Afg?on urushi
Sanalar 1979 - 1989 -yillar Urush yeri Afg?oniston
Raqiblar
SSSR Afg?oniston	Sunni Mujahideen : IRM [1] Gulbuddin faction [1] Gulbuddin faction [1] Maktab al-Khadamat Khalis faction [1] Ittehad i-Islami [1] Jamiat-e Islami [1] Shura-e Nazar NLF [1] NIFA [1] Supported by: Pokiston [1] AQSh [2] [3] [4] [5]   United Kingdom [4] [6] [7]   China [8]   Saudi Arabia [3] [4] [9] [10] ---- Shia Mujahedeen : Harakat i-Islami [1] Afghan Hezbollah Nasr Party (IVOA) [1] COIRGA Shura Party IRM UOIF Raad Party Supported by: Eron [1]
Qo?mondonlar
Leonid Brejnev Yuriy Andropov Konstantin Chernenko Mixail Gorbachyov Dmitriy Ustinov Sergey Sokolov Dmitriy Yazov Valentin Varennikov Igor Rodionov Boris Gromov Afg?oniston Babrak Karmal Afg?oniston Muhammad Najibulloh Afg?oniston Abdul Rashid Do?stum Afg?oniston Abdulqodir Dagarval Afg?oniston Shohnavoz Tanay Afg?oniston Muhammad Rafiy	Ahmadshoh Abdulhaq Abdulloh A?zam Ismoilxon G?ulbuddin Hikmatyor Jaloliddin Haqqoniy Mulla Naqib Abdul Rahim Vardak Fazalhaq Mujohidiy Burhoniddin Rabboniy Muhammad Asif Muhsiniy Asif Qandahoriy Sayid Ali Behishtiy Mosbah Sade
Yo?qotishlar
14,453* 9,500 killed in combat [11] 4,000 died from wounds [11] 1,000 died from disease and accidents [11] 53,753 Wounded [11] 265 Missing [12]	Mujahideen: 75,000-90,000 killed, 75,000+ wounded (tentative estimate) [13]

Afg?on urushi 1979-yil 25-dekabr-1989-yil 15-fevral oralig?ida bo?lib o?tgan.

Yangi hukumat Afg?onistondagi real hayotni hisobga olmay islohotlar o?tkazishga kirishdi. Bu islohotlar SSSRda o?tkazilgan islohotlar andozasiga o?tish edi. Shuning uchun ham Afg?oniston xalqi bu islohotlarni qabul qilmadi. Ruhoniylar hukumat siyosatini islom asoslaridan qaytish, deb baholadi. Ular aholini sovetparast hukumatga qarshi kurashga chaqirdi. Millionlab xalq Pokiston va Eron hududiga qochib o?tdi. Hukumatga qarshi kuchlar ittifoqi vujudga keldi. AXDPda birlik bo?lmadi. 1978-yil 17-avgustda B. Karmal, Abdulqodir va boshqalar fitnada ayblanib qamoqqa olindi. Bu omil mamlakatda fuqarolar urushi boshlanishini muqarrar qilib qo?ydi. Bu e’lon qilinmagan urushni G?arb rag?batlantirdi. Buning ustiga AXDP ichida hokimiyat uchun kurash boshlandi. Shunday sharoitda, 1979-yil sentabr oyida Taraqqiy o?ldirildi. Hokimiyatni uning o?rinbosari, suiqasd tashkilotchisi H. Amin egalladi. Mamlakatda terror va zo?ravonlik avj oldi. Aprel inqilobi shu bilan barham topdi. Aprel to?ntarishi va uning oqibatlari 271 Bu davrga kelib qurolli muxolifat kurashni kuchaytirdi. Ular Amin hukumatini qiyin ahvolga solib qo?ydi. Hukumat qo?shinlari nazorati ixtiyorida faqat Kobul va yana bir nechta shahar qoldi, xolos. Shunday sharoitda Afg?onistonning o?z strategik maqsadlari doirasidan chiqib ketishini istamagan SSSR avantyuraga qo?l urdi. 1979-yil 25-dekabrda SSSRning qo?li bilan Amin hukumati ag?darildi. SSSRga sodiq bo?lgan va Pragadagi elchilik vazifasidan Afg?onistonga kelgan B. Karmal prezidentlik lavozimiga o?tkazildi. 28-dekabrda SSSR o?z harbiy qismlarini Afg?onistonga kiritdi. Tez orada bu qo?shinlar soni 85 ming kishiga yetdi. Jahon jamoatchiligi SSSRning bu harakatini qattiq qoraladi. Ayni paytda sovet ? amerika munosabatlari yanada keskinlashdi. 1982-yildan Jenevada bu masalada BMT komissiyasi ishladi. Asosan Pokiston hududiga joylashgan muxolifatchi kuchlari AQSHning zamonaviy qurollari bilan qurollantirildi. SSSR qo?shinlari Afg?onistonda 10 yil turdi. Harbiy operatsiyalarda qatnashdi. Biroq u himoya qilgan rejim hech nimaga erisha olmadi. Xo?sh, nega shunday bo?ldi? Chunki Afg?oniston hukumati sovet nusxasidagi jamiyatni qurmoqchi bo?lgan edi. Afg?onistonda bunday jamiyatni qurishning esa iloji yo?q edi. Ikkinchidan, afg?on xalqi ko?z o?ngida yangi hukumat ateistik davlat armiyasini o?z davlati hududiga kiritib katta gunohga botgan edi. Bunday hukumatni qo?llash esa undan-da katta gunoh bo?lur edi. Shu tariqa SSSR Afg?onistonda harbiy muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Buni yaxshi anglab yetgan M. S. Gorbachyov SSSR armiyasini Afg?onistondan olib chiqib ketishga qaror qildi. Va 1989-yilning fevral oyida bu vazifa amalda bajarildi. 15 mingdan ortiq sovet jangchilari halok bo?ldi.

Sovet o'z hududini janubga qarab kengaytirish ilinjida Afg?oniston yerlariga yana ko'z olaytira boshlagan edi. O'z siyosatini, mafkurasini Afg'on yerida majburlash kuch ishlatish yo'liga o'ta boshladilar. SSSR armiyasi tish tirnog'igacha qurollangan holda tank o'qotar qurollar zirhli texnika va aeroflot xizmatidan foydalangan holda ochiqchasiga Afg?oniston davlatiga Anneksiya harakatida bosqinchilikni boshladilar. Hatto BMT ham Gegamon davlatlar ham bunga qattiq raddiyalarini berishdilar. Afg?oniston mudofaasi dunyo ning Yirik qudratili armiyasining tajovuziga qarshi tura oldi. Ammo Million lab tinch aholisi qariyalar ayollar va bolalarni sovet bosqinchilari tomonidan vahshilarcha o'ldirilgan. SSSR ning dunyodagi mavqeyi tobora yomonlashib boraverdi va bu Sovet davlatini parchalanishiga olib keldi.

Halok bo?lganlar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

1988-yil Afg?oniston prezidenti Najibullo bergan statistikaga ko?ra urushda 243 ming 900 nafar odam vafot etgan. Shundan 35 ming 700 nafari ayol, 20 ming 700 nafari yosh bola. Qolganlari harbiy xizmatchilar va fuqaro erkaklar. 77 ming kishi esa yaralangan yoki nogiron bo?lgan.

AQSh manbalarida esa Sovet-Afg?on urushida bir million odam halok bo?lgani keltiradi. Ahmad Shoh Mas?ud esa bir yarim million odam halok bo?lgani, besh million odam mamlakatdan qochib chiqib ketgani haqida ma?lumot bergan. Biroq hozirda Afg?oniston hukumati o?n yillik urushda 330 ming afg?on halok bo?lganini aytmoqda.

O?n yillik urushda sobiq Ittifoq armiyasidan 14 ming 427 askar va ofitserlar, KGBning 576 ta xodimi, ichki ishlar Vazirligining 28 xodimi, o?sha paytda SSSR chegarasida turgan 514 ta chegarachi halok bo?ldi. 416 ming kishi esa kasallik (kontuziya, asab va b.) orttirib olishdi.

Afg?on urushida ishtirok etgan sovet armiyasi 650 ming harbiy xizmatchidan iborat edi. Eng ko?p halok bo?lish 1984-yilga to?g?ri keldi. O?sha yilning o?zida sovet armiyasidan 2 ming 343 ta askar va ofitserlar o?ldirildi. Sovet armiyasidan jami 417 ta harbiy xizmatchi asirga tushdi yoki bedarak yo?qoldi. Shundan 130 tasi urush vaqtida asirlikdan ozod qilindi. Asirlarni ozod qilishda AQSh ham ishtirok etdi. Taxminan 30 kishi asirlikdan keyin SSSRga qaytmay, Yevropa va Amerikada yashashga qaror qildi. Shulardan uch kishi keyinchalik vataniga qaytdi.

Qurol-aslahalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]

Urushda Afg?onistonning 362 ta tanki , 804 ta bronatransportyori , 120 ta samolyoti , 169 ta vertolyoti mujohidlar tomonidan yo?q qilindi. Shuningdek, mujohidlar SSSRning 147 tankini , 1 ming 314 ta bronamashinasi ( BTR , BMP va h.)ni, 510 ta injenerlik mashinasini, 11 ming 369 ta yuk va benzovoz mashinalarini, 433 ta artilleriya texnikasini, 118 ta samolyotini , 333 ta vertolyotini yakson etishdi.

Manbalar [ tahrir | manbasini tahrirlash ]