Iran
(oder
Persien
,
Persisch
: ?????), offiziell de
Islaamsche Republiek Iran
(Persisch: ?????? ?????? ?????
Djumh?r?-ye Esl?m?-ye ?r?n
), is en Land in den
Middelosten
. De
Hooftstadt
, un mit mehr as 10 Millionen Inwahners mit Afstand de grottste Stadt vun Iran, is
Teheran
.
Iran grenzt an
Irak
, de
Torkei
,
Armenien
,
Aserbaidschan
,
Turkmenistan
,
Afghanistan
un
Pakistan
. De
Golf vun Persien
un de
Golf vun Oman
liggt in’n Suden, un de
Kaspische See
in’n Norden vun Iran. De Kaspische See deelt sik Iran nich bloß mit Aserbaidschan un Turkmenistan, man ok mit
Kasachstan
un
Russland
. An de Kust vun den Golf vun Persien liggt up Guntsiet
Saudi-Arabien
,
Kuwait
,
Bahrain
,
Quatar
un de
Vereenigte Araabsche Emiraten
. De wichtigste Born for Inkumsten for den Iran sund de
Export
vun
Eerdool
un
Eerdgas
. Iran steiht up de wichtige Positschoon vun den veertgrottsten Ool-Exporteur vun de Welt.
Bit
1935
hett dat Land offiziell ?Persien“ heten. Dusse Naam kummt ut de
Ooltgreeksche Spraak
un wiest up de ?
Persis
“, wat in de Tied vun de olen Greken de wichtigste Deel vun dat Land ween weer. De Iraners sulms nommt ehr Land ?Iran“ al siet de Tied vun de
Sassaniden
. Iran bedutt ?Land vun de
Ariers
“. 1935 hett de dormolige
Schah
Resa Pahlevi
al Lanner beden, se muchen doch vun nu af an den inheemschen Naam vun dat Land, Iran, bruken. Vunwegen dat de Naam ?Iran“ faken dor’nanner brocht wurrn is mit den Naam vun dat Naberland
Irak
, is
1949
de Naam ?Persien“ for den Verkehr mit dat Utland offiziell wedder infohrt wurrn. Na en Protest vun iraansche Gelehrten, hett de Regeerung
1959
kunnig maakt, datt in annere Spraken, as in
Persisch
, beide Naams bruukt weern konnt. En Inwahner vun den Iran/Persien is en ?Iraner“ oder en ?Perser“.
De Overreste vun dat histoorsche
Persepolis
Iran hett en bannig lange Geschicht un dat kann mit Recht seggt weern, datt dor en vun de
Weegen
vun de
Kultuur
steiht. In dat
6. Johrhunnert v. Chr.
hett
Kyros de Grote
ut de
Achameniden
ehr Huus verschedene Volker vereenigt. In de Johrhunnerte dornah hett dut
Perserriek
en unbannige Macht kregen un hett sik utbreet over en Rebeet vun
Agypten
in’n Westen bit na
Indien
in’n Osten un
Grekenland
in’n Norden.
In dat
4. Johrhunnert v. Chr.
hett
Alexander de Grote
dat Perserriek erovert un Konig
Dareios III.
bi
Persepolis
slahn. Nah Alexander sien Dood is dat Land unner dat Huus vun de
Seleukiden
vun en
hellenistische
Boverschicht regeert wurrn. Later hefft de
Parthers
un de
Sassaniden
machtige Rieke in Persien grunnt.
In dat
7. Johrhunnert
(n. Chr.) hefft de
Arabers
dat
Sassanidenriek
erovert un den
Islam
na Persien brocht. Dat Riek vun de Arabers unner den
Kalifen
hett in Iran de Boverhand harrt bit in dat
9. Johrhunnert
. Vun dor af an hett dat
Kalifat vun de Abbasiden
nich mehr dat Seggen harrt un in Iran sund en Reeg vun grottere un luttjere Rieke upkamen. In dat
11. Johrhunnert
sund dat de
Seldschuken
ween, de Iran erovert hefft. Dut
Torkvolk
hett later ok de Arabers slahn. Dat Riek vun de Seldschuken is avers slank wedder ut’neen fullen un in dat
13. Johrhunnert
is dat
Mongolenriek
in Iran infullen ut hett veel Stader to Dutt maakt un unbannig veel Inwahners an’e Sieten brocht. An’t Enn vun dat
14. Johrhunnert
hett
Timur Lenk
Persien erovert. Vun
1499
af an hett dat Huus vun de
Safawiden
in Iran regeert. Dut Huus hett unner annern den
Schiismus
as
Staatsreligion
infohrt. Sunnerlich unner Schah
Abbas I.
is de Kultuur upbleiht, wat een hudigendags noch goot an de dormolige
Hooftstadt
Isfahan
sehn kann. In de Tied hett u. a. de
nedderlannsche
Vereenigte Oostindische Kompanie
en Hannelsposten in Iran harrt. As de leste Herrscher vun de Safawiden
1736
afsett wurrn weer, hefft sik dree Huser bit
1796
in’e Klatten harrt, bit amenn de
Kadscharen
Boverhand kregen harrn un Persien wedder to en Eenheit maken konnen. Iran is een vun de wenigen Lanner in
Asien
, wat unafhangig blieven konn vun de westlichen Lanner, ofschoonst sunnerlich dat
Vereenigt Konigriek
un
Russland
doe oorntlich wat to seggen harrt hefft. In dat
20. Johrhunnert
hett lange Tied dat
Huus Pahlevi
regeert. De Vadder
Resa Pahlevi
un de Sohn
Mohammed Resa Pahlevi
hefft woll den Titel ?Schah“ annahmen, man regeert hefft se as en
Diktater
. Dor sund de Inwahners mit harte Hand bi unnerdruckt wurrn. De Westen hett sik achter de Pahlevis ehre Diktatur stellt.
Demonstratschoon vun de Massen in Teheran bi de
Iraansche Revolutschoon
.
1979
hett en breden Upstand vun Geistlichen, Studenten, Intellektuellen, Lude ut’n
Middelstand
un veel Organisatschonen ut dat Land den Schah in de
Iraansche Revolutschoon
to Fall brocht. Amenne is de machtigste politische Partei de Geistlichkeit ween un de hett beslaten, de Macht in de Hannen vun een Persoon to geven:
Ajatollah
Ruhollah Khomeini
. Vun de Tied af an warrt dat Land na
konservative
Gesette
regeert, de vun em upstellt wurrn sund. De wurkliche Macht liggt in de Hannen vun de Geistlichkeit. Dor is en religiose Diktatur mit an de Stae vun den Schah siene Diktatuur treden. Vun
1980
bit
1988
hett de Iran Krieg fohrt mit dat Naberland Irak. Dat weer de blodige
Irak-Irankrieg
. As in de Johren vun
1997
bit
2005
Mohammed Khatami
Prasident weer, harr he dat up
Reformen
afsehn. Dormols gung dat wat moderner to in dat Land un dat nehm den Kurs up en
demokraatschen
Rechtsstaat. Vun 2005 af an is de
konservatieve
Mahmud Ahmadineschad
Prasident. He hett dat Ro’er wedder toruch dreiht. Bi de
Prasidentenwahlen in den Iran 2009
hett Ahmadineschad noch mol wonnen. He kreeg 63 % vun de Stimmen. De Baas vun de
Oppositschoon
,
Mir-Hossein Musawi
hett bloß man 34 % kregen. De Utgang vun de Wahlen hett Unruh unner de Oppositschoon mit sik brocht. De gloov nich, dat de wohren Stimm-Tahlen bekannt maakt wurrn sund. Dor is denn Lawei un Gewalt utbraken, as man siet tein, unner Umstann siet 30 Johre nich mehr.
[1]
[2]
Dor folgen denn en grote Tahl vun Demonstratschonen. Utlannschen
Journalisten
is dat Arbeiden suer maakt wurrn, en paar sund slahn, achter Trallen sett oder buten Lands brocht wurrn. Internetsieten sund afschott’ oder unner Kuntroll nahmen wurrn, just so as de
Mobiltelefon-Verkehr
.
Vun de Iraansche Revolutschoon af an is de Iran en Islaamsche Republiek. De Staat hett dor en besunnere Struktur bi, de dat anners nargens gifft up de Welt. Se is afleit’ vun de Staatsreligion in dat Land, dat is de
Schia
. De wichtigste Grundlaag is de
valajat-e fakih
, up Platt de ?Herrschop vun den Rechtsgelehrten“. Dor is mit meent, dat de hoochste Geistliche in dat Land all Vorslage for Gesette goot heten mutt.
Dat Land warrt dor dusse veer Krafte regeert:
- Den
Hoochsten Baas vun den Iran
, dat is dat religiose Hooft oder de
rahbar
(
Persisch:
????)
- Den
Raat vun de Hoders
oder
Shuraye Negahbane Ghanune Assasi
(
Persisch:
????? ?????? ????? ?????)
- Den
Prasidenten
vun den Iran oder
Rais-Jumhur
(
Persisch:
??? ?????)
- Den
Majlis vun Iran
, wat dat
Parlament
is un ok ?Raatgevende Raat“ heten deit (
Persisch
: ???? ????? ??????). To dat Parlament hoort 290 Liddmaten to. All veer Johre weert se nee wahlt.
Veel Beslusse in de Politik weert dor dat Parlament oder dor den Prasidenten faat’, man de Geistlichen konnt allens, wat gegen de
Scharia
is, wedder buten Kraft setten. Dat gellt for dat religiose Hooft un ok vun den Raat vun de Hoders. Beide hefft se in so’n Saken en
Veto
. Vun
1989
af an is
Ali Khamenei
dat religiose Hooft un vun
2021
af an is
Ebrahim Raisi
den Iran sien Prasident.
Wie sik de Iran mit dat Utland steiht
[
annern
|
Bornkood annern
]
Iran hett de
Vereenten Natschonen
mit grunnt un weer ok vun Anfang an bi de
OPEC
, bi de
Organisatschoon vun de Islaamsche Konferenz
un bi de
Organisatschoon vun Lanner, de in keen Bundnis mitmaakt
mit bi. Dat Land steiht in diplomaatschen Kontakt mit meist all Lanner, man siet de Iraansche Revolutschoon vun 1979 is dat Band mit de
USA
un ok mit
Israel
dorsneden.
De konservative Prasident Ahmadineschad is regelmatig in de Narichten, vunwegen dat he duchtig up de Regeerung vun de USA schimpen deit un wiel he sik ganz grundsatzlich utspreken deit gegen dat Bestahn vun Israel, den sien ?
zionistisch
Regime“ na siene Meenung ?
Jerusalem
un
Palastina
besett’ hollt.“ Siene Snackeree, datt Israel ?verneelt“ weern moss, bringt de westliche Welt un Israel jummers wedder in Brass.
Dat
Atomprogramm vun Iran
treckt jummerlos Kritik vun den Westen, un hen un wenn ok vun de
UNO
, up dat Land. Na de iraansche Regeerung geiht dat bloß dorum, de Atomkraft for zivile Zwecke to bruken, man Kritikers ut den Westen meent, dor stunn in Wurklichkeit den Iran sien Wunsch achter,
Atomwapen
to boen. Vunwegen den Striet over dat Atomprogramm vun den Iran gifft dat en
Hannelsboykott
gegen dat Land, wo de westlichen Lanner bi mitmaakt. Annere Lanner, as
Russland
,
China
,
Indien
un en Reeg vun araabsche Staaten hoolt sik dor avers nich an. De
Sekerheitsraat vun de Vereenigten Natschonen
hett in dusse Angelegenheit bitherto dreemol
Sanktschonen
kunnig maakt gegen den Iran.
Wie dat in den Iran um de Minschenrechte steiht
[
annern
|
Bornkood annern
]
Afkaat
Shirin Ebadi
hett den
Nobelpries for den Freden
wunnen in dat Johr
2003
.
Um de
Minschenrechte
in den Iran steiht dat nich goot.
Froenslude
weert na de
Scharia
, wat dat islaamsche Gesett is, achteran stellt. Vunwegen, datt in dat Land Manns- un Froenslude duutlich ut’neen holen weert, gifft dat tamlich veel Froenslude, de as
Dokter
oder as
Afkaat
arbeiden doot. Se kummert sik denn bloß man um Froenslude. En bekannten Afkaat is
Shirin Ebadi
, de
2003
den
Nobelpries for den Freden
wunnen hett. Religiose Minnerheiten weert in den Iran verfolgt. .
[3]
De Organisatschoon
Human Rights Watch
hett gegen den Iran in to wennen, datt dor de
Doodstraaf
utfohrt warrt. Nich bloß de Groten, man ok Kinner konnt in’n Iran mit’n Dode bestraaft weern.
Geografie vun’n Iran
De
Damavand
is de hoochste Barg vun dat Land.
Allgemeen is dat Land in Iran droge un bargig. Den grottsten Deel maakt dat
Hoochland vun Iran
ut, wat in’t Zentrum vun’t Land liggen deit. De wichtigsten Bargkeden sund de
Zagros
-Barge un de
Elburs
. In den Elburs liggt ok den Iran sien hoochsten Barg, de
Vulkaan
Damavand
mit siene 5.607 m.
An’n meisten Lude leevt in den Westen vun dat Land. In’n Osten gifft dat wiete
Woosten
, wo meist numms in wahnen deit, so, as de
Grote Soltwoost
Dasht-e Kavir
. De
Hooftstadt
Teheran
is ok dat Land siene grottste Stadt. Annere wichtiger Stader sund
Maschhad
(2,3 Mio. Inwahners),
Tabris
(1,4 Mio.),
Schiraz
(1,2 Mio.),
Abadan
,
Kermanschah
(770.000),
Zahedan
,
Karadsch
(1,4 Mio.),
Rashjt
,
Yazd
,
Hamadan
,
Koramsjar
,
Ahwaz
(850.000),
Urmia
,
Arak
, de religiose Stadt
Qom
(1 Mio.) un de ole Hooftstadt
Isfahan
(1,5 Mio.).
De Iran is unnerdeelt in 30 Provinzen. Jedeen Provinz (
ost?n
) is wedder unnerdeelt in Regionen (
shahrest?n
) un de sund nu wedder unnerdeelt in Distrikte (
bakhsh
).
Iran liggt up de suudliche Kant vun de
Eurasiaatsche Plate
. De suudliche Kust mit den
Golf vun Persien
loppt ungefahr overeen mit de Breekstae twuschen de Eurasiaatsche un de
Araabsche Plate
. Langs de Oostgrenz vun Iran liggt de Breekstae twuschen de Eurasiaatsche un de
Indische Plate
. De Platen roogt sik langsam un so gifft dat veel
Eerdbeven
in den Iran. Dat is noch nich lang her, dor sund in dat Johr
2003
grote Deele vun de ole Stadt
Bam
in Dutt gahn un mehr as 25.000 Lude sund umkamen, as dat dor en Eerdbeven mit de Starkde vun 6,7 up de
Richter-Skala
geven hett.
In Iran gifft dat sunnerlich
Sedimentsteen
. De sitt faken vull mit
Mineralen
. Dat Land verfoogt over unbannige Reserven an
Eerdool
un
Eerdgas
. Se befinnt sik besunners in de Provinz
Khusistan
un in den Golf vun Persien. Ok an
Kopper
is dat Land riek, sunnerlich in den zentralen Deel vun dat Land twuschen de Stader
Yazd
un
Kerman
. In dusse Kuntreien warrt unner annern ok
Bauxiet
,
Steenkohl
,
Iesenerz
,
Loot
un
Zink
afboot. In de
Elburs
-Barge bi
Zanjan
un bi
Masschad
gifft dat
Kohlenminen
. Fudder warrt in den Iran ok noch
Chromit
,
Gold
,
Mangan
,
Sulver
,
Tinn
un
Wolfram
wunnen. Denn gifft dat ok veel
Eddelsteene
un
Halfeddelsteene
, as
Barnsteen
,
Achat
,
Lapislazuli
un
Turkis
. In’n Februar 2003 is in 200 km Afstand vun de Stadt Yazd
Uran
funnen wurrn. Slankweg is dor en Fabriek boot wurrn, um dat Uran af to boen.
Twee Druddel vun den Iran bestaht ut hoge Barge un hefft dorum kole Winters un milde Summers. De grottste Deel vun den Iran hett en droog Klima, man in den Noordwesten regeert en matig Klima. Dor wasst veel Planten un dor gifft dat ok grote Riesfeller. In dat zentrale
Hoochland vun Iran
gifft dat en utspraken
Wostenklima
. De Temperaturen konnt dor in’n Summer bit to 50 °C uplopen. In de Elburs- un Zagrosbarge liggt in’n Winter faken
Snee
un veel Bargtoppen in den hogen Deel vun de Elbursbarge dreegt ewigen Snee.
In’n Iran gifft dat vunwegen siene Grootheit un siene Bargkeden verscheden
Biome
un
Biotope
, dormank dree
Oorwoolden
, un ganz verschedene Aarden vun
Planten
un
Deerter
. Dat gifft 16
Natschonalparks
in dat Land, dorto noch allerhand
Naturdenkmalen
, Wildparks un Schutzrebeden.
[4]
De grottste Natschonalpark is de
Natschonalpark Urumiyeh
in’n Noordwesten vun’t Land. An Deerter kaamt in dat Land u. a. de
Manul
, de
Gazelle
, de
Onager
, un de
Leopard
vor. De
Kaspische See
is froher bekannt ween vunwegen ehren
Kaviar
, man de
Stoor
is nu ernsthaftig bedrauht. En bekannt Huustier ut’n Iran is de
Perserkatte
. Just, as veele annere Lanner hett de Iran mit grote Umweltprobleme to doon. In Teheran is de Luft bannig schietig. Veel Woolden weert afneiht, de Wosten wasst, dat Water warrt schietig und Eerdool leckt up’n Grund un verdarvt Land un Grundwater. So gifft dat bannige Probleme for de Gesundheit vun de Lude.
So veel sund de Inwahners vun Iran mehr wurrn
De Inwahnertahl vun den Iran is slank wussen. 1900 hett dat bi 10 Mio. Iraners geven, hudigendags sund dat bi 65,9 Mio. Inwahners.
[5]
.Sunnerlich na de Iraansche Revolutschoon is dat bargup gahn mit de Inwahners. Vun 1995 bit
2005
is de Inwahnertahl um 8,4 Mio. stegen. De Mehrheit vun de Iraners is unner 30 Johre oolt.
Na dat
CIA World Factbook
gifft dat in Iran dusse Volksgruppen:
Dor mutt avers bi seggt weern, datt annere Borns annere Tahlen geevt.
In Iran gifft dat allerhand verschedene Spraken. De
Amtssprake
is
Persisch
. Dat is en Spraak binnen de
Indoeuropaaschen Spraken
. Se is
Mudderspraak
vun um un bi de Halft vun de Inwahners. De annere Halft weet vun Persisch as Mudderspraken nix vun af, man kann dusse Spraken doch ok snacken. De wichtigste annere Spraakfamilie sund de
Altaischen Spraken
. Wieterhen warrt in’n Iran ok noch wat luttjere
Iraansche
un
Semietsche Spraken
snackt. Dorto speelt
Aseri
(en
Torksche Spraak
mit groten Persischen Inslag),
Kurdsch
un
Luri
en besunnere Rull in’n Iran.
- ↑
Opnieuw rellen in Teheran
,
NRC Handelsblad
, 13. Juni 2009
- ↑
Poll results prompt Iran protests
,
Al Jazeera
, 14. Juni 2009
- ↑
Persecution of religious minorities in Iran
, US Department of State, 13 February 2009
- ↑
Websteed vun dat Umweltministerium
- ↑
WESP: historical demographical data