2015 -
Takaaki Kacita
,
Artur Makdonald
·
2016 -
Devid Taules
,
Dunkan Holdeyn
,
Maykl Kosterlits
·
2017 -
Rayner Vays
,
Kip Torn
,
Barri Bari?
·
2018 -
Artur E?kin
,
Jerar Muru
,
Donna Striklend
·
2019 -
Ceyms Pibls
,
Mi?el Mayor
,
Didye Keloz
·
2020 -
Rocer Penrouz
,
Raynhard Qentsel
,
Andrea Mia Qez
|
---|