Эсперанто т?л?
(
Esperanto
немесе
Lingvo Internacia
,
[espe?ranto]
) ?
1887 жылы
польшалы?
еврей
-окулист Людвик Лазарь Заменгоф (
пол.
Ludwik Łazarz Zamenhof
; 1859?1917) жасап шы?ар?ан халы?аралы? ?атынас?а арнал?ан
жасанды т?л
. Заменгофты? ла?ап аты ?
Эсперанто
(≪?м?ттенуш?≫) ? аз уа?ытта жа?а т?лд?? атауына айналды.
Эсперантошы (esperantisto)
деп эсперанто т?л?н ме?гер?п, оны ?олданып ж?рген адамды атайды.
Эсперанто ?лемдег? е? ке? тарал?ан
[2]
, ?р? е? к?п жет?ст?кке жеткен жасанды т?л
[3]
. 10 жыл бойы ??растырыл?ан жасанды т?л бойынша ал?аш жары??а шы??ан к?тап ≪Б?р?нш? к?тап≫
(Unua libro)
деп аталады. ≪Б?р?нш? к?тапты?≫ жариялан?ан к?н? эсперантоны? ≪ту?ан к?н?≫ саналады.1905 жылы Заменгофты?
Fundamento de Esperanto
(≪Эсперанто нег?з?≫) е?бег? жарияланып, т?лд?? нег?зг? ережелер? бек?т?лд?.
Эсперанто ?арапайымдылы?ымен ж?не ы?шамды?ымен ерекшеленед?. Т?лд?? б?л ?асиеттер?
волапюк
деп аталатын бас?а жасанды т?лге ?лкен ?ау?п т?нд?рд?
[4]
. Эсперантоны? грамматикасы же??л бол?анымен, б?л т?лд?? кей ерекшел?ктер? сын?а ?шырады. Эсперантоны? нег?з?н ?згертуге м?мк?нд?к болма?анды?тан, б?л т?лд? реформалау да м?мк?н емес ед?. Б?л жа?даймен кел?спегендер эсперантоны? нег?з?нде жа?а жасанды т?лдер ??растыра бастады. Б?ндай т?лдерд?
эсперантоидтар
деп атайды. 1907 жылы эсперантоны? нег?з?нде
идо
т?л?н?? пайда болуы эсперантошыларды? арасына ж?к салды, оларды? б?р б?л?г? идо?а ауысып кетт?. 1928 жылы тап осындай жа?дай?а идо т?л?н?? ?з? душар болды ?
новиал
деп аталатын ≪жа?сартыл?ан идо≫ пайда болды.
1908 жылы нег?з? ?алан?ан эсперантошыларды? е? ?р? халы?аралы? б?рлест?г? Жалпы?а орта? эсперанто ассоциациясыны? (Universala Esperanto-Asocio, UEA) ?лемн?? 83 ел?нде м?шелер? бар, эсперанто ?лтты? ?ауымдасты?тарыны? саны 50 жетт?, эсперанто т?л?н ?олданатын 22 халы?аралы? к?с?би ?ауымдасты? бар. Жыл сайын Д?ниеж?з?л?к эсперанто конгресс? ?тк?з?лед?
[3]
.
?аз?рг? та?да 100 астам эсперантоша мерз?мд? басылымдар бар, б?л т?лде 30 мы?нан астам к?тап жарияланды
[3]
. Эсперанто?а
Библия
, Вергилийд?? ≪Энеидасы≫,
Уильям Шекспирд??
≪Гамлет?≫,
Гётен??
≪Фаусты≫,
Александр Пушкинн??
≪Евгений Онегин?≫,
Владимир Маяковскийд??
≪Во весь голос≫ поэмасы ж?не т. б. к?птеген ?деби шы?армалар т?рж?малан?ан
[2]
. Библияны? аудармасын
(La Sankta Biblio)
Людвиг Заменгофты? ?з? жаса?ан, 1970 жылы Копенгагенде
??ранны?
аудармасы шы?ты
(La Nobla Korano)
. Эсперанто?а
ба?аи
д?н?н??, жапонды? оомото ?л?м?н??, вон-буддизмн?? ?асиетт? к?таптары т?рж?малан?ан. 2024 жылды? 17 мамырына с?йкес
эсперанто т?л?ндег? Уикипедияда
353 570 ма?ала бар. Б?л к?рсетк?ш бойынша ол Уикипедияны? б?р?атар б?л?мдер?нен, оны? ?ш?нде
?аза?ша Уикипедиядан
(236 636 ма?ала) асып т?сед?. Б?р кездер?
волапюк
т?л?ндег? Уикипедия б?л?м? эсперантоша Уикипедияны басып оз?анмен, ?аз?рг? та?да эсперанто т?л?ндег? б?л?м ?з?н?? б?секелес?н ек? есеге озып т?ст? (волапюкше Уикипедияда 36 772 ма?ала бар).
Эсперанто т?л?не ал?аш назар аудар?ан ?аза? ?о?ам ?айраткерлер?н?? б?р? ?
М?ржа?ып Дулат?лы
. Ол ≪
Ай?ап≫
журналыны? 9 н?м?р?ндег? (1913) ≪Эсперанто т?л?≫ ма?аласында жа?ында пайда бол?ан жасанды т?л туралы баяндап, оны о?ып-?йренуге ?г?ттеген: ≪О?ы?ан ??м о?ып ж?рген, б?л?мге дарынды ?аза? жастарыны? эсперанто т?л? ха?ында ?йренулер?не м?слихат берем?н≫, ? дейд? ол
[5]
.
Ethnologue
сайтыны? 1999 жыл?ы дерег? бойынша ?лемде 2 млн жуы? эсперанто т?л?н ме?герген адам бар екен, оны? ?ш?нде 200?2000 адам?а эсперанто
ана т?л?
болып табылады. Б?л деректер америкалы? эсперантошы Сидни Кулбертт?? зерттеу?не нег?зделген, б?ра? оларды? ?андай ?д?спен аны?тал?аны белг?с?з.
Британника энциклопедиясыны?
дерег? бойынша эсперантошыларды? саны 100 мы? адамнан асып т?сед?
[3]
. Эсперантошыларды? к?б?с?
Еуропа ода?ында
т?рады, эсперанто т?л?не байланысты ?с-шараларды? да к?б?с? Еуропада ?тк?з?лед?. Жалпы?а орта? эсперанто ассоциациясы (UEA) м?шелер?н?? к?п б?л?г?
Бразилия
,
Германия
,
Франция
,
Жапония
ж?не
А?Ш
мемлекеттер?нде ?м?р с?ред?.
Эсперанто ?л?пби?
латын ?л?пби?н??
нег?з?нде жасал?ан. 5
дауысты
, 2 жартылай дауысты ж?не 21
дауыссыз дыбысты
б?лд?рет?н 28 ?р?п бар. К?п ?р?птерд?? айтылуын арнайы дайынды?сыз а? б?луге болады, ал бас?аларыны? (C, ?, G, ?, H, ?, J, ?, L, ?, ?) о?ылуын арнайы ?йрену керек. ?р?птерд?? о?ылуы оларды? с?здег? орнына еш байланысы жо?.
Екп?н
?рдайым со??ы буынны? алдында?ы буын?а т?сед?.
Эсперанто ?л?пби?:
| А а
|
B b
|
C c
|
? ?
|
D d
|
Е е
|
F f
|
G g
|
? ?
|
H h
|
| ? ?
|
I i
|
J j
|
? ?
|
K k
|
L l
|
M m
|
N n
|
O o
|
P p
|
| R r
|
S s
|
? ?
|
T t
|
U u
|
? ?
|
V v
|
Z z
|
|
|
Эсперанто с?зд?г?н?? к?п б?л?г?
роман
ж?не
герман
т?б?рлер?нен ??рал?ан, сонымен ?атар
грек
ж?не
латын
т?лдер?нен енген интернационализмдер де баршылы?. Б?ршама с?здер славян т?лдер?нен (
орыс
ж?не
поляк
) алын?ан. К?рме с?здер эсперантоны? дыбысталуына ы??айластырылып, оларды? ?у баста?ы жазылуы са?талмайды. Жалпылай ал?анда эсперанто бас?а т?лдерден жа?а т?б?рлерд? ?абылдау?а ??штарлы? танытпайды. Жа?а т?с?н?ктер ?ш?н б?рын?ы с?здерд?? нег?з?нде жа?а с?здер ??рылады. Т?лд?? б?л ерекшел?г? эсперантоны ме?геруге керект? т?б?р с?здер мен ?осымшаларды? санын азайту?а к?мектесед?.