Esperanto (
fr.
esperer
? umid etm?k)
? 1887-ci ild? pol?alı oftalmoloq v? linqvist
Ludviq Lazar Zamenhof
t?r?find?n yaradılmı? beyn?lxalq
suni dildir
. Onun 1905-ci ild? cap etdirdiyi "Fundamento de Esperanto" adlanan kitabında sozuged?n dilin qrammatikası v? ?sas mudd?alarına yer verilmi?dir. Ozunu Dr.Esperanto dey? q?l?m? ver?n Zamenhof muxt?lif xalqlar arasındakı unsiyy?t problemini h?ll etm?yi qar?ıya m?qs?d qoyaraq bu dili yaratmı?dır.Gunumuzd? ?n populyar suni dil olmasına baxmayaraq qar?ıya qoyulmu? h?d?f?, y?ni beyn?lxalq unsiyy?t vasit?si olma planlarına cata bilm?mi?dir.
"Esperanto" sozu fransız dilind? "umid etm?k" m?nasını ver?n "esperer" sozund?n goturulmu?dur.Kok v? ??kilciy? ayrılması "
esper+ant+o
" ??klind?dir.Umid ed?n insan m?nasını ifad? edir.
?sl adı
Linqvo ?nternacia
olan bu dil, Zamenhofun 1887-ci ild? cap etdirdiyi "Unua Libro" kitabında ozunu "Doktoro Esperanto" adlandırması il? birlikd? dil d? bu adla anılma?a ba?landı.
?sl?n Pol?adan olan Zamenhofun ya?adı?ı muhitd? daha cox
polyakca
,
rusca
v?
yiddi?
dilind?n istifad? olunurdu.O, bu insanların bir-biril?ri il? gund?lik unsiyy?tini asanla?dırmaq ucun d?yi?ilm?z 16 ?sas qanuna istinad ed?n, istisnasız v? ?ks?r sozl?rini Avropa dill?rind?n alan bir dil ixtira etm?yi h?d?fl?di.
Zamenhof kicik ya?larından bu planını h?yata kecirm?k bar?sind? du?unurdu.?lk vaxtlar, o,
latın dili
v? ya
yunan dilind?n
birini sad?l??dirm?k fikrind? olmu?du.Lakin, sonradan latın dilini oyr?n?rk?n bu dilin cox qarı?ıq qrammatikası oldu?u q?na?tin? g?lmi? v? tamamil? yeni bir dil yaratma?ın daha m?qs?d?uy?un oldu?unu fikirl??mi?dir.
?ngilis dilini
oyr?ndiyi vaxtlar o, feilin ??xsl?r? gor? uzla?masını m?nasız hesab etmi? v? bunlarsız qrammatikanın daha asan ola bil?c?yini du?unmu?du.Ancaq yen? d? soz ?zb?rl?m?kd? bir sıra c?tinlikl?r c?km?y? davam edirdi.
Rus dili
oyr?nm?y? ba?layark?n is? bu m?s?l?ni suffiks ??kilcil?ri vasit?si il? yeni duz?ltm? soz yaradaraq minimuma endir? bil?c?yini d?rk etmi?di.Bel?c? oz dilinin leksionunu danı?anlarının sayına gor? dig?r dil qruplarından ond? ged?n
Roman dill?ri
v?
German dill?ri
qruplarından t??kil etm?y? ba?ladı.
1881-ci ild? dild? ba? ver?n ?n boyuk yenilikl?r? "w" h?rfinin "v" h?rfi il? ?v?z olunması,c?m ??kilcisinin -
es
yerin? -
oj
olaraq d?yi?dirilm?si,sozl?r? t?sirlik hal ??kilcisinin (l') artırılma?a ba?lanması,feill?rd? hecanın istisna olaraq son hecaya du?m?si qaydasını d?yi?dir?r?k sozd? butun sozl?rin bir qayda olaraq axırdan 2-ci hecaya du?m?si qaydasının t?sdiq edilm?si,a, ?, e, ħ, -o, ?, ? kimi h?rfl?rin ?lifbadan cıxarılması v? feil sonluqlarının d?yi?dirilm?sini misal gost?rm?k olar.
Yazıda latın qrafikasından istifad? olunur v? 28 h?rfd?n ibar?tdir.
| H?rf
|
Adı
|
IPA d?y?ri
|
Qar?ılı?ı
|
H?rf
|
Adı
|
IPA d?y?ri
|
Qar?ılı?ı
|
| A a
|
a
|
/a/
|
a
|
K k
|
ko
|
/k/
|
k
|
| B b
|
bo
|
/b/
|
b
|
L l
|
lo
|
/l/
|
l
|
| C c
|
co
|
/t?s/
|
ts
|
M m
|
mo
|
/m/
|
m
|
| ? ?
|
?o
|
/t?/
|
c
|
N n
|
no
|
/n/
|
n
|
| D d
|
do
|
/d/
|
d
|
O o
|
o
|
/?/
|
o
|
| E e
|
e
|
/e/
|
e
|
P p
|
po
|
/p/
|
p
|
| F f
|
fo
|
/f/
|
f
|
R r
|
ro
|
/r/
|
r
|
| G g
|
go
|
/g/
|
g
|
S s
|
so
|
/s/
|
s
|
| ? ?
|
?o
|
/d?/
|
c
|
? ?
|
?o
|
/?/
|
?
|
| H h
|
ho
|
/h/
|
h
|
T t
|
to
|
/t/
|
t
|
| ? ?
|
?o
|
/x/
|
x
|
U u
|
u
|
/u/
|
u
|
| I i
|
i
|
/i/
|
i
|
? ?
|
?o
|
/u?/
|
w
|
| J j
|
jo
|
/j/
|
y
|
V v
|
vo
|
/v/
|
v
|
| ? ?
|
?o
|
/?/
|
j
|
Z z
|
zo
|
/z/
|
z
|
Muasir Esperanto dilind? "?" h?rfi cox az hallarda i?l?nir.Bir sıra avropa dill?ri l?hc?sind? t?l?ffuz oluna bilm?m?si sonradan bu h?rfin "k" v? ya "h" h?rfl?ri il? d?yi?dirilm?si il? n?tic?l?ndi."?" h?rfi ?sas?n samitd?n onc? i?l?nir v? sozun ?vv?ilnd? i?l?nmir.H?rfin oz adı olan
?o
v? t??ccub nidası kimi i?l?n?n
?a
sozl?ri nitq istisnalarıdır.
?lifbada Q,X,W v? Y kimi standard latın h?rfl?ri yoxdur.
?, ?, ?, ?, ? v? ? kimi h?rfl?r b?zi klaviyaturalarda olmadı?ından, bu cur hallarda yazı?malarda h?min h?rfl?rin yerin? muvafiq olaraq "ch","gh"."hh","jh","sh" v? sad?c? "u" h?rf birl??m?l?rini yazmaq q?bul olunmu?dur.Umumilikd? bu sistem "H yazı sistemi" adlanır.Bundan ?lav? gunumuzd? boyuk sıxlıqla istifad? olunan "X yazı sistemi" d? movcuddur ki, bu da h?min h?rfl?rin sonuna "X" h?rfinin yazılması il? ba?lıdır.
Bu dild? olan butun sozl?rd?, istisnasız olaraq, vur?u sondan ikinci heca uz?rin? du?ur.B?zi ?eir v? mahnılarda nitqi ifad?li etm?k ucun "O" isim duz?ld?n suffiksi atıla bil?r.Yazıda aydın ifad? olunsun dey? h?min h?rf yerin?
apostrof
i?ar?si qoyulur.
B?zi istisnalar n?z?r? alınmasa, dild?ki butun sozl?rin hansı nitq hiss?sin? m?nsub olmasını son h?rf? baxaraq mu?yy?n etm?k olur.
| Son h?rf
|
Nitq hiss?si
|
Numun?
|
Dilimizd? qar?ılı?ı
|
| o
|
isim
|
rapid
o
|
sur?t
|
| a
|
sif?t
|
rapid
a
|
sur?tli
|
| e
|
z?rf
|
rapid
e
|
sur?tl?
|
| i
|
feil
|
rapid
i
|
sur?tl?n
|
Esperanto dig?r dill?r il? muqayis?d? daha az soz leksionuna sahibdir.Lakin dild? olan kok sozl?rd?n yeni m?nal? soz duz?ltm?k mumkundur.Terminl?r il? birlikd? Esperanto dilind? t?xmin?n 15 min soz oldu?u guman edilir.
Esperanto dilinin ?sasları bunlardır.
- ?sim cins? gor? d?yi?mir.
- Qaydasız feil yoxdur.
- Feill?r 6 ??kil? gor? sonuna suffiks artırmaqla formala?ır.
- Feil ??xs? v? k?miyy?t? gor? d?yi?mir.
- ?simd? t?sirlik hal movcuddur.
- Sif?t isiml? ??xs? v? hala gor? uzla?ır.
- Cuml?d? sozl?rin yerini d?yi?dikd? m?na d?yi?mir.
Bu dild?
la
mu?yy?n artikl kimi i?l?nir.Bu sozun dilimizd? tam qar?ılı?ı yoxdur.?vv?lc?d?n b?hsi kecil?n v? ya dinl?yiciy? m?lum olan obyekti t?yin etm?k funksiyası da?ıyır.?ngilis dilind? istifad? olunan
the
artiklı il? eyni v?zif?ni icra edir.H?m c?m, h?m d? t?k isiml?rl? i?l?nm? xususiyy?tin? malikdir.
?nfano kuras en ?ardeno.
(Bir u?aq h?r hansı bir ba?cada qacır.)
U?a?ın kim oldu?u v? hansı ba?cada qacdı?ı m?lum deyil
La
infano kuras en ?ardeno
(U?aq h?r hansı bir ba?cada qacır)
U?a?ın kim oldu?u m?lumdur,amma onun hansı ba?cada qacdı?ı m?lum deyil
La
infano kuras en
la
?ardeno
(U?aq h?min ba?cada qacır)
U?a?ın kimliyi v? ba?ca m?lumdur
Bu dild? soz sıralaması qaydası, ?sas?n, "Mubt?da
=>
X?b?r
=>
" Tamalıq ??klind?dir.Bununla bel?, soz sırasının pozulması hallarında tez-tez rast g?linir.Bu halda m?nada k?skin bir f?rq yaranmır.
?siml?rin sonuna
"-J"
suffiksini artırmaqla c?m ??kli formala?dırılır.Bu zaman h?min ismi t?yin ed?n sif?t d? c?ml?nir.?sm? aid olan sif?tin yeri s?rb?stdir.Y?ni, t?yin etdiyi obyektd?n onc? v? ya sonra g?lm?si cuml?d? m?na f?rqi yaratmaz.
alta virino
? uzun qadın
altaj virinoj
? uzun qadınlar
Bundan ?lav?, Esperanto dilind? ?ks?r dill?r? yad olan
t?sirlik hal
da movcuddur.Bunun ucun ism? v? ona aid olan sif?t? (v? ya saya)
"-n"
suffiksini artırmaq kifay?tdir.C?m halında t?sirli isiml?r ?vv?l c?m,sonra is? t?sirlik hal suffiksini goturur.
Mi farbis la ru?a
n
pordo
n
.
(M?n qırmızı qapını r?ngl?dim)
Mi farbis la ru?a
jn
pordo
jn
.
(M?n qırmızı qapıları r?ngl?dim)
Mi
n
farbis la ru?a pordo.
(Qırmızı qapı m?ni r?ngl?di)
v? yaxud
(M?n qırmızı qapı t?r?find?n r?ngl?ndim)
La ru?a
n
pordo
n
farbis mi.
(Qırmızı qapı m?nim t?r?fimd?n r?ngl?ndi)
9 ??xs ?v?zliyi vardır.Ucuncu ??xsd? cinsiyy?t f?rqi zamanı c?m halda eyni ??xs ?v?zliyi i?l?nir.
- R.?liquliyev, S.?ukurlu, S.Kazımova. Elmi f?aliyy?td? istifad? olunan ?sas terminl?r. Baki, ?nformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
| M?nası
|
?v?zlikl?r
|
| M?n
|
mi
|
| S?n, Siz
|
vi
|
| O (ki?i)
|
li
|
| O (qadın)
|
?i
|
| O (orta)
|
?i
|
| Biz
|
ni
|
| Onlar
|
ili
|
|
Dil
il? ?laq?dar bu m?qal? qaralama halındadır. M?qal?ni
redakt?
ed?r?k Vikipediyanı z?nginl??dirin.
|
 |
|---|
|
| Plan dill?ri
| |
|---|
| Uydurulmu? dill?r
| |
|---|
F?ls?fi
v? m?ntiqi
| |
|---|
| Plan dill?ri
| |
|---|
| Uydurulmu? dill?r
| |
|---|
| ?eroqlifik dill?r
| |
|---|
| Plan dill?ri
| |
|---|
| Uydurulmu? dill?r
| |
|---|
| ??xsl?r
| |
|---|
| T??kilatlar
| |
|---|
|
- ↑
Ethnologue
(ing.)
.
25, 19
Dallas, Texas
:
SIL International
, 1951. ISSN
1946-9675
- ↑
https://doaj.org/article/fdf36b2da3254f92a9871a45b863c433
.