Турин
(
пьем.
Turin
[ty??iŋ]),
Торино
(
итал.
Torino
[to?riːno]
) ?
Италияда?ы
?ала
,
солт?ст?к Италияны?
ма?ызды ?скерл?к ж?не м?дени орталы?ы.
Пьемонт
облысы ж?не сол аттас Турин провинциясыны?
?к?мш?л?к орталы?ы
. Хал?ыны? саны бойынша шамамен 847 мы? адам (2021)
[2]
, ?ала ма?ымен б?рге 1,7 млн адам т?ратын Италияда?ы
Рим
,
Милан
ж?не
Неапольдан
кей?нг? т?рт?нш? ?ала.
Ол
Дора-Рипария
?зен?н??
По
?зен?ме ??ятын жер?нде,
Батыс Альп?н??
етег?ндег? Падан жазы?ында, Альп? асуларыны? шет?нде орналас?ан.
Рисорджименто
ая?тал?аннан кей?н (1861), Турин т?рт жыл бойы б?рт?тас Италияны? астанасы болып ?ала берд?. Б?л кезде м?нда Еуропаны? о?т?ст?г?ндег? е? ?р? ??рылыс жобалары ж?зеге асырылды.
?ала ?лемде Христиан ж?д?гер? ? Турин шапанымен, сондай-а? "
Ювентус
" ж?не "
Торино
" футбол командаларымен танымал. Турин ?
2006 жыл?ы ?ыс?ы Олимпиада ойындарыны?
астанасы.
?ала ?ам?оршысы киел?
Шомылдыру р?с?м?н жасаушы Иоанн
(
итал.
San Giovanni Battista
). ?ала мерекес? ?
24 маусым
.
Рим империясы
кез?нде Castra Taurinorum ?скери лагер? (б.з.д. 28 жылы ??рыл?ан) император
Августты?
??рмет?не Augusta Taurinorum колониясы болып ?згерт?лд?.
Гумберт I (Савойя графы)
940-шы жылдары Турин Турин Маркасы деп аталатын феодты бас?ар?ан Ардинуичид?? марграфтарыны? резиденциясы болды. XI ?асырдан бастап ? Савойя графтары мен жерг?л?кт? князь-епископтарды? б?рлескен иел?г?.
1563 жылы
Эммануэль Филиберт
Туринд? ?уатты Савойя ?улет?н?? астанасы етт?. Ол жа?а сарай резиденцияларын т?р?ызды ж?не 1404 жылы ??рыл?ан, б?ра? кей?ннен таратыл?ан Турин университет?н ?айта бастады.
Турин 1701 ж
Испанды? м?рагерл?к со?ысты? басты о?и?аларыны? б?р? ? француздарды? 117 к?нд?к Туринд? ?оршауы болды (1706). Француздарды же??п, Савойя билеуш?лер? король титулын ?абылдап,
Филиппо Юварра?а
?аланы Еуропаны? бас?а корольд?к астаналары де?гей?не к?теруд? тапсырды.
Туринд? кейде ≪итальянды? бостанды?ты? бес?г?≫ деп те атайды, ?йткен? б?л Камилло Бенсо ди Кавура сия?ты
Рисорджименто?а
?лкен ?лес ?ос?ан к?рнект? саясаткерлер мен адамдарды? ту?ан ?аласы. ?алада к?птеген университеттер, колледждер, академиялар, лицейлер мен гимназиялар орналас?ан. Оларды? арасында 15 ?асырда ??рыл?ан Турин университет? бар. Туриндег? е? танымал ба?дарлар ? Египет м?ражайы ж?не ?аланы? символы Моль Антонеллиана. Осы ж?не бас?а да к?рнект? орындар ?аланы ?лемн?? т?кп?р-т?кп?р?нен келет?н туристер ?ш?н тартымды етед? ж?не Туринд? Италияда?ы е? к?п баратын он ?аланы? ?атарына ?осады.
19 ?асырды? ая?ында?ы Туринн?? к?р?н?с?. Арт?ы жа?ында Моле-Антонеллиана салынуда
19 ?асырда?ы ?ала Еуропаны? ма?ызды саяси орталы?ы болды.
1861 жылы
Турин б?р?ккен Италияны? ал?аш?ы астанасы болды ж?не сонымен б?рге
Италия корольд?г?н??
билеуш? ???улет? Савойя ?й?н?? астанасы болды. Италияда монархия жойыл?аннан кей?н Туринн?? саяси ма?ызы ед?у?р жо?ал?анына ?арамастан, ?ала Еуропа мен Италияны? ма?ызды ?нд?р?ст?к, экономикалы? ж?не сауда орталы?ы болып ?ала беред?.
1911 жылы
Туринде
Д?ниеж?з?л?к к?рме
?тт?.
Б?р?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыстан
кей?н ауыр жа?дайлар ереу?лдер мен ж?мысшыларды? наразылы?тарын тудырды. 1920 жылы Lingotto Fiat фабрикасы алынды. Фашист?к режим ?леуметт?к тол?уларды то?татты, к?с?пода?тар?а тыйым салып, социалист?к лидерлерд?, ?с?ресе
Антонио Грамшид?
т?рмеге жапты. Ек?нш? жа?ынан,
Бенито Муссолини
армияны к?л?к ??ралдарымен ?амтамасыз ету ?ш?н автомобиль индустриясын субсидиялады.
Fiat Lingotto фабрикасы 1928 ж
Содан кей?н Турин
Ек?нш? д?ниеж?з?л?к со?ыс
кез?нде ода?тастарды? стратегиялы? бомбалауыны? нысаны болды, оны? ?нерк?с?пт?к аудандары мен ?ала орталы?ы ?уе шабуылынан ?атты за?ымданды.
Милан
,
Генуя
ж?не
Ла-Специямен
?атар Турин Италияны? аума?ында ?уе к?штер?нен бомбалауды бастан ?ткерген т?рт ?аласыны? б?р? болды; е? ауыр рейд 1943 жылы 13 ш?лдеде болды, 295 бомбалаушы 763 тонна бомба тастап, 792 адамды ?лт?рд?. Жалпы ал?анда, б?л рейдтер Туринн?? 2069 т?р?ындарын ?лт?р?п, ?алада?ы барлы? ?имараттарды? 54% -ын ?иратты немесе б?лд?рд?.
Туриндег? азатты? парады, 6 мамыр 1945 жыл
Ода?тастарды? Италияда?ы жоры?ы
о?т?ст?ктен
басталып, келес? ек? жылда баяу солт?ст?кке ?арай жылжып, б?рнеше жыл бойы солт?ст?к айма?тарды нем?стер мен б?рлескен к?штер басып алды. 1945 жылды? к?ктемг? шабуылыны? со?ына дей?н Туринд? ода?тастар басып алмады. Бразилия экспедициялы? к?ш?н?? броньды барлау б?л?мшелер?н?? авангарды ?ала?а жеткен кезде , оны 1945 жылы 25 с?у?рде нем?стерге ?арсы к?тер?л?с баста?ан итальянды? партизандар босатып алды. Б?рнеше к?ннен кей?н бразилиялы?тарды? орнына А?Ш армиясыны? 1-ш? бронды ж?не 92-ш? жаяу ?скер дивизиясыны? ?скерлер? келд?.
Турин ? экономикалы? к?рсетк?штер? бойынша елдег?
Милан
мен
Римнен
кей?нг? ?ш?нш? ?ала
[3]
. Сонымен ?атар Турин - Италияда?ы автомобиль индустриясыны? ?з?нд?к астанасы. 2007 жылдан бастап ?алада
FIAT
,
Lancia
,
Iveco
компанияларыны? штаб-п?терлер? орналас?ан
[4]
.
Со?ыстан кей?нг? жылдары Турин тез ?алпына келт?р?лд?. ?аланы? автомобиль ?нерк?с?б? 1950-1960 жылдарда?ы итальянды? экономикалы? ?ажайыпта шешуш? р?л ат?арды, ?ала?а ж?з мы?да?ан иммигранттарды, ?с?ресе Италияны? о?т?ст?к ауылды? айма?тарынан ?оныс аударды. Иммигранттар саныны? к?п бол?аны соншалы?, Турин ≪Италияны? Неаполь мен
Палермодан
кей?нг? ?ш?нш? о?т?ст?к ?аласы≫ деп айтылды. Халы? к?п ?замай 1960 жылы 1 миллион?а жет?п, ал 1971 жылы шамамен 1,2 миллион?а жетт?. ?аланы? ерекше ?су? о?ан
Италияны? автомобиль астанасы
деген ла?ап ат берд?. 1970-80 ж.ж. м?най мен автомобиль ?нерк?с?б?ндег? да?дарыс ?аланы ?атты со??ы?а жы?ты, ал оны? хал?ы к?рт т?мендей бастады, 30 жылда?ы жалпы саныны? т?рттен б?р?нен к?б?н жо?алтты. ?аланы? ?за? уа?ыт?а созыл?ан азаюы тек со??ы жылдары ?ана ?алпына келе бастады, ?йткен? халы?ты? саны ?асырды? ая?ында 865 000-нан 900 000-?а с?л ?ст?.
2006 жылы Турин
?ыс?ы Олимпиада ойындарын
?тк?зд?.
Туринн?? географиялы? жа?дайы оны? экономикалы? дамуына ы?пал етт?. Турин ? ма?ызды к?л?к торабы, елд?? Миланнан кей?нг? ек?нш? ?нерк?с?п орталы?ы, ке??нен дамы?ан сауда-?аржылы? функциялары бар.
?аланы? ?з?нде ж?не оны? жа?ын ма?ында?ы аудандарда (мысалы, Мирафиориде ж?не т.б.)
ауыр ?нерк?с?п
жетекш? орын?а ие, жетекш? орын FIAT концерн?н?? ?нд?р?ст?к кешен?не жатады. ?аланы? ?нерк?с?п саласында ж?мыс ?стейт?ндерд?? жартысына жуы?ы осы к?с?порындарда ж?мыс ?стейд?. Б?к?л кешенн?? ?зег? -
автомобиль зауыттары
, олар итальянды? автомобиль ?нд?р?с?н?? 80% ??райды. FIAT сонымен ?атар металлургия, авиация, автомобиль жасау, трактор зауыттары, кеме ?оз?алт?ыштары ?нд?р?с? ж?не т.б. иеленед?. Туриндег? ек?нш? ?уатты ?нерк?с?п кешен? - б?л RIV компаниясыны? к?с?порындары (шарикт? мойынт?ректер мен оларды жасау?а арнал?ан станоктар ?нд?р?с?).
Сонымен ?атар, Туринде бас?а да фирмаларды? к?птеген машина жасау зауыттары, резе?ке, кабель, химия (
к?к?рт ?ыш?ылы
, боя?ыштар, химиялы? талшы?тар ж?не т.б.), фармацевтика ?нерк?с?б? к?с?порындары бар. Турин ?нерк?с?б?н?? еск? салалары ? то?ыма, т?г?н, баспа, тама? (оны? ?ш?нде шарап жасау, кондитерл?к ?н?мдер ж?не т.б.) ма?ыздылы?ын са?тайды.
Турин Италияны? солт?ст?к-батысында орналас?ан. Ол батысында ж?не солт?ст?г?нде Альп?мен, ал шы?ыста Монферрато шо?ыларыны? таби?и жал?асы болып табылатын би?к шо?ымен ?оршал?ан. ?аладан т?рт ?р? ?зен ?тед?: По ж?не оны? ?ш саласы: Дора Рипария, Стура ди Ланцо ж?не Сангоне.
Туринн?? климаты Жерорта те??з?не жа?ын, дегенмен, б?л типт?к климаттан айырмашылы?ы, ?алада жыл бойы жауын-шашын т?сед?, ал максимумдары к?ктем мен к?з айларында болады. ?алада?ы ?ыс суы?, т?ра?ты т?нг? аяздар мен ?ар жауады. Т?ман к?зде ж?не ?ыста жазы? жерлерде жи? кездесед?.
[5]
| Турин ауа райы
|
| К?рсетк?ш
|
?а?
|
А?п
|
Нау
|
С?у
|
Мам
|
Мау
|
Ш?л
|
Там
|
?ыр
|
?аз
|
?ар
|
Жел
|
Жыл
|
| Орташа максимум, °C
|
5,8
|
8,4
|
12,7
|
16,6
|
20,7
|
24,7
|
27,6
|
26,5
|
23,1
|
17,3
|
10,8
|
6,9
|
16,8
|
| Орташа минимум, °C
|
?3,3
|
?1,1
|
2,1
|
5,6
|
9,9
|
13,8
|
16,3
|
15,7
|
12,6
|
7,2
|
1,8
|
?2,3
|
6,5
|
| Жауын-шашын нормасы,
мм
|
40,5
|
52,5
|
76,9
|
104,1
|
120,3
|
97,6
|
66,6
|
79,8
|
70,1
|
88,9
|
75,5
|
41,6
|
914,4
|
| Дерекнама:
MeteoAM
|
2009 жылы ?ала хал?ыны? саны шамамен 910 000 адамды ??рады, б?л 2001 жыл?ы сана??а ?ара?анда ед?у?р артты. Б?л н?тиже о?т?ст?к Италиядан ж?не шетелден к?ш?п келуд?? ?су?не байланысты. Халы?ты? шамамен 13,5% (122,946) шетелд?ктер ??райды, оларды? к?пш?л?г? Румыниядан (51,017), Мароккодан (22,511), Албаниядан (9,165), ?ытайдан (5483) ж?не Молдовадан (3417)
[6]
. Италияны? к?птеген солт?ст?к ?алаларынданда?ыдай, Туринде де зейнеткерлерд?? к?п б?л?г? бар. Халы?ты? 18 пайыз?а жуы?ы 20-?а толма?ан, ал 22 пайызы 65-тен ас?ан
[7]
. Турин ?алалы? агломерациясыны? хал?ы 1,7 миллион т?р?ын, Италияда т?рт?нш? орында, ал Турин муниципалды айма?ында 2,2 миллион адам т?рады. Орташа жасы - 43,7 жас
[8]
.
Бек?н?стерд??, сарайларды? к?п б?л?г? (атап айт?анда Палазцо Мадама), ба?тар мен ала?дар
XVI
-
XVIII
?асырларда
Савойя герцогт?г?н??
(кей?н?рек
Сардиния корольд?г?
) астанасын
Шамбериден
(?аз?рг?
Франция
) Туринге ауыстыру барысында салын?ан.
Туринн?? т?кб?рышты ?алалы? ??рылымы ежелг? Рим ?скери лагер?н?? орналасуына нег?зделген. ?аланы? к?р?кт? жерлер?не мыналар жатады:
- Шомылдыру р?с?м?н жасаушы Иоанн соборы Иса М?с?хт?? кеб?н?н са?тайды. Исаны? денес? ай?ыш?а шегеленгеннен кей?н оны? денес? д?л осы т?сен?шпен жабыл?ан деп есептелед?.
- Туринн?? басты р?м?здер?н?? б?р? ? ?аз?рг? уа?ытта Италияны? ?лтты? кинематография м?ражайы орналас?ан Моле Антонеллиана м?нарасы.
- Египет Турин м?ражайы ? ежелг? Египет ?ркениет?не арнал?ан Еуропада?ы ал?аш?ы мамандандырыл?ан м?ражай.
- Авток?л?к м?ражайы
- Ежелг? с?улет ескертк?штер?н?? ?ш?нде ежелг? Рим театры мен Палатина ?а?пасы (Палатина порты) ?ш?нара са?тал?ан.
- Суперга
монастыры б?к?л ?аланы? т?бес?нен бил?к етед?. Б?л с?улетш?
Филиппо Юварраны?
барокко
шедевр? ж?не Савойя ?й?н?? д?ст?рл? жерленген орны.
1997 жылы
ЮНЕСКО
Д?ниеж?з?л?к м?ралар
т?з?м?не Туриндег?
Савойя ?й?н??
ж?не оны? айналасында?ы т?р?ын ?йлерд? енг?зу туралы шеш?м ?абылдады, оларды? ?ш?ндег? е? ма?ыздылары:
|
|
|
|
|
| ?аланы? Палатин ?а?пасын ежелг? римд?ктер сал?ан
|
XVI-XVII ?асырларда?ы Валентино сарайы ? Савойя ?й?н?? резиденцияларыны? б?р?
|
Piazza Castello
|
Барокко Суперга базиликасы ?аланы? ?ст?нде
|
Палаццо Мадама
|