Ооган конфликти (1979-89) - СССРдин аскерлеринин Ооганстанга басып кирип, анын ички иштерине кийлигиш??с?н? байланыштуу келип чыккан согуштук жа?жал. 1970-жылдын аягында Ооганстан ири державалар ? СССР жана АКШнын , ошондой эле ко?шу мамлекеттердин ортосундагы курч геосаясий атаандашуу ч?йр?с?н? айланган. Советтик жетекчилик Ооганстанда ?з позициясын бекемд??н? к?зд?г?н. Ошол эле учурда АКШ ?км?т? СССРдин Азиядагы таасиринин к?ч?ш?н? жол берб??г? аракеттенген. 1965-жылы СССР Мамлекеттик коопсуздук комитетинин (МКК) жардамы менен Ооганстан Элдик - Демократиялык партиясы уюшулуп (АЭДП), кийин ал экиге б?л?нг?н. ≪Хальк≫ тобун Н. М. Тараки, X. Амин, ал эми ≪Парчам≫ тобун Б. Кармаль жетектеген. Мухаммед Дауддун ?км?т? АЭДПга кысым к?рс?т?п, 1978-жылы 26-апрелде анын жетекчилерин камакка алган. Кийинки к?н? Кабулдагы аскердик к?чт?рд?н к?т?р?л?ш? башталып, Дауд ?йб?л?с? менен ?лт?р?лг?н. Ошентип, Ооганстанда АЭДПнын бийлиги орногон. Жа?ы ?км?т СССРдин к?рс?тм?с? менен социалдык ?н?г?? жолуна т?шк?н. ?лк?д? ж?рг?з?л? баштаган жер реформасы, динге каршы саясат жергиликт?? к?чм?н уруулардын нааразычылыгын пайда кылып, оппозициянын куралдуу каршылык к?рс?т??с? к?ч алган. Ооган ?км?т? СССР менен ≪Достук, кызматташтык жана ынтымак≫ тууралуу келишимге кол коюп (1978), М?ск??г? таянган. АЭДПнын жетекчилеринин ич ара келишпестиктери да к?ч?п, Кармальдын тобу же?илген, ал ?з? Чехословакияга элчиликке ж?н?т?лг?н. Кийинчерээк Тараки (1979, октябрь) ?лт?р?л?п, бийлик X. Аминге ?тк?н. Ооганстандагы советтик атайын кызматтардын маалыматтары боюнча, Аминдин ?км?т? башка ?лк?л?р менен да жашыруун с?йл?ш??л?рд? ж?рг?зг?н. Натыйжада советтик жетекчилик Аминдин ?км?т?н? ишеним к?рг?зб?й калган. 1979-жылы 12-декабрда Л. И. Брежнев жетектеген КПСС БКнын Саясий бюросунун атайын комиссиясы Ооганстан Демократиялык Республикасына (АДР) аскерлерди киргиз?? тууралуу чечим кабыл алган. 16-декабрда 40-армиянын талаа башкармалыгы уюшулуп, запастан 50 ми? жоокер чакырылган (негизинен Орто Азиялык жергиликт?? улуттардын ?к?лд?р?н?н). Советтик аскерлерди киргиз?? 25-декабрда башталган. Кабулга т?ш?р?лг?н аба-десант дивизиясынын б?л?кт?р? маанил?? административдик объектилерге к?з?м?л орноткон. 27-декабрда СССР МККнын атайын б?л?кт?р? X. Амин отурган сарайга чабуул коюп, салгылашуу учурунда ал курман болгон. Анын ордуна Б. Кармаль бийликке келген. 1980-жылы январдын ортосунда 40-армия толугу менен Ооганстанга киргизилген [аларга советтик аскерлердин Афганстандагы чектелген контингенти (САЧК) деген аталыш берилген]. Узакка созулган кармашууларга карабастан, оппозиция АЭДПнын режимин кулата алган эмес, ошол эле учурда АД Р менен САЧКнын бириккен к?чт?р? оппозицияны жок кыла алган жок. Ооганстанда бийликке М. Наджибулланын келиши (1986, май) менен АЭДП жа?ы ≪улуттук жарашуу≫ саясатын баштаган жана тез арада согуштук аракеттерди токтотуп, с?йл?ш??л?рг? барууну билдирген. Бирок, можахеддердин лидерлери ≪толук же?ишке жеткенге чейин≫ согушту уланта бер??н? чечкен. 1986-жылы февралда М. С. Горбачев ооган тарап менен бирдикте акырындык менен советтик аскерлерди чыгарып кет?? ж?н?нд? макулдашылгандыгын билдирген. 1986-жылы к?з?нд? Ооганстандан САЧКнын 6 полку чыгарылган. 1988-жылы 14-апрелде Женевада АКШ, СССРдин катышуусу менен Ооганстан жана Пакистандын ортосунда ооган маселесин ж?нг? салуу боюнча макулдашууга кол коюлган. Ага ылайык 1988-жылдын 15-майынан 1989-жылдын 15-февралына чейин советтик аскерлер Ооганстан Республикасынан толук чыгарылган. 1992-жылдын 1-январынан СССР менен АКШ ооган ?км?т?н? жана можахеддерге согуштук жардам к?рс?т??н? токтотушкан. СССРдин Ооганстандагы жоготуулары 14,5 ми? кишини т?зг?н. Ооганстандагы согуштук аракеттерге катышкан жана эрдик к?рс?тк?н 200 ми?ден ашык аскер кызматчылары орден, медалдар менен сыйланышкан; 66 аскер кызматкерине Советтер Союзунун Баатыры наамы ыйгарылган. Кыргызстандан САЧКнын катарында 7330 жоокер кызмат ?т?п, 259 киши курман болгон, т?рт?? дайынсыз жоголгон (Кудайбергенов Нурбек Шамшидинович, Харитонов Евгений Иванович, Зимонтовский Петр Алексеевич, Кочкоров Орозали Токтоназарович). Жалал-Абад облусунун тургуну Исламов Юрий Вериковичке ?лг?нд?н кийин Советтер Союзунун Баатыры наамы ыйгарылган. Ооганстанда кызмат ?т?г?н ардагерлер, майыптар, курман болгондордун ?й-б?л?л?р?н бириктирип, алардын ар кыл маселелерин чеч??г? жардам берип келген ≪Ооган согушунун ардагерлеринин республикалык Ке?еши≫ коомдук уюму 1996-жылдан иш ж?рг?з??д?. 1999-жылы ?лк?б?зг? террорчулар кол салган учурда Ооган согушунун ардагерлеринин Ке?ешинин демилгеси менен ардагер-афганчылардан ыктыярдуу ≪Ооган≫ батальону уюшулуп, Мекенибизге коркунуч туулуп турган кырдаалда ?з?л?р?н чыныгы патриоттор экендигин к?рс?т?шт?. Бишкекте КМШ ?лк?л?р?н?н ичинен алгачкылардан болуп ооган согушунда курман болгон кыргызстандык жоокерлерге арналган эстелик тургузулган.

Колдонулган адабияттар [ т?з?т?? | булагын т?з?т?? ]

• “Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 1-том. Башкы ред. Асанов ?. А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2006. ISBN 9967-14-046-1