Bielorrusiako Errepublika
|
---|
Рэспубл?ка Беларусь
Республика Беларусь
|
Ereserkia
:
My Belarusy
|
|
Kokapena Europan
Mapa politikoa
|
|
Hiriburua
| Minsk
53°54′8″N 27°33′43″E
|
---|
Azalera
| 207.595 km² eta 207.600,496983 km²
|
---|
Punturik altuena
| Dzyarzhynskaya Hara
(en)
(345 m)
|
---|
Punturik sakonena
| Niemen
(90 m)
|
---|
Kontinentea
| Europa
|
---|
Mugakideak
| Letonia
,
Lituania
,
Polonia
,
Ukraina
,
Errusia
eta
Europar Batasuna
|
---|
|
Gobernu-sistema
| presidentzialismo
|
---|
Bielorrusiako presidentea
| Aliaksandr Lukaxenka
|
---|
Bierlorrusiako Lehen Ministroa
| Raman Galoutxenka
|
---|
Legebiltzarra
| Bielorrusiako Errepublikako Biltzar Nazionala
|
---|
Epai autoritatea
| Supreme Court of Belarus
(en)
|
---|
Harreman diplomatikoak
| Ikusi mapa Wikidatan
|
---|
Zeren kide
| |
---|
|
Biztanleria
| 9.155.978
(2024)
?44.639 (2023)
|
---|
Dentsitatea
| 44,11 bizt/km²
|
---|
Hizkuntza ofizialak
| |
---|
Erabilitako hizkuntzak
| |
---|
Ezkontzeko adina
| genero guztiak
: 18
|
---|
Emankortasun-tasa
| 1,62
(2014)
|
---|
Eskolaratu gabeko umeak
| 18.425
(2015)
|
---|
Alfabetizazioa
| % 100
(2009)
|
---|
Bizi-itxaropena
| 73,82683
(2016)
|
---|
Giniren koefizientea
| 24,4
(2020)
|
---|
Giza garapen indizea
| 0,808
(2021)
|
---|
|
BPG nominala
| 54.442.374.372,509 $
(2017)
6.719.716.551,8419 (2016)
|
---|
BPG per capita
| 5.733 $
(2017)
708 (2016)
|
---|
BPG erosketa botere paritarioa
| 179.475.338.235 nazioarteko dolar
(2017)
7.512.560.971 (2016)
|
---|
BPG per capita EAPn
| 18.895,594 nazioarteko dolar
(2017)
797,171 (2016)
|
---|
BPGaren hazkuntza erreala
| ?3 %
(2016)
|
---|
Erreserbak
| 7.315.236.708 $
(2017)
2.407.629.359 (2016)
|
---|
Inflazioa
| 5,7 %
(2019)
?4,9 (2016)
|
---|
|
Sorrera data
:
1991ko
abuztuaren 25a
eta
1991ko
irailaren 19a
|
|
Aurrezenbakia
| +375
|
---|
ISO 3166-1 alpha-2
| BY
|
---|
ISO 3166-1 alpha-3
| BLR
|
---|
Ordu eremua
| |
---|
Elektrizitatea
| 220 V. 50 Hz.
Europlug
(en)
eta
Schuko
(en)
|
---|
Internet domeinua
| .by
eta
.бел
(en)
|
---|
belarus.by
|
Bielorrusia
[1]
edo
Belarus
[2]
(
bielorrusieraz
:
Беларусь
,
b??.?a.rus?
;
errusieraz
:
Беларусь
edo Белоруссия,
b?????rus?????
), izen ofiziala
Bielorrusiako Errepublika
[1]
(
bielorrusieraz
:
Рэспубл?ка Беларусь
,
errusieraz
:
Республика Беларусь
),
ekialdeko Europako
estatu burujabea da, itsasorako irteerarik gabea.
Lituania
ipar-mendebaldean,
Letonia
iparraldean,
Errusia
ipar-ekialde eta ekialdean,
Ukraina
hegoaldean eta
Polonia
mendebaldean. 207.595 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta
2019an
9,47 milioi biztanle zituen.
[3]
Hiriburua
Minsk
da.
Historia gogorra izan du beti lehen Errusia Zuria zeritzanak. Lurraldea eskuratzeko etengabeko gerrak eta sarraski handiak izan dira, maiz banatu dute Errusia, Polonia, eta Lituaniak eta,
Lehen
eta
Bigarren
mundu gerretan, baita
Alemaniak
ere. 70 urtez
Sobietar Batasuneko
errepublika izan ondoren, Bielorrusia izeneko estatu berriak 1991ko abuztuan egin zuen independentzia adierazpena; ekonomia eta politika lotura estuagoak izan ditu Errusiarekin gainerako sobietar errepublika ohiek baino.
Ekialdeko Europan
dago, ipar latitudeko 51° eta 57° artean, eta ekialdeko longitudeko 23° eta 33° artean.
Estatu itsasgabea
da.
Lituaniarekin
du muga ipar-mendebaldean,
Letoniarekin
iparraldean,
Errusiarekin
ipar-ekialde eta ekialdean,
Ukrainarekin
hegoaldean eta
Poloniarekin
mendebaldean.
[4]
Bielorrusian
ordokiak
nagusi dira. Batez besteko altitudea 162 metrokoa da itsaso-mailaren gainetik.
Belaruskaia Hrada
(Белару?ская града?) muinoaldea nabarmentzen da erliebean. Bertan dago herrialdeko punturik gorena,
Hara Dziarzhynskaia
(Гара Дзяржынская), 345 metroko garaiera duena. Mendebalde hego-mendebaldetik ekialde ipar-ekialderako norabidea duten menditxo horiek bitan banatzen dute Bielorrusia: iparraldean, jatorri
glaziarreko
aintzira
eta
morrena
-muino ugari dago; hegoaldean,
Polesian
batez ere,
zingira
zabalak daude. Punturik apalena
Neman
ibaian dago (90 metro).
Hiru mila ibai baino gehiago daude.
Mendebaldeko Dvina
eta
Neman
ibaiak mendebalderantz doaz, eta
Baltikoan
itsasoratzen dira.
Dnieper
, berriz, hegoalderako norabidea du, eta
Itsaso Beltzean
du ahoa.
Sozh
,
Berezina
eta
Pripiat
Dnieperren adarrak dira.
Dnieper-Bug ubideak
Itsaso Beltza eta Itsaso Baltikoa lotzen ditu. Aintzirak, berriz, 11.000 inguru dira. Handiena
Naratx
(Нарач) da; 79,2 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 25 metroko sakonera dauka.
Itsaso Baltikoa nahiko gertu dagoenez, 257 kilometro punturik hurbilenean,
klima kontinental
epela dago. Neguak 105 eta 145 egun artean irauten du, eta udak 150 egun gehienez ere. Urtarrileko batez besteko tenperatura -6
ºC
izaten da eta uztailekoa 18 °C, hezetasun handiz. Urteko batez besteko
prezipitazioa
550 eta 700 mm artean izaten da.
Tenperaturak (°C) Bielorrusiako hiririk handienetan
[5]
Hiria
|
Uztaileko
minimoen
batezbestekoa
|
Uztaileko
maximoen
batezbestekoa
|
Urtarrileko
minimoen
batezbestekoa
|
Urtarrileko
maximoen
batezbestekoa
|
Minsk
|
12
|
21
|
?7
|
?3
|
Homel
|
14,7
|
25,1
|
?6,9
|
?2
|
Mahiliou
|
12,7
|
23,6
|
?7,8
|
?3
|
Vitsebsk
|
13,6
|
23,5
|
?7,7
|
?2,9
|
Hrodna
|
12
|
21
|
?6
|
?1
|
Brest
|
14,2
|
24,9
|
?4,9
|
-0,1
|
Herrialdearen ia herena jendegabeko
baso
zabalez (
puxtxa
-z) estalirik dago. Iparraldean
koniferoen
basoak,
urki
eta
haltzekin
, dira nagusi. Mendebaldean
Belavezhskaia Puxtxa
dago, Polonia eta Bielorrusiako lurretan. Europako basorik zaharrenetako bat da, eta
Europako bisontearen
azken babeslekua.
Polotskeko Printzerria
X. mendeko
kroniketan aipatzen da lehenbiziko aldiz, eta
Minsk
1067an
.
XII. mendean
, Polotskeko Printzerria
Kieveko Rusaren
barnean zegoen.
XIII. mendean
,
Mongolen inbasioaren
ondoren, Kieveko Rusak gainbehera egin zuen, eta Polotskeko Printzerria
Lituaniako Dukerri Handian
sartu zen.
1386an
, Lituaniako Dukerri Handia eta
Poloniako
Erresuma batu ziren.
1568an
Bi Nazioen Errepublika
sortu zuten.
1569an
,
Francysk Skaryna
humanistak
bielorrusierazko
lehenbiziko
biblia
argitaratu zuen.
XVIII. mendean
Errusiar Inperioa
Bielorrusiako lurrak beretuz joan zen:
Vitsebsk
,
Polotsk
eta
Homel
1772an
,
Minsk
1793an
eta
Brest
1795ean
.
1812an
,
Napoleonen
armadak inbaditu zuen. Zenbait hilabete geroago,
Berezina
ibaia gurutzatzean,
frantziar
armadak galera handiak izan zituen (
Berezinako gudua
).
XIX. mendean
,
Nikolas I.a
eta
Alexandro III.a
tsarrak
Bielorrusia errusiartzen saiatu ziren.
Lehen Mundu Gerran
,
Alemaniar Inperioak
herrialdea okupatu zuen.
1918an
,
Bielorrusiar Errepublika Nazionala
aldarrikatu zen, baina hamar hilabete baino ez zuen iraun.
1921ean
,
Polonia-Sobietar Batasuna Gerraren
ondoren, Bielorrusiako lurrak
Polonia
eta
Sobietar Batasunaren
artean banatu ziren.
1920ko
hamarkadatik aurrera, bielorrusiartze politika bultzatu zuen sobietar botereak:
bielorrusiera
bihurtu zuen irakaskuntza, administrazio eta hedabideen hizkuntza, eta bielorrusiarrak ipini zituen alderdiaren eta estatuaren erakundeetako erantzukizuneko postuetan. Alabaina, nekazari giroko bielorrusiar kulturaren usadioak hankazgoratu egin ziren
1928tik
aurrera, landaldean ipinitako baldintza berrien ondorioz; aldi berean, bielorrusiar komunistak erruz desagertu ziren
Stalinen
garaian. Sobietar moldeko gizarte berri horren sorrerak bielorrusiar asko bultzatu zuen atzerrira, eta errusiartze prozesu sendoa izan zen, Ukrainian baino handiagoa.
1939an
,
Molotov-Ribbentrop itunari
jarraituz, Sobietar Batasunak Poloniako ekialdea inbaditu zuen; eskualde hori
Bielorrusiako Sobietar Errepublika Sozialistari
erantsi zitzaion.
1941ko
ekainaren 22an, ordea,
Alemaniak
Sobietar Batasunari eraso egin zion (
Bizargorri Operazioa
), eta 1941eko abuztuan Bielorrusia
Hirugarren Reicharen
mendean gelditu zen.
Bigarren Mundu Gerra
amaitu zenean herrialdea suntsiturik zegoen.
Arazo ekonomikoak eta
Txernobylgo hondamendiaren
ondorioak daude, bielorrusiar nazionalismoaren aurretik,
1991ko
abuztuaren 25ean aldarrikatu zen independentziaren jatorrian.
Kurapatyko
hezurtegia aurkitu izanak,
1988an
, Bielorrusiako Fronte Demokratikoaren garapena bultzatu zuen (Herri Frontea gero). Alabaina, alderdi haren indarra ez zen hain handia: 1991ko martxoko erreferendumean, % 82k Sobietar Batasunaren aldeko botoa eman zuen, eta Minsken izenpetu zen
Estatu Burujabeen Erkidegoaren
sorrera.
Arazoak gizarte alorrekoak ziren batez ere: 1991. urtean, greba gogorrak izan ziren prezioen goraldiaren kontra. Parlamentuko presidente berria,
Stanislav Xuxkevitx
, oposiziotik gertukoa, herrialde barneko istiluak baretzen saiatu zen, sobietar ohiekiko loturak eten gabe. Diputatuek postu hartatik egotzi zuten
1994aren
urtarrilean eta, denen ezusterako,
Aliaksandr Lukaxenka
populista irten zen lehendakari uztailaren 10ean, ustelkeriaren kontrako borrokan eta Errusiara hurbildu beharrean oinarritutako kanpaina baten ondoren. Presidente berriak berehala hartu zituen ahalmen guztiak. Lukaxenkak bielorrusiarren nostalgiarekin jokatzen zuen, independentzian ikusten baitzuten haiek beren kalte guztien sorburua: Errusiara hurbiltzea proposatzen zuen,
errusiera
ipini zuen berriz bigarren hizkuntza ofizial gisa, eta bandera gorria berrezarri zuen. Oposizio molde guztiak ezabatu zituen; hala, prentsa isilarazi zuen, eta atxiloketa arbitrarioak ugaldu ziren.
1998ko
abenduan, akordio bat egin zen Errusiaren eta Bielorrusiaren artean, estatu bateratu baten bidea urratzeko, zeinean biek beren beregaintasuna gordeko duten.
Bielorrusiaren atzerriko politikagintzaren ezaugarriak presidentearen autoritarismoa eta gerra hotzaren garaiaren nostalgia dira, mundua bi bloketan banatuta zegoenekoa. 1998ko udaberrian Mendebaldeko enbaxada sail bat hustutzea agindu zuelarik, okerrera egin zuten lehendik ere aski nahasiak ziren nazioarteko komunitateariko harremanek. Ekonomian, Sobietar Batasunaren garaian nahiko oparoa izan ondoren, oso urte latzak bizi izan zituen Bielorrusiak independentziaren ondoren. Nolanahi ere, oso lagungarriak gertatu zitzaizkion Errusiarekiko harreman estua izatea. Baina, aldi berean, gobernuaren zalantzak eta borondate politikoaren falta zeuden
1993an
egoera hainbeste hondatu izanaren jatorrian: oso inflazio handia, errentaren beherakada eta langabeziaren areagotzea. Lukaxenka boterera irisi izanak erreforma ekonomikoen eta pribatizazioen prozesu hasi berria oztopatu zuen.
2001eko
hauteskundeetan Lukaxenkak lortu zuen berriz ere presidente hautatua izatea. Harrezkero,
2006ko
,
2010eko
eta
2015ko
bozak irabazi zituen. 2010eko hauteskundeen ostean, egundoko protesta oldea piztu zen herrialdean, eta poliziak 630 lagun atxilotu zituen, tartean presidentearen kontra lehiatu ziren oposizioko bederatzi hautagaietatik zazpi.
[6]
Errepublika presidentzialista
da. Egun indarrean dagoen konstituzioa
1994koa
da. Estatuburua errepublikako presidentea da, eta lehen ministroa gobernuburua. Aginpide legegilea Bielorrusiako Errepublikako Biltzar Nazionalaren (Нацыянальны сход Рэспубл?к? Беларусь,
Nacyjanalny schod Respubliki Biełaru?
) esku dago. Bi ganbera dauzka: Errepublikako Kontseilua (Савет Рэспубл?к?,
Saviet Respubliki
), 64 kide dituena; eta Ordezkarien Etxea (Палата Прадста?н?ко?,
Palata Pradstawnikow
), 110 kide dituena.
[7]
Bielorrusia sei eskualdetan (
oblast
) eta estatus bereziko hiri batean (
Minsk
, Bielorrusiako hiriburua) banatzen da. Oblastak
raionetan
zatiturik daude.
9.475.174 biztanle zituen 2019an.
[3]
Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 15,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,9, 25-54 urte bitartekoak % 44,5, 55-64 urte bitartekoak % 14,4, eta 65 urtetik gorakoak % 15,2. Bizi itxaropena 73,2 urtekoa da; 67,8 urtekoa gizonezkoena eta 79 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak).
[7]
Bielorrusiako biztanleria homogeneoa da; biztanle gehienak, % 83,7,
bielorrusiarrak
dira, eta beste gizataldeak (
errusiarrak
, % 8,3;
poloniarrak
, % 3,1;
ukrainarrak
, % 1,7),
[7]
txikiak eta haien oso gertukoak dira.
Judu
komunitate handi bat zegoen, baina
naziek
sarraskitu zituzten okupazioaren garaian, eta gaur egun % 1 baino gutxiago dira (biztanleriaren laurden bat desagertu zen
Bigarren Mundu Gerran
).
Bielorrusiera eta errusiera dira hizkuntza ofizialak. Errusiera gehiago erabiltzen da (% 70,2), bielorrusiera baino (% 23,4).
Polonieraz
eta
ukrainieraz
mintzatzen diren gutxiengo batzuk daude.
[7]
2011ko zenbatespenaren arabera, biztanleen % 48,3
kristau ortodoxoak
dira, % 41,1
erlijiorik gabeak
, eta % 7,1
katolikoak
.
[7]
2015ean
,
nekazaritzan
ziharduen biztanle aktiboen % 9,7, eta nazio produktu gordinaren % 8 ematen zuen. Lurra pobrea baita, ezin da gauza askorik landu: zerealak eta patatak dira gai nagusiak.
[7]
Lehen, Bielorrusiak ekoizten zuen sobietar
lihoaren
herena; lihoak, ordea, oso atzera egin du urteotan. Bestalde, garrantzitsuak dira haragi eta esne ekoizpena; behiak eta zerriak hazten dira.
Industria azpiegitura ia osorik berregin behar izan zen
Bigarren Mundu Gerraren
ondoren, gerra ikaragarri gogorra izan baitzen Bielorrusian. Mekanika da industriaren alor nagusia; industria astuna kimika eta petrokimikara dago bildua. Hidrokaburo hobiak eskasak dira, baina bada oliobide bat, Adiskidetasunarena (
Druzhba
), erdialdeko Europako antzinako herrialde sateliteak hornitzen dituena, eta haren inguruan petrolioa fintzeko industria garrantzitsua sortu da.
Ekonomia erreforma gutxi egin da 1995. urteaz gero; Lukaxenka presidenteak herrialdea merkatuko sozialismo delakoaren bidean jarri zuen urte hartan. Politikagintza molde horretan, Lukaxenkak berriz ezarri zituen administrazio kontrolak prezioen gainean, eta enpresa pribatuen kudeaketan esku hartzeko estatuaren eskubidea zabaldu zuen. Hori zela-eta, negozio pribatuen kontrako giroa sortu zen, barneko eta kanpoko inbertsioak eragotzi zituena. Gobernuak artifizialki berpiztu zuen ekonomia ekoizpena 1996. urte erdialdetik aurrera, kredito lasterren bidezko hedapen politikagintza butzatuz. Inflazioa menderatu nahian, oso handia baitzen (% 182, 1998an), gobernuak prezio kontrol zorrotzak jarri zituen elikagai eta kontsumo gaien gainean, eta horren ondorioz, janari eskasia sortu zen:
esnekiak
,
oilaskoa
eta zerrikia erosteko ilara luzeak ohikoak ziren 1998ko azken hilabeteetan.
Bielorrusiar errubloaren baliogabetzea eteteko helburuaz, Lukaxenkak sistema berri nahasi bat jarri zuen indarrean 1997an, diru indartsuak legez erosi eta saltzekoa. Sistema berri hori ez zen batere onuragarria izan, aitzitik, diruaren izugarrizko baliogabetzea ekarri zuen. Inflazio handiaz eta diru erregimen artifizialaz gainera, gobernu zentral eta lokalen presioa pairatu behar izan zuten enpresek: arautegien aldaketa arbitrarioak, ikuskatze zorrotzak, eta legezkoak izandako ekimenak debekatzen zituzten arautegi berrien aplikazio atzeraeraginezkoak. Beste arazo garrantzitsua merkataritzaren defizit handia da. Langabetu ofizialak % 0,8 ziren 2017an,
[7]
baina langile asko dago azpienpleguan.
|
---|
|
1
Herrialdearen zati bat edo osoa ez dago geografikoki
Europan
.
2
Nazioartean ez dago guztiz onartua.
3
Europatik kanpo lurraldeak ditu.
|