Birinci Dunya muharib?si
Saat ?qr?bi istiqam?tind?: Somma doyu?und?n sonra Bapom ??h?rin? ged?n yol, 1916; ?ngilis Mark V tanklarının Hindenburq x?ttini kecm?si, 1918; HMS Irresistible Canaqqala doyu?und? d?niz minasına d?ydikd?n sonra batdı, 1915; Somma doyu?und? qaz maskaları taxan ingilis Vikkers pulemyot hey?ti, 1916; Alman Albatros D.III iki qanadlı qırıcıları Due ??h?ri yaxınlı?ında, Fransa , 1917
Tarix	28 iyul 1914 ? 11 noyabr 1918 ( 4 il, 3 ay v? 2 h?ft?)
Yeri	Avropa , Afrika , Yaxın ??rq , Sakit okean adaları , Cin , Hind okeanı , ?imali v? C?nubi Atlantik okeanı
S?b?bi	?mperialist olk?l?rin inki?afı, bu olk?l?r arasındakı ziddiy?tl?rin k?skinl??m?si, dunyanın yenid?n bolu?durulm?si u?runda Avropa dovl?tl?rinin iki h?rbi-siyasi bloku arasında mubariz?
N?tic?si	Antanta dovl?tl?rinin q?l?b?si ? Avropadakı butun kontinental imperiyaların suqutu ( Almaniya imperiyası , Rusiya imperiyası , Osmanlı imperiyası v? Avstriya-Macarıstan daxil olmaqla) ? Rusiya inqilabı v? Rusiya v?t?nda? muharib?si , sonradan SSR? -nin qurulması ? Almaniya imperiyasının da?ılması v? Veymar Respublikasının yaranması ? Osmanlı imperiyasının suqutundan sonra Turkiy? ?stiqlaliyy?t muharib?si ? Avropa v? Asiyada geni? yayılmı? i?ti?a?lar v? inqilablar ? Mill?tl?r ?ttifaqının yaradılması
?razi d?yi?ikliyi	? Avropa v? Yaxın ??rqd? yeni olk?l?rin formala?ması ? Alman must?ml?k?l?rinin v? ?razil?rinin ba?qa olk?l?r? verilm?si, Osmanlı imperiyasının parcalanması, Avstriya-Macarıstanın suqut etm?si
Munaqi?? t?r?fl?ri
Antanta dovl?tl?ri : Fransa Britaniya Rusiya (1914?17) Serbiya Belcika Yaponiya Monteneqro ?taliya AB? (1917?18) Rumıniya (1916?18) Portuqaliya (1916?18) Hicaz (1916?18) Yunanıstan (1917?18) Tailand (1917?18) Cin (1917?18) ...v? dig?rl?ri ?ttifaq dovl?tl?ri : Almaniya imperiyası Avstriya-Macarıstan Osmanlı imperiyası Bolqarıstan (1915?18) ...v? dig?rl?ri
Komandan(lar)
Raymon Puankare Jorj Klemanso V Corc Henri Aksvit Lloyd Corc II Nikolay Georgi Lvov Aleksandr Kerenski III Viktor Emmanuel Vittorio Orlando Vudro Vilson Tay?o I Albert I Potr I Ferdinand v? ba?qaları II Vilhelm I Frans ?osif I Karl V Mehmed VI Mehmed Uc Pa?a I Ferdinand v? ba?qaları
T?r?fl?rin quvv?si
Umumi: 42 928 000 12 000 000 8 660 000 5 839 000 5 093 000 4 744 000 1 680 000 1 234 000 800 000 707 000 629 000 417 000 380 000 230 000 200 000 136 000 129 000 50 000 50 000 Umumi: 25 248 000 13 250 000 7 800 000 2 998 000 1 200 000
?tkil?r
H?rbi olul?r : 5 525 000 H?rbi yaralılar : 12 832 000 C?mi : 18 357 000 Mulki olul?r : 4 000 000 daha ?traflı... H?rbi olul?r : 4 386 000 H?rbi yaralılar : 8 388 000 C?mi : 12 774 000 Mulki olul?r : 3 700 000 daha ?traflı... Olk?l?r? gor? h?rbi olul?r : 1 811 000 1 398 000 1 115 000 651 000 250 000?335 000 275 000 117 000 59 000?88 000 26 000 7 000 3 000 <1 000 Olk?l?r? gor? h?rbi olul?r : 2 051 000 1 200 000 772 000 88 000
Umumi itkil?r
68 176 000
Vikianbarda ?laq?li mediafayllar

Birinci Dunya muharib?si (28 iyul 1914 ? 11 noyabr 1918) v? ya Cahan Sava?ı ? b???riyy?t tarixind? ?kinci dunya muharib?sin? q?d?rki ?n boyuk muharib?. Bu adlandırma ?kinci Dunya muharib?sinin ba?lanmasından sonra istifad? edilm?y? ba?lanmı?, iki dunya muharib?si arasındakı dovrd? is? Q?rbd? " Boyuk muharib? " ( ing. The Great War , fr. La Grande guerre ) v? ya "Dunya muharib?si" adlandırılmı?dır.

Bu muharib?y? iki alyansda birl???n, dunyanın ?n boyuk guc m?rk?zl?ri qo?ulmu?du: Boyuk Britaniya , Fransa v? Rusiya , y?ni " Antanta ", " Ucl?r ittifaqı "-da is? Almaniya , Avstriya-Macarıstan v? ?taliya var idi. Sonralar 1914-cu ild? Yaponiya Antantaya , 1915-ci ild? is? ?taliya " Ucl?r ittifaqı "-dan Antantanın t?r?fin? kecdi. Lakin Avstriya-Macarıstan sazi? ?leyhin? yolverilm?z h?r?k?tl?r etdi, ?taliya da muharib? ba?lananda Almaniya ?mperiyası v? Avstriya-Macarıstana qo?ulmaqdan imtina etdi. N?tic?d? 70 milyondan artıq h?rbci (onların 60 milyonu avropalı idi) dunyanın ?n boyuk muharib?l?rind?n birin? s?f?rb?r edildi. 10 milyona yaxın ?sg?r oldu, ?sas?n silahlardakı texniki t?r?qqinin olması, onların mobilliyi oluml?rin sayını daha da artırırdı.

Avstriya-Macarıstan taxt-tacının v?li?hdi hersoq Frans Ferdinandın 28 iyun 1914-cu ild? serb terrorcusu Qavrilo Prinsip t?r?find?n Sarayevoda q?tl? yetirilm?si dunya muharib?sin? cevril?n muharib?nin ba?lanması ucun b?han? oldu.

Must?ml?k?ci olk?l?rin inki?afı, Almanların gucl?nm?si, v? must?ml?k? u?runda apardı?i amansız muharib?l?r ilk novb?d? almanlar v? Antanta arasındakı ziddiy?tl?rin k?skinl??m?si, dunyanın yenid?n bolu?durulm?si u?runda Avropa dovl?tl?rinin iki h?rbi-siyasi bloku arasında mubariz? Birinci dunya muharib?sin? g?tirib cıxardı. Bu ziddiy?tl?rin ba?lıcası Almaniya il? Boyuk Britaniya arasında idi.

Alman h?rbi-siyasi dair?l?ri Boyuk Britaniya v? Fransanın hesabına yeni must?ml?k?l?r z?bt etm?k, Fransa v? Rusiyanı z?ifl?tm?k, onların must?ml?k?l?rinin bir hiss?sini ?l? almaq niyy?tind? idil?r. Onun mutt?fiqi Avstriya-Macarıstan dovl?ti is? Balkan yarımadasında oz nufuzunu geni?l?ndirm?y? v? yeni ?razil?r i??al etm?y? calı?ırdı.

Boyuk Britaniya hokum?ti muharib? yolu il? Almaniyanı z?ifl?tm?k, onun must?ml?k?l?rinin bir hiss?sini ?l? kecirm?k, Osmanlı ?mperiyasını bolu?durm?k umidind? idil?r. Fransız hokum?ti d? buna nail olmaq ist?yirdil?r. Bundan ba?qa onlar, 1870?1871-ci ill?rd? Almaniya il? olan muharib?d? itirilmi? Elzas-Lotaringiya vilay?tl?rini geri almaq, Almaniyanın Reyn vilay?tinin bir hiss?sini ?l? kecirm?k ist?yirdi. Rus carizmi is? Balkanda, Bosfor v? Dardanel bo?azlarında oz hokmranlı?ını yaratma?a, h?m d? Almaniyanı iqtisadi c?h?td?n z?ifl?tm?y? calı?ırdı.

Avstriya - Macarıstan il? Serbiya arasındakı munaqi?? muharib?nin ba?lanması ucun b?han? oldu. Avstriya - Macarıstan ordusunun ba? komandanı, ershersoq Frans-Ferdinand Bosniyadakı manevrl?rd? i?tirak edirdi. ?slind? Frans- Ferdinand taxt-taca yiyil?nm?y?c?kdi cunki o bir qız u?runda taxt iddialarinda vaz kecmi?di. Y?ni onun oldurulm?si muharib?ni ba?lamaq ucun bir b?han? olmu?dur. ?yunun 28-d? Serbiyadan g?lmi? terrorcu qrupun uzvu olan Qavrilo Prinsip Avstriya - Macarıstan taxt-tacının v?li?hdini Sarayevoda oldurdu. Bunun qar?ılı?ında Avstriya-Macarıstan Serbiyaya ultimatum gond?rdi v? ona qar?ı muharib? elan etdi.

1914-cu ilin iyulun axırında Avstriya - Macarıstan ordusu Serbiya ?razisin? daxil oldu. Belqrad ??h?ri bombardman edildi. Rus ?mperiyası Serbiyanı mudafi? etm?k ucun s?f?rb?rliy? ba?ladı?ı mudd?td? avqustun 1-d? Alman ?mperiyası Rusiyaya , avqustun 3-d? is? Almaniya Fransaya muharib? elan etdi. Almaniya Prussiya t?r?find?n imzalanmı? Belcikanın bit?r?fliyi haqqında muqavil?ni "a? ka?ız" adlandırdı v? avqustun 4-d? Belcikaya hucum etdi.

Belcikanı mudafi? etm?k b?han?si il? Boyuk Britaniya Almaniyaya muharib? elan etdi. Getdikc? yeni-yeni olk?l?r muharib?y? qo?uldular. 1914-cu il avqustun 23-d? Yaponiya Almaniyaya qar?ı muharib? elan etdi. Lakin, o Avropaya qo?un gond?rm?di, Yaponiya Almaniyanın Uzaq ??rqd?ki torpaqlarını tutma?a v? Cini ita?t altına alma?a calı?ırdı.

1914-cu ild? Osmanlı dovl?ti " Ucl?r ittifaqı " t?r?find?n muharib?y? qo?uldu. Buna cavab olaraq oktyabrın 2-d? Rusiya , 5-d? Boyuk Britaniya , 6-da is? Fransa Osmanlıya qar?ı muharib? elan etdi. Suriya , F?l?stin v? Qafqazda yeni c?bh?l?r acıldı.

Muharib?y? gir?n dovl?tl?rin h?r birinin h?rbi ?m?liyyat ucun qabaqcadan hazırlanmı? planı var idi. Almaniya uzun mudd?t alman ba? q?rargahına r?hb?rlik etmi? v? muharib?d?n az onc? v?fat ed?n r?hb?rinin adı il? adlandırılmı? ?liffen planına ?m?l edirdi. Almaniyanın planı z?if mudafi? olunan Luksemburq v? Belcika ?razisind?n Fransaya kec?r?k fransız qo?unlarını ?zm?k, h?m d? onu Rusiya z?rb? vurmaq ucun oz qo?unlarını bir yer? toplayanad?k t?slim olma?a m?cbur etm?k idi. Bundan sonra qısa mudd?td? Rusiyanı da darmada?ın etm?k n?z?rd? tutulurdu.

Alman qo?unlarının guclu qrupla?ması Belcika ordusunu geri oturtdu v? Fransaya daxil oldu. Fransızlar v? Fransanın ?imal sahilin? cıxarılmı? ingilis korpusu daha ustun olan alman quvv?l?rinin t?zyiqi altında geri c?kilm?y? m?cbur oldular. Alman ordusu Paris uz?rin? yeridi. Almaniya imperatoru II Vilhelm payızda Fransanın t?slim olaca?ını v?d edirdi. Fransanın ba?ı ustunu olum t?hluk?si almı?dı. Fransa hokum?ti muv?qq?ti olaraq paytaxtı t?rk etdi. Rusiyada is? s?f?rb?rlik l?ng gedirdi. Fransa hokum?ti t?cili kom?k ucun Rusiyaya muraci?t etdiyi zaman rus qo?unlarının c?bh? boyu duzulm?si, doyu? sursatı il? t?chiz olunması v? c?ml??dirilm?si h?l? ba?a catdırılmamı?dı. Buna baxmayaraq ruslar t?l?m-t?l?sik oz ordusunu hucuma gond?rdi. Rusiyanın iki ordusu ??rqi Prussiya ?razisin? girdi, onun xeyli hiss?sini tutdu v? bu, Almaniyanın ordu komandanlı?ında narahatlı?a s?b?b oldu. Alman komandanlı?ı iki piyada korpusunu v? suvari diviziyasını t?l?sik Fransadan cıxararaq ??rq c?bh?sin? yolladı. Bel?likl?, Fransaya hucum ucun n?z?rd? tutulan ehtiyat qo?unların bir hiss?si ??rqi Prussiyaya gond?rildi. Tannenberq doyu?u adlanan doyu?l?rd? Rusiya ordusu uc d?f? cox say ustunluyun? malik olsa da, a?ır m??lubiyy?t? u?radıldı. Alman ordusunun itkil?ri 12.000 n?f?r, Rusiya ordusunun itkil?ri is? 170.000 n?f?r idi. Daha sonrakı doyu?l?rd? alman ordusu rusları Mazur golu yaxınlı?ındakı doyu?l?rd? bir daha a?ır m??lubiyy?t? u?radaraq onları tamamil? Almaniya ?razisind?n k?narla?dırdı. Lakin Rusiyanın bir nec? ordusu c?nubda hucumlarını davam etdirirdi. Rusiya qo?unları Avstriya-Macarıstan qo?unlarının mudafi? x?ttini yararaq , onları geri oturtdu v? Pol?anın Avstriyaya aid olan hiss?sini v? Qaliciyanı ( Q?rbi Ukrayna ) tutdu. Lakin alman ordusu kom?y? g?l?r?k rus ordusunu burada da bir nec? a?ır m??lubiyy?t? u?radaraq onları geri oturtdu. Rus ordusu boyuk itkil?r verdi, lakin Fransanı xilas etdi.

Fransadan qo?unların bir hiss?sinin cıxarılıb ??rq c?bh?sin? gond?rilm?si n?tic?sind? almanların Paris? getm?k ucun quvv?l?ri catı?madı. Onlar hucum x?ttini qısaltma?a m?cbur oldular v? Parisin ?imal-??rqind? Marna cayına catdılar. Burada onlar ingilis v? fransızların boyuk quvv?l?ri il? uz-uz? g?ldil?r. 1914-cu ilin sentyabrında ba? vermi? Marna sahilind?ki vuru?mada h?r iki t?r?fd?n 2,5 milyon n?f?rd?n cox adam i?tirak edirdi. Fransız v? ingilis qo?unları hucuma kecdil?r. Sentyabrın 9-da almanlar c?bh? boyu geri c?kilm?y? ba?ladılar. Onlar hucum ed?n du?m?ni yalnız Ena cayı sahilind? dayandıra bildil?r.

Bel?likl?, Almaniyanın ildırımsur?tli muharib? planı bo?a cıxdı. Almaniya iki c?bh?d? uzun sur?n a?ır muharib? aparmalı oldu. 1914-cu ilin axırına yaxın Q?rb c?bh?si ?imal d?nizind?n ?svecr? s?rh?din?d?k sabitl??di. ?sg?rl?r s?ng?rl?r? c?kildil?r. Manevr muharib?si movqe muharib?sin? cevrildi. Quruda muharib?nin faktiki olaraq dalana du?m?si il? ?laq?dar olaraq h?r iki t?r?f yeni mutt?fiql?r axtarırdı ki, yeni c?bh?l?r acsın v? ya h?tta quvv?nin kicik ittihamının ?lav? olunması tarazlı?ı d?yi?dirm?li idi. Almaniyaya v? Avstriya-Macarıstana tezlikl? Osmanlı ?mperiyası qo?uldu. Axırıncının du?m?ni Rusiya imperiyası v? h?mcinin 1913-cu il Balkan muharib?sind? ozunu Serbiya t?r?find?n incidilmi? sayan Bolqarıstan idi. Daha muhum perspektiv? malik olan ?taliya idi. Lakin ?taliya ?ttifaq dovl?tl?rin? r?smi olaraq uzv olmasına baxmayaraq, xeyli ?vv?l bu ittifaqdan uzaqla?mı?dı v? 1914-cu il bohranında i?tirak etm?mi?di. H?r iki t?r?f ?taliya hokum?tind?n xahi? edirdi, onun ozu d? h?r iki t?r?fl? sakitc? sovd?l??m?y? hazır idi. ?talyan ictimaiyy?ti parcalanmı?dı, ehtimal ki, xalqın ?ks?riyy?ti sulhun saxlanmasını ist?yirdi, bunu h?m katolik, h?m d? sosialist r?hb?rl?r m?sl?h?t gorurdul?r. Qatı mill?tcil?r oz irredentalarını, italyanlar ya?ayan, lakin ?taliyaya tabe olmayan s?rh?d regionları ?l? kecirm?k ?ansını gorurdul?r. ?talyan hokum?ti Avstriya-Macarıstanla danı?ıqlara ba?ladı, ?g?r Trentino v? C?nubi Tirol t?slim edil?rs? hucum ed?n Avstriyanın onlardan ?l c?km?sini t?klif etdil?r. Avstriya il? danı?ıqlar h?mcinin Antantanı qorxutmaq ucun istifad? edildi, axırda ?taliya ozun? cox s?rf?li ??rtl?r ?sasında muharib?y? qo?uldu. 1915-ci il London m?xfi muqavil?si il? Britaniya, Fransa, Rusiya v? ?taliya razılı?a g?ldil?r ki, ?g?r Antanta muharib?d? qalib g?ls? ?taliya Trentinonu, C?nubi Tirolu, ?striyanı , Triyest ??h?rini v? Dalmasiya adalarının b?zil?rini alacaqdı. ?g?r Turkiy? parcalansa, ?taliya Kicik Asiyada Adaliyanı alacaqdı v? ?g?r ?ngilt?r? v? Fransa Almaniyanın Afrikadakı must?ml?k?l?rini tutsa, ?taliya Liviya v? Somalid? ?razi artımı ?ld? ed?c?kdi. Qısaca, London muqavil?si ?razi ekspansiyasının muharib?d?n ?vv?lki praktikasını davam etdirirdi.

H?r bir t?r?f dig?rinin torpa?ında ya?ayan milli azlıqları v? narazı qrupları satın alırdı. Almanlar Rusiyanı sıxı?dırmaq ucun Pol?aya must?qillik v?d etdi. Onlar Ukraynadakı yerli mill?tciliyi h?r?k?t? g?tirdil?r. Belcikada is? almanp?r?st flamand xalqının qiyamını qaldırdılar. Onlar Osmanlı sultanını x?lif? kimi inandırdılar ki, o, ?imali Afrikada muq?dd?s muharib? elan etsin, umid edirdil?r ki, bu yolla hidd?tl?ndiril?n mus?lmanlar ingilisl?ri Misird?n, fransızları is? ?lc?zaird?n qovacaqlar. Bu t???bbus u?ursuz oldu. Alman agentl?ri ?rlandiyada i? aparırdılar v? bir irland mill?tcisi Rocer Keysment alman sualtı qayı?ında ?rlandiyaya g?lib 1916-cı il Pasxa qiyamına hazırlıq gordu v? ba?lanan qiyam Britaniya t?r?find?n yatırıldı.

1915-ci ild? Almaniya v? onun mutt?fiql?ri ?sas z?rb?ni Rusiyaya qar?ı yon?ld?r?k onu tam m??lubiyy?t? u?ratmaq v? muharib?d?n cıxarmaq planını hazırladılar. Fevral-mart aylarında alman qo?unları hucuma kecdil?r. May ayında quvv? c?h?td?n ustun olan Almaniya v? Avstriya-Macarıstan qo?unları Qorlitsa ?razisind? c?bh?ni yardılar. Almanlar Var?avadan ?imalda da hucuma ba?ladılar v? avqust ayında ??h?ri tutdular. Onlar silah v? sursat c?h?td?n cox pis t?chiz olunmu? rus qo?unlarını bir sıra a?ır m??lubiyy?tl?r? u?ratdılar. 1915-ci ilin payızında almanlar butun Pol?anı v? Baltikanın bir hiss?sini tutdular. Almanların bu hucumu ruslar ucun f?lak?tl? n?tic?l?ndi. Almaniya v? onun mutt?fiql?ri cuzi itkil?r verm?kl? boyuk ?razil?ri tutdular. Rusiya is? t?kba?ına qalaraq bu doyu?l?rd? 11 milyon ?sg?r itki (onların 3 milyonu doyu?l?rd? oldurulmu?, qalanları is? yaralanmı? v? ya ?sir du?mu?dul?r) verdi. Carizm Rusiya ordusunun t?chizatının cox pis oldu?unu y?qin ed?r?k dem?k olar ki, butun olk?nin iqtisadiyyatını h?rbi s?naye ucun i?l?m?y? m?cbur etdi. Bunun n?tic?sind? ordunun t?chizatı nisb?t?n yax?ıla?dı, lakin imperiyanın iqtisadiyyatı t?n?zzul? u?radı, olk?d? qida v? geyim qıtlı?ı yarandı ki, bu da n?tic?d? 1917-ci ild? Oktyabr inqilabına v? v?t?nda? muharib?sin? s?b?b oldu.

1915-ci ild? Almaniya ?ngilt?r?y? sarsıdıcı z?rb? vurma?a c?hd gost?rdi. Almaniya ?ngilt?r?y? lazımi xammal v? ?rzaq g?tirilm?sinin qar?ısını almaq ucun ilk d?f? olaraq daha yeni silahdan, sualtı qayıqlardan istifad? etdi. Yuzl?rl? g?mi m?hv edildi, onların hey?tl?ri v? s?rni?inl?ri h?lak oldu. ?ngilt?r? is? g?miqayırmanı artırmaq v? sur?tl?ndirm?k yolu il?, habel? sualtı qayıqlara qar?ı s?m?r?li mudafi? t?dbirl?ri hazırlamaqla ba?ı uz?rini almı? t?hluk?ni aradan qaldırdı. H?min ilin yazında Almaniya muharib?l?r tarixind? ?n yeni silah olan z?h?rl?yici madd?l?rd?n istifad? etdi. Lakin bu silah yalnız taktiki muv?ff?qiyy?ti t?min etdi.

Almaniya Rusiyanı tamamil? gucd?n saldıqdan sonra butun diqq?tini Fransaya qar?ı yon?ltdi. 1916-cı il fevralın 21-d? alman qo?unları Verden yaxınlı?ında c?bh?nin bir hiss?sind? hucuma kecdil?r. Alman komandanlı?ı burada cox boyuk quvv? toplamı?dı. Hucum cox guclu artilleriya bombardmanı il? ba?ladı. Lakin alman piyadası hucuma kecdikd? gozl?nilm?d?n fransızların qız?ın at??in? rast g?ldi. Burada yarım il davam ed?n doyu?l?rd?n sonra almanlar yalnız cuzi ir?lil?yi? ?ld? ed? bildil?r. H?min ilin iyul ayında Almaniyanın quvv?l?rinin z?ifl?m?sind?n istifad? ed?n ingilis v? fransız qo?unları Somma cayı sahilind? hucuma kecdil?r. Burada qanlı vuru?malar payızın axırına kimi davam etdi. Burada ingilisl?r v? fransızlar tarixd? ilk d?f? olaraq tanklardan istifad? etdil?r. Onların texnikası indi almanların texnikasından daha ustun idi. Onlar burada ciddi muv?ff?qiyy?t ?ld? ed? bilm?dil?r, lakin almanların Verden uz?rin? t?zyiqi z?ifl?di v? dekabrda alman qo?unları orada mudafi?y? kecm?li oldu. "Verden q?ssabxanası"nda bir milyona yaxın alman v? fransız ?sg?ri v? zabiti qırıldı.

1917-ci ilin aprelind? AB? Almaniyaya qar?ı muharib? elan etdi. Lakin Almaniya artıq gucd?n du?mu?du v? ingilis v? fransızların birg? quvv?l?rin? qar?ı muqavim?t gost?r? bilmirdi. Yaxınla?maqda olan q?l?b?nin b?hr?l?rini AB? il? bolu?durm?k ist?m?y?n Fransa v? ?ngilt?r?nin hakim dair?l?ri c?hd edirdil?r ki, AB? diviziyaları Avropaya g?l?n? q?d?r Almaniyanı m??lubiyy?t? u?ratsınlar. Lakin Almaniya v? Avstriya-Macarıstan qo?unları 1917-ci ilin oktyabrında Kaporetto yaxınlı?ında italyanların c?bh? x?ttini yardılar, ?taliya ordusunun xeyli hiss?sini darmada?ın edib ?talyanın ?n muhum m?rk?zl?rin? yaxınla?dılar. Onların hucumu t?cili olaraq avtoma?ınlarla buraya g?tirilmi? ingilis v? fransız qo?unları t?r?find?n dayandırıldı.

?sas m?qal?: Birinci dunya muharib?sind? ??rq c?bh?si

?sas m?qal?: Birinci dunya muharib?sind? Q?rb c?bh?si

?sas m?qal?: Qafqaz c?bh?si (Birinci Dunya Muharib?si)

1914-cu il oktyabrın 20-d? Rusiya Osmanlıya muharib? elan etdi. Bununla da Qafqazda h?rbi ?m?liyyatlar ba?ladı. Turk qo?unları ?nv?r Pa?anın komandanlı?ı altında Qars-Batum istiqam?tind? C?nubi Qafqaza hucum etdi. C?nubi Qafqaza hucum etm?kl? yana?ı C?nubi Az?rbaycan ?razisin? d? girdil?r. ?nv?r Pa?a v? q?rargahının hazırladı?ı h?rbi plana ?sas?n Qafqazda rus qo?unlarına ?sas z?rb? Sarıqamı? doyu?und? endirilm?li idi. ?m?liyyata ?nv?r Pa?a ozu r?hb?rlik edirdi. Sarıqamı? ?m?liyyatı 4 dekabr 1914-cu ild? ba?ladı v? 18 yanvar 1915-ci il?d?k davam etdi. C?tin doyu?l?rd? a?ır itki ver?n turk qo?unu m??lub oldu. Canlı quvv? v? texnikasının coxlu?u rus ordusuna q?l?b? qazandırdı. Bu doyu?d?n sonra T?brizi tutan rus qo?unu turk ordusunu C?nubi Az?rbaycandan cıxartdı. Rusiyada ya?ayan mus?lman turkl?ri orduya ca?ırmırdılar. Bundan ba?qa car hokum?ti Az?rbaycan turkl?rinin c?bh?l?rd? Osmanlı ordusuna qar?ı vuru?mayaca?ından ehtiyat ed?r?k orduya ca?ırmırdı. 1916-cı ilin fevralında ruslar ?rzurumu , yazında is? Trabzonu i??al etdi.

?sas m?qal?: H?m?dan ?m?liyyatı

1915-ci ilin aprelind? Londonda Antanta dovl?tl?ri ?ngilt?r?, Fransa v? Rusiya gizli razıla?ma il? ?taliyaya bir sıra ?razil?r v?d ed?r?k onu oz t?r?fl?rin? c?kdil?r. Antanta ?talyanın hakim dair?l?rin? Almaniyanın v? Balkanlarda ?taliya il? maraqları toqqu?an Avstriya-Macarıstanın v?d ed? bil?c?yind?n daha cox ?ey v?d etdi. ?taliya "Antanta"ya qo?uldu. 1915-ci ilin sentyabrında Bolqarıstan Avstriya, Almaniya v? Osmanlı dovl?tl?ri il? ittifaqa girdi. 1916-cı ilin avqustunda Rumıniya "Antanta" t?r?fd?n muharib?y? qo?uldu. 1917-ci ilin aprelind? AB? Almaniyaya muharib? elan etdi. AB? Rusiyanın m??lub olaraq muharib?d?n c?kilm?sind?n sonra onun mutt?fiql?ri olan Antantanın m??lub olaca?ından ehtiyat edirdi. Bel? ki, AB? hokum?ti v? bankları Antanta dovl?tl?rin? cox boyuk miqdarda kredit vermi?di. ?g?r Antanta m??lub olsaydı onlar oz borclarını od?y? bilm?y?c?kdi v? buna uy?un olaraq da AB? iqtisadiyyatı da t?n?zzul? u?rayacaqdı. AB? ordusunun muharib?y? qo?ulması Antanta qo?unlarında cox boyuk ruh yuks?kliyi yaratdı. Umumiyy?tl? 38 dovl?tin qo?uldu?u dunya muharib?si h?r iki t?r?fd?n ?dal?tsiz, i??alcılıq muharib?si idi.

1918-ci ilin yazında alman komandanlı?ı AB?-nin iri silahlı quvv?l?ri Avropaya g?lib cıxana q?d?r ingilis-fransız qo?unlarını darmada?ın etm?y? c?hd gost?rdi. Alman komandanlı?ı ?sg?rl?ri inandırma?a calı?ırdı ki, bu, h?lledici v? son doyu? olacaqdır. Bel?likl?, Almaniya martın axırında hucuma ba?ladı. Alman qo?unları boyuk t?l?fat bahasına Paris? t?r?f ir?lil?y?, xeyli ?sir ala v? q?nim?t ?l? kecir? bildil?r. Lakin AB? qo?unlarının ?sas hiss?l?ri g?l?n?d?k ingilis-fransız ordularını ?zm?k mumkun olmadı. Almaniyanın yalnız maddi ehtiyatları deyil, h?m d? insan ehtiyatları tuk?nirdi. C?bh?y? artıq yeniyetm?l?ri gond?rm?y? ba?lamı?dılar. ?sg?rl?r ?ld?n du?mu?dul?r v? vuru?maq ist?mirdil?r, b?zil?ri is? ordudan qacırdı. Alman qo?unlarının hucumu muv?ff?qiyy?tsizliy? u?radı v? t???bbus Antantaya kecdi. ?ngilis-fransız orduları v? artıq g?lib cıxmı? AB? birl??m?l?ri Almaniya qo?unlarını ?vv?lki movqel?rin? geri oturtdular. Avqustun 8-d? Fransa, ?ngilt?r? v? AB? qo?unları fransız mar?alı Fo?un umumi komandanlı?ı altında hucuma ba?ladılar. Onlar almanların c?bh?sini yararaq bir gund? 16 diviziyanı darmada?ın etdil?r. Vuru?maq ist?m?y?n alman ?sg?rl?ri ?sir du?urdul?r. Alman ba? q?r?rgahının faktiki r?hb?ri olan general Ludendorfun sozl?ri il? des?k, bu, dunya muharib?si tarixind? alman ordusunun ?n qara gunu idi. Almaniyanın silahlı quvv?l?ri Fransa-?ngilt?r? v? Amerika qo?unlarının ?sas hucumuna qar?ı muqavim?t gost?r? bilmirdil?r. ?ngilt?r?-Fransa v? Serbiya qo?unları Balkan c?bh?sind? d? hucum edirdil?r. Bolqar ordusu ?zildi v? Bolqarıstan t?slim oldu. ?ngilis-Fransız qo?unları F?l?stind? v? Suriyada turk ordusunu m??lub etdikd?n sonra Osmanlı imperiyası da t?slim oldu. Avstriya-Macarıstan ordusunun ?sg?rl?ri vuru?maqdan imtina edirdil?r. Avstriya-Macarıstan imperiyası da?ıldı. Onun ?razisind? bir sıra must?qil milli dovl?t yarandı. 1918-ci il noyabrın 3-d? Avstriya-Macarıstan komandanlı?ı Antantanın diqt? etdiyi barı?ı?ı imzaladı. El? h?min gun Almaniyada inqilab ba?landı. Noyabrın 9-da xalq monarxiyanı devirdi. Olk? respublika oldu. Yeni hokum?t yaradıldı. 1918-ci il noyabrın 11-d? subh ca?ı Kompyen me??sind? , general Fo?un m?nzil-q?rargahında Almaniya il? onun r?qibl?ri arasında sulh muqavil?si imzalandı. Noyabrın 11-d? saat 11-d? ali ba? komandanın q?rargahının qar?ısında duran siqnalcı "At??i dayandırın!" ?mrini verdi. Bu siqnal butun c?bh?y? catdırıldı. H?min anda doyu? ?m?liyyatları dayandırıldı. Birinci dunya muharib?si ba?a catdı.

Birinci dunya muharib?si 1918-ci ild? 11 noyabr Almaniyanın t?slim olması il? sona catdı. Rusiyada 1917-ci ilin fevral ayında ba? vermi? burjua-demokratik inqilabı n?tic?sind? monarxiya devrildi. Oktyabrda is? bol?evikl?r dovl?t cevrili?i ed?r?k hakimiyy?ti ?l? aldılar. 3 mart 1918-ci ild? Brest-Litovskda Almaniya v? ?ttifaq Dovl?tl?ri il? sulh ba?ladılar. 1918-ci ilin mayında Rumıniya "?ttifaq dovl?tl?ri"l? sulh ba?ladı. 1918-ci il oktyabrın 30-da Osmanlı, noyabrın 3-d? Avstriya-Macarıstan, noyabrın 11-d? is? Almaniya t?slim oldu. Bel?likl?, muharib? ?ttifaq dovl?tl?rinin m??lubiyy?ti il? ba?a catdı.

1914-cu ild? Almaniya muharib?y? oz r?qibl?rind?n daha yax?ı hazırla?mı?dı. Lakin dunya muharib?si ?ttifaq dovl?tl?rinin m??lubiyy?ti il? ba?a catdı. Antantanın canlı quvv? v? maddi resurslar c?h?td?n ustunluyunun h?lledici ?h?miyy?ti oldu. Amerika Birl??mi? ?tatları da Antanta t?r?find? idi. Almaniya]], Rusiyada, Avstriya-Macarıstan da v? Osmanlı imperiyalarında movcud olan qurulu? dunya muharib?si sınaqlarından cıxmadı v? da?ıldı. M??lubiyy?tl?r v? inqilablar n?tic?sind? bu imperiyaların dordu d? dunyanın siyasi x?rit?sind?n silindi. AB?, ?ngilt?r? v? Fransa imperialistl?ri ozl?rinin ba?lıca r?qibl?rinin darmada?ın edilm?sin? nail oldular v? dunyanın yenid?n bolu?durulm?sin? ba?ladılar. ?mperializmin do?urdu?u bu muharib? milyonlarla adamı m?hv etdi v? cox boyuk maddi z?r?r vurdu. Oldurul?nl?r v? yaralardan ol?nl?r azı 10 milyon, yaralananlar is? 20 milyon n?f?rd?n cox idi. Bundan ?lav?, cox sayda insan aclıq v? x?st?likd?n dunyasını d?yi?mi?di. 1914?1918-ci ill?rd? muharib?d? vuru?an ba?lıca dovl?tl?rin milli s?rv?tinin orta hesabla ucd? bir hiss?si m?hv olmu?du. Butov k?ndl?r v? ??h?rl?r yer uzund?n silindi, cox sayda d?miryollar, korpul?r, fabrik v? zavodlar da?ıdıldı. Muharib? bir cox Avropa olk?sinin s?nayesinin , k?nd t?s?rrufatının v? maliyy?sinin da?ılmasına s?b?b oldu. 1772?1913-cu ill?rd?ki muharib?l?rin hamısının birlikd? vurdu?u ziyan 6 milyard dollar (1913-cu ilin qızıl dollar hesabı il?) t??kil etmi?dis?, Birinci Dunya muharib?si 80 milyard dollar m?bl??ind? ziyan vurmu?du. Bu soy?unculuq muharib?sinin musib?tl?ri v? onun n?tic?l?rinin butun a?ırlı?ı z?hm?tke? kutl?nin uz?rin? du?mu?du.

== Birinci Dunya muharib?sind? yeni silah texnologiyaları ?lk d?f? 1915-ci il h?rbi ?m?liyyatlarda Almaniya t?r?find?n: 1. ?ngilt?r?y? qar?ı sualtı qayıqlardan 2. Belcika ?razisind? z?h?rli xlor qazından istifad? edilmi?dir. 1916-cı ild? ba? vermi? Somma doyu?und? ingilisl?r v? fransızlar dunya tarixind? ilk d?f? olaraq, tanklardan istifad? etmi?dil?r.

?sas m?qal?: Az?rbaycan Birinci dunya muharib?sind?

Ozund?n asılı olmayaraq Az?rbaycan da Birinci dunya muharib?sin? c?lb olunmu?du. Bu ?imali Az?rbaycanın muharib? ed?n Rusiya imperiyasının t?rkibind? olması v? muharib? ed?n dovl?tl?rin ona dair planları il? ?laq?dar idi. Bel? ki, cox ?lveri?li co?rafi movqed? yerl???n v? oz yeraltı, yerustu s?rv?tl?ri il? secil?n Az?rbaycan iri dovl?tl?rin maraq dair?sind? idi. Burada alman, rus, ingilis r?qab?ti daha qabarıq ozunu gost?rirdi. Almaniya t?r?find?n muharib?d? i?tirak ed?n Turkiy?nin d? mus?lman Qafqazına , xusus?n Az?rbaycana boyuk mara?ı var idi.

Etibarsızlıq uzund?n carizm Rusiyada ya?ayan mus?lmanlardan, o cuml?d?n az?rbaycanlılardan orduya r?sm?n adam ca?ırmırdı. Lakin onların ali silkind?n konullu olaraq car ordusu sıralarına ged?nl?r d? var idi. Bunlardan 200 n?f?r az?rbaycanlı zabiti Birinci dunya muharib?si c?bh?l?rind? vuru?an rus ordusunda xidm?t etmi?di. Artilleriya generalları S?m?d b?y Mehmandarov , ?lia?a ?ıxlinski , general Huseyn xan Naxcıvanski , general ?brahim a?a V?kilov , general ?brahim a?a Usubov , polkovnik Qalib b?y V?kilov , ilk az?rbaycanlı t?yyar?ci F?rrux a?a Qayıbov v? ba?qaları bu q?bild?n idil?r. General leytenant rutb?sin? q?d?r yuks?lmi? ?lia?a ?ıxlinski muharib? ill?rind? bir sıra m?sul ali komandanlıq v?zif?l?rini yerin? yetirmi?, Q?rb c?bh?si artilleriya qo?unlarının r?isi, sonra is? onuncu ordunun komandanı olmu?du. General-leytenant S?m?d b?y Mehmandarov Birinci dunya muharib?si dovrund? 21-ci diviziyaya komandanlıq etmi?di. O, Lodz (Pol?a) ?m?liyyatı zamanı gost?rdiyi s?rk?rd?lik m?har?ti v? ??xsi igidliyin? gor? artilleriya generalı rutb?sin? layiq gorulmu?du. 1915-ci ild? o, 2-ci Qafqaz ordu korpusunun komandanı t?yin edilmi?di. General-leytenant Huseynxan Naxcıvanski Q?rb c?bh?sind? suvari diviziyaya komandanlıq etmi?di. General ?brahim a?a V?kilov ordu q?rargahında qulluq etmi?di. Onun o?lu polkovnik Qalib b?y V?kilov Q?rb c?bh?sind? muh?ndis polkunda gost?rdiyi igidliy? gor? Muq?dd?s Georgi ordeni il? t?ltif olunmu?du. Nijeqorod alayında rotmistr olan Teymur b?y Novruzov qeyri-adi igidliyin? gor? Muq?dd?s Georgi ordeninin dord d?r?c?si il? t?ltif edilmi?di. Kapitan T?rlan ?liyarb?yov , yunker Sayad Zeynalov da doyu?l?rd? gost?rdikl?ri r??ad?t? gor?, o zaman cox adama n?sib olmayan Muq?dd?s Georgi ordeninin dord d?r?c?sin? layiq gorulmu?dul?r. ?lk az?rbaycanlı h?rbi t?yyar?ci F?rrux a?a Qayıbov muharib? dovrund? "?lya Muromets ?16" t?yyar?si il? d?f?l?rl? doyu?l?rd? i?tirak etmi?di. O, Neman cayı uz?rind?ki korpunu da?ıtmaqda boyuk ?uca?t gost?rmi?di. F?rrux a?a Qayıbov 1916-cı ilin sentyabrında Vilnus s?masında qar?ıla?dı?ı dord du?m?n t?yyar?sind?n ucunu m?hv etmi? v? ozu d? q?hr?mancasına h?lak olmu?du. O da olumund?n sonra Muq?dd?s Georgi ordeni il? t?ltif olunmu?du.

Muharib? ill?rind? Az?rbaycanlı g?ncl?rd?n "Tatar suvari alayı" t??kil edilmi?di. Qorxmaz doyu?cul?rd?n ibar?t olan bu alayı ruslar h?qar?tl? "v?h?i diviziya" adlandırırdılar.

Muharib? dovrund? Az?rbaycanın da iqtisadiyyatı imperiyanın muharib? siyas?ti t?l?bl?rin? uy?unla?dırılmı?dı. ?qtisadiyyat t?n?zzul etmi?di. Rusiyanın ?sas duru yanacaq bazası olan Bakıda neft istehsalı geril?mi?di. Neft hasilatı 1914-cu ild?ki 431,7 min puddan 1917-ci ild? 402 min puda enmi?di, 1916-cı ild? Bakıdakı 15 neft-ya? zavodundan 2-si i?l?yirdi. 1917-ci ild? c?bh? ucun 50 min pud partlayıcı toluol v? 90 min pud benzin istehsal olunmu?du. Neft s?nayesind? i?ci quvv?si azalmı?dı. 13 min i?ci c?bh?y? gond?rilmi?di. G?d?b?yd?ki mis zavodu, mahlıc istehsalı, ip?k v? tutun emalı muharib? t?l?bl?rini od?m?k ucun i?l?m?y? ba?lamı?dılar. 1915-ci ild? H. Z. Ta?ıyevin toxuculuq fabriki c?bh?y? 4 milyon ar?ın bez v? 300 min ar?ın parusin gond?rmi?di.

Muharib? Az?rbaycanın k?nd t?s?rrufatına da z?r?r vurmu?du. ?kin sah?l?ri muharib?d?n ?vv?lki 910 min desyatind?n 1918-ci ild? 620 min desyatin? enmi?di. Taxıl istehsalı 50% azalmı?dı. Pambıq ?kini sah?l?ri 1916-cı ild?ki 105 min desyatind?n 1917-ci ild? 37 min desyatin? enmi?di. ?ribuynuzlu heyvanların sayı 480 min ba?, davarların sayı 500 min azalmı?dı. Arxa c?bh?d? yardımcı t?s?rrufatlarda i?l?m?k ucun Az?rbaycandan 50 min g?nc s?f?rb?rliy? alınmı?dı.

Sosial v?ziyy?t d? pisl??mi?di. ?rzaq qıtlı?ı, bahalıq ba? vermi?di. Muharib? dovru ?rza?ın qiym?ti 300?500 faiz yuks?lmi?di. Bakıya taxıl v? dig?r m?hsulların g?tirilm?si yarıbayarı azalmı?dı. ?halinin v?ziyy?ti olmazın d?r?c?d? pisl??mi?di. Butun bunlar ?hali arasında sosial g?rginliyi artırmı?dı. Bakıda , ??kid? , Tovuzda f?hl? t?till?ri ba?lamı?dı. 1916-cı ild? 80-dan cox t?til olmu?du. 1915?1916-cı ill?rd? L?nk?ran, ?r??, Quba q?zalarında k?ndli h?y?canları da ba? vermi?di. ^[1]

• Yunq planı

Vikianbarda Birinci Dunya muharib?si il? ?laq?li mediafayllar var.

• www.firstworldwar.com
• Birinci dunya muharib?sin? aid videolar
• Birinci dunya muharib?sin? aid s?n?dl?rin arxivi