Марс

Википедия деп сайттан
Марс

Планета Марс (демдээ: ♂) ? Х?н системазыны? д?ртк? планетазы.

Кежээ азы д?не ол дээрге б?л?рт?? кызыл сылдыс ышкаш к?ст?п кээр.

Марс Х?н системазында [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Х?нден санаарга Марс д?рт дугаар планета бооп турар. Ол база Черге д?мейлешкек планетаны? бирээзи-дир. От-к?с, ?рт-чалбыыш ??? дег кызыл-сарыг бооп к?ст?р, эрте-бурун шагда римчилерге чаа-дайын бурганыны? ады-биле Марс деп адаттыра берген. А?гыр ышкаш кызыл-сарыг ??н?г боорга, тывалар ону А?гырак деп адап чораан. Марс Х?нден 227,7 миллион километр ырак. Х?нн? 687 д?н-х?н иштинде бир долганыр. Октаргай делгеминде Черге э? чоок телолар Ай , Венера болгаш Марс. Чер биле Марс ча?гыс углуг Х?нн? долганыр болганда, 2 чыл 50 д?н-х?н болгаш-ла, дужаажып эртип турарлар, оларны? дужаажып эртерин противостояние дээр. Планеталарны? Х?нн? долганыр орбиталары т?п-т?герик эвес, эллипс (ч?лбе?) хевирлиг. Ынчангаш оларны? аразы чамдыкта аажок чоокшулажып келгилээр. Марс биле Черни? э?-не чоокшулажып келир дужаашкынын улуг противостояние дээр. Ол ?еде оларны? аразы 55 миллион километр чедир чоокшулаар. Ындыг таварылгалар 15 - 17 чыл болгаш-ла катаптаар. Ынчан Марсты ??ренип, хайгаараары кончуг эптиг.

Марсты? характеристиказы [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Эртемденнер Марсты шагдан тура улуг сонуургал-биле шинчилеп келген болгаш с??лг? ?еде космос техниказын ажыглааш, а?аа х?й шинчилелдерни кылган. Эдеринчилерин барымдаалааш тодарадырга, Марсты? массазы 6,423*10 26 грамм, бодуну? хевири боп-борбак эвес эвес, кашпыксымаар, б?д?мелдерини? дыгыйы 3,94 г/см 3 . Ук планетаны? бодунда болгаш оо? чоок-кавызында сула магниттиг ш?л бары илерээн. А?аа д?н-х?нн?? ?рг?лч?лээшкини ортумаа-биле 24 шак 37 минута болур. Марсты? ?зээ орбитазынга 25 градус ийленчек. Марсты? ?зээ ол хире улуг ийленчек болганда со?гу болгаш мурнуу ч?ктери х?н херелдерин дески эвес си?ирип ап турар. Чамдык черлери чырык, чылыг турда, ?ске черлеринде соок, кара?гы болгулаар. Ында шагны? эргилдези Чер кырында болуп турар (чай, к?с, кыш, час) ?елерге элээн д?мей болза-даа, ?рг?лч?лээшкин, температура талазы-биле улуг ылгалдыг. Марсты? кырында базыышкын Чер кырында базыышкындан 200 катап эвээш. Чер кырында ?й-тап базыышкын 1013 миллибар болза, а Марсты? кырында базыышкын ч?гле 3 - 10 миллибар хире. Агаарны? базыышкыны оо? кырынга ?рг?лч? ?скерлип турар болганда, к?шт?г, доозунналчак шуурганнар ?р ?ени? иштинде хадып тургулаар.

Марсты? агаарыны? кол составы - углекислый газ , оон а?гыда ч?генчиг суг бустары, углерод ажындызы ында бар. Чоокку ?еде шинчилелди барымдаалап алырга, эвээш кислород бары илерээн. Оо? агаарыны? составында аргон бары ам-даа тодараттынмаан.

Марсты? ?й-тап безин куржагларыны? температуразы х?лчок чавыс. Чылыг дээн куржагларында д?не аажок соок, ч?гле х?нд?с оларны? температуразы кадар болу бээр. Д?ъш ?езинде э?-не изиг температура 27 - 31 градус, а д?не - казыыр 75 градус чедер. Д?н-х?нн?? ортумак температуразы казыыр. Кыжын э? чылыг черлерге казыыр 130 градус болгулаар. Базыышкыны эвээш, агаары кончуг соок болганындан Марсты? кырынга углекислота до?гаш, хар ышкаш чаап тургулаар.

Марсты? эдеринчилери [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Марсты? эдеренчилери

Марсты долганып турар Фобос (Коргунчуг) болгаш Деймос (С?ртенчиг) деп ийи эдеринчи бар. Космос аппараттарыны? шинчилээни-биле алырга оларны? хевирлери боп-борбак эвес, шала ш?йбексимээр, картошка хевирлиг. Фобосту? дооразы 21 км, узуну 26 км, а Деймосту? дооразы 12 км, узуну 13,5 км. Фобосту?-даа, Деймосту?-даа кырында метеориттерни? д?шкенинден тывылган о?гул-чи?гилдер барын космос аппараттары тодаргайлаан. Ол эдеринчилер ала-чайгаар б?ткен деп ч?вени эртем бадыткап турар.

Марста чуртталга бар бе? [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

Шаанда Марсты? кырында кылымал бугалар, арык-сумуннар бар деп чугаалажып тургулаан болза, бо ?еде оо? кырында кандыг-даа кылымал буга сугларны? чогун космос аппараттары бадыткаан. Чоокка чедир телескопка оо? кырында даглар, чоогалар, ийленчек д??-д?стектер база оларны? х?легелери к?з?лбес боорга, Марсты? кырын оргу-дески кылдыр билип турган. Радиолокациялыг база базыышкын ылгалын ажыглаар аргалар-биле оо? кырында д??-д?стектер, бедик-чавыстар илереттинмээн.

Марсты? кырында метеориттерни? д?шкенинден тывылган о?гарлар барын а?аа ужуп четкилээн космос аппараттары тодаргайлаан. Оо? кырында вулкан демдектеринден тургустунган даглар, дээрбектелчек, кыдыы чалданчак о?гарлар дыка х?й. Узуну 2500 км, калбаа 100 - 250 км бооп ш?йл?п чоруй баргылаан 6 км ханы сайырлар база бар. Чер болгаш Ай кырында чок сыныксымаар-даа, ?з?к-боолук-даа д?рз?л?г хевирлер, бассейн ышкаш 1,5 км диаметрлиг болгаш ? км ханы-даа хевирлер к?з?лг?лээр. Чамдык эртемденнерни? шинчилеп турарын ёзугаар алырга д??нелчек до? каъттарны? адаанда суг база туруп болгу дег. Марсты? кырында базыышкын эвээш болганда, суг оо? кырынга ч?гле дош азы бус хевирлиг туруп болур. Хемнер унунга д?мей узуну 1500 км, дооразы 200 км хевирлер база к?з?лг?лээр. А?аа кажан-даа чаъс чагбас. Ында суг бары, чогу ам-даа эки шинчилеттинмээн. Марсты? кырында амыдырал-чуртталга бар дугайында дыка х?й янзы-б?р? чугаалар тургулаан. Ынчалза-даа оларны? ча?гызы-даа амдыгаа чедир бадыткаттынмаан.

Д?з?: [ эдер | вики-с?з?глелди эдер ]

  1. Сат М.С. Шелк невытканный (Тии чок торгу). Рассказы по астрономии. - Кызыл: Тувинское книжное издательство, 1983. - 152 с.