Diktatoreco a? Diktaturo estas politika sistemo , en kiu registaro (kaj precipe ?ia estro ) postulas ion kaj ?iuj aliaj devas obei, sed ne ?iam devas temi pri estro de ?tato , sed anka? povas temi pri estro de urbo , vila?estro , tribestro a? ?enerale pri persono, kiu klinas al tiu ?i stilo de sistemo e? ne devante esti ies estro.

Diktaturo estas a?tokrateca a? a?toritatema ?tatformo en kiu registaro estas regita fare de individuo: nome diktatoro kiel en oligarkio . ?i estas a?tokrateca formo de absoluta regado , per gvidado senrestrikta perle?e, konstitucioj , a? aliaj sociaj kaj politikaj faktoroj ene de la ?tato kiu estu super la diktatoro , kaj sen potencdisi?o , tiel ke la diktatoro kontrolas la tri registarajn bran?ojn: la le?dona povo , la ju?istaro kaj la ekzekutivo .

Diktaturo povas esti ?tatkontrolita fare de unu persono, a? grupeto de homoj . En tiu ?tatformo la potenco ripozas tute sur la persono a? grupo de homoj, kaj povas esti akirita fare de perforto a? de heredo : escepte e? de balotado . La diktatoro(j) anka? povas preni for multon da la libereco de ?iaj popoloj .

Oni kutime faras distingon inter diktaturo kaj monarkio (inkluzive de absoluta monarkio , en kiu la monarko centralizas ?iujn regopovojn), en kiu ekzistas argumento por la legitimeco de registaro per heredo a? konstitucia tradicio.

Tipoj [ redakti | redakti fonton ]

La plej ?enerala esprimo estas despotismo , ?tatformo en kiu ununura unuo regas per a?tokratio . Tiu unuo povas esti individuo, kiel en a?tokratio, a? ?i povas esti grupo, ^[2] kiel en oligarkio . Despotismo povas signifi tiranecon (domineco tra minaco de puno kaj perforto), a? absolutismon ; a? diktaturo (?tatformo en kiu la reganto estas absoluta diktatoro, ne limigita fare de konstitucio , le?oj a? opozicio, ktp.). ^[3] Diktaturo povas preni la formon de absolutismo a? totalismo .

Diktaturo estas "?tatformo en kiu a?tokratio estas koncentrita en diktatoro a? malgranda grupo" a? "registara organizo a? grupo en kiu a?tokratio estas tiel koncentrita", ^[4] dum demokratio , kun kiu la koncepto de diktaturo ofte estas komparita, estas difinita fare de la plej multaj homoj kiel ?tatformo kie tiuj kiuj regas estas elektitaj tra ?eneralaj vo?donoj. A?toritatemaj diktaturoj estas tiuj kie ekzistas malmulte da politika mobilizado kaj "grupeto ekzercas potencon ene de formale malklare difinitaj limoj sed fakte tre anta?videblaj". ^[5] Totalismaj diktaturoj implikas "ununuran partion gviditan fare de ununura potenca individuo kun potenca sekreta polico kaj tre evoluinta ideologio." ?i tie, la registaro havas "totalan kontrolon de amaskomunikiloj kaj sociajn kaj ekonomiajn organizojn". ^[6] Hannah Arendt etikedis totalismon kiel nova kaj ekstrema formo de diktaturo implikante izolitajn individuojn en kiuj ideologio ludas ?efan rolon en difinado kiel la tuta socio devus esti organizita. ^[7] Juan Linz argumentas ke la distingo inter a?toritatema registaro kaj totalitarismo estas ke dum a?toritatisma ser?as sufoki politikon kaj politikan mobilizadon (malpolitikigo), totalitarisma ser?as kontroli politikon kaj politikan mobilizadon. ^[8]

Diktaturoj povas esti klasifikitaj la? kelkaj manieroj, kiel ekzemple:

• Militista re?imo, eble la plej oftaj, ?ar apogo de armeo (a? de sektoro el tiu) povas esti definitiva; "arbitracianta" kaj "reganta" specoj povas esti distingitaj; arbitraciantaj registaroj estas profesiaj, civil-orientitaj, volante prirezigni potencon post kiam problemoj estis solvitaj, kaj apogas la ekzistantan socian ordon; "regantaj" specoj rigardas civilulojn kiel malkompetentulojn kaj havas neniun intencon de resendado de potenco al ili, estas sa?e organizitaj, kaj havas koheran ideologion. ^[9]
• Unupartia ?tato , "malfortaj" kaj "fortaj" versioj povas esti distingitaj; en malfortaj unupartiaj ?tatoj, "almena? unu alia aktoro superbrilas la rolon de la partio (kiel ununura individuo, la militistaro, a? la prezidanto)." ^[10] La epokoj de Josif Stalin en Sovetunio ^[11] kaj de Mao Zedong en ?inio , de Mustafa Kemal Ataturk kaj ?smet ?nonu en Turkio povas funkcii kiel ekzemploj. ^[12]
• Personisma ?tato
• Hibridaj formoj, nome iaspeca kombina?o de la tipoj supre menciitaj.

• Monarkiaj diktatorecoj estas re?imoj en kiu "persono de re?a deveno heredis la postenon de ?tatestri kongrue kun akceptata praktiko a? konstitucio". Re?imoj ne estas konsiderata diktatorecoj se la monarka rolo estas relative ceremonia sed absolutaj monarkioj , kiel Saudarabio povas esti konsiderataj heredaj diktatorecoj . La reala politika povo devas esti plenumita de la monarko ?e re?imoj klasitaj kiel tiaj. Elitoj en monarkioj estas tipe membroj de la re?a familio . ^[14]

Origino de la povo [ redakti | redakti fonton ]

Diktatoroj povas atingi povon per nombraj vojoj, nome la jenaj ekzemple:

• Familia diktaturo - heredante povon tra familiaj ligoj, kiaj ?e Haitio (Duvalier), Nikaragvo (Somoza), Nord-Koreio ktp.
• Militista diktaturo - tra militista forto ( armeo ) a? pu?o . En Latinameriko , militistaj diktatorecoj estis ofte regataj de komitatoj konataj kiel militistaj juntoj . En Hispanio la diktaturo de Francisco Franco estis muntita post pu?o kaj sekva enlanda milito , post kio la armeo konservis povon e? post la morto de la diktatoro, kvardek jarojn poste.
• Konstitucia diktaturo - diktatoraj povoj havigita per konstituciaj rimedoj (ofte provizore kaze de ur?o). Diskutinda povas esti la kazo de Venezuelo dum la preska?-diktatoreco de Nicolas Maduro .
• Mempu?o - per nuligo de ekzistantaj demokratiaj mekanismoj post atingi povon per konstituciaj rimedoj ( Hitlero dekomence, a? Primo de Rivera en 1923 en Hispanio .

Funkciado [ redakti | redakti fonton ]

Sekreta polico (a? politika polico ) estas formita per spionaj, sekurecaj a? policaj agentejoj kiuj kovras operacojn kontra? politikaj opoziciantoj kaj disidentoj . Organizoj de sekreta polico estas karakteraj de totalismaj re?imoj. Uzita por protekti la politikan povon de individua diktatoro a? a?toritatisma re?imo, la sekreta polico ofte funkcias ekster la le?aro kaj estas uzata por subpremadi disidentojn kaj malfortigi la politikan opozicion, ofte per perforto.

En diktaturoj ne ekzistas apartigo de povoj , kaj tiele la diktatoro, unika partio a? reganta grupo a? familio havas totalan kontrolon de la parlamento a? le?ofara institucio, de la jura povo kaj tribunaloj, de la armeo , de la polico kaj de ?iuj ?tataj instancoj, krom de la amaskomunikilaro.

Stabila diktaturo [ redakti | redakti fonton ]

Stabila diktaturo estas diktaturo kiu povas resti en povo por longaj periodoj. La stabila diktaturteorio koncerne Sovetunio eltenis ke post la sinsekvaj krizoj sekvante la morton de Josif Stalin , la venka gvidanto supozis la statuson de stalinista diktatoro sen la teroraparataro de Stalin. ^[15] ?ilio kaj Paragvajo estis konsideritaj kiel stabilaj diktaturoj en la 1970-aj jaroj . ^[16] Estis argumentite ke stabilaj diktaturoj kondutas alimaniere kiel malstabilaj diktaturoj. Maria Brouwer opinias ke "ekspansiemaj politikoj povas malsukcesi kaj subfosi la a?toritaton de la gvidanto. Stabilaj diktatoroj, faris tial, estu emaj sindeteni de armea agreso. Tio validas por imperiaj ?inio , Bizanco kaj Japanio , kiuj sindetenis de vastigado de sia imperio ?e iu punkto en tempo. Emer?antaj diktatoroj, kompare, volas gajni la subtenon de homoj promesante al ili ri?a?on de transprenado de hejma a? fremda ri?a?o. Ili havas ne multon perdindan okaze de malsukceso, dum sukceso povus levi ilin al pozicioj de ri?a?o kaj potenco." ^[17]

Mezuri diktatorecojn [ redakti | redakti fonton ]

Unu el la taskoj en politika scienco estas mezuri kaj klasigi re?imojn ?u diktatorecajn ?u demokratiajn. Freedom House , Polity IV kaj Democracy-Dictatorship Index estas tri el la plej uzataj datumbazoj fare de politikaj sciencistoj. ^[18]

?enerale, estas du esploraj alproksimi?oj: la minimuma alproksimi?o, kiu fokuzas sur la fakto ?u lando havas kontinuajn balotojn kiuj estas konkurenceblaj, kaj la substanca alproksimi?o, kiu etendas la koncepton de demokratio por inkludi homajn rajtojn , gazetliberecon , kaj la regadon de la le?o . La Demokrati-Diktatoreca Indekso estas vidata kiel ekzemplo de la minimuma alproksimi?o, dum la Polity datuma serio, estas pli substanca. ^{[19] [20] [21] [22]}

Historio [ redakti | redakti fonton ]

Inter la du mondmilitoj , oni priskribis kvar tipojn de diktatorecoj: nome Konstitucia, Komunisma (teorie kiel la " diktatoreco de la proletaro "), Kontra?revolucia kaj fa?isma . Ekde la Dua Mondmilito , oni agnoskis pli lar?an gamon de diktatorecoj, kiel la diktatorecoj de la Tria Mondo , teokratiaj a? religiaj diktatorecoj kaj dinastiaj a? famili-bazitaj diktatorecoj. ^[23]

Diktatoroj en la Roma Respubliko [ redakti | redakti fonton ]

Dum la Respublika fazo de la Antikva Romo , Romia diktatoro estis la speciala magistrato kiu tenis bone difinitajn povojn, normale por ses monatojn por unu regotempo, kutime kombine kun konsuleco . Romiaj diktatoroj ricevis absolutan povon dum epokoj de neceso. Dum plenumo, ilia povo estis origine nek arbitra nek nekomprenebla, kaj estis subjekto de juro kaj oni postulis aljustigon de ilia agado. Ne estis tiaj diktatorecoj post la komenco de la 2a jarcento a.K. kaj postaj diktatoroj kiel Sulao kaj la romiaj imperiestroj praktikis la povon multe pli personece kaj arbitre. ?ar la romia imperiestro estis anka? re?o kiel tuto sed sen tiu nomo, ?ar tiu koncepto restis tabua por la tradicia Romia socio, la institucio ne estis anta?enigita en la cetero de la Romia Imperio .

19a-jarcentaj Latinamerikaj ka?diloj [ redakti | redakti fonton ]

Post la falo de la hispana kolonia regado , variaj diktatoroj enpovi?is en multaj sendependi?intaj landoj. Ofte estrante privatan armeon, tiuj ka?diloj a? mem-nomumitaj politik-militistaj estroj, atakis malfortajn naciajn registarojn post ili kontrolis la politikajn kaj ekonomiajn povojn de unu regiono, kun ekzemploj kiel Antonio Lopez de Santa Anna en Meksiko kaj Juan Manuel de Rosas en Argentino. Tiaj diktatoroj estis referencataj anka? kiel " personismaj ".

La tajdo de militistaj diktaturoj en Centra kaj Sudameriko en la dua duono de la 20-a jarcento lasis partikularan markon sur la kulturo de Latinameriko . En Latinamerika literaturo , la sub?enro de pridiktatora romano kiu defiis la povon kaj subprememon de diktatorecoj kaj de Ka?dilismo estas grava ?enro. Tiele kiel sekvo estas multaj filmoj kiuj priskribas tiujn Latinamerikajn militre?imojn.

Kurioze la unua romano kiu estis verkita pri latinamerika diktatoro estus publikigita ne de latinamerika, sed de hispana verkisto, nome Ramon Maria del Valle-Inclan , kiu metis en "Tirano Banderas" sian sperton en Meksiko . "El senor Presidente" (1946) de Miguel Angel Asturias fokusi?as pri la figuro de la diktatoro, dum "Torotumbo" (1956) fokusi?as al insurekcio kontra?diktatora okazanta en tempo de karnavalo . Aliaj latinamerikaj verkistoj kiel Gabriel Garcia Marquez en "El otono del patriarca", Augusto Roa Bastos en "Yo, el supremo", Alejo Carpentier en "El recurso del metodo" o Mario Vargas Llosa en "La fiesta del chivo" ripetas tion kio i?is beda?rinda temo kaj en la fikcio kaj en la realo.

Komunismo kaj Fa?ismo en diktaturoj de la 20-a jarcento [ redakti | redakti fonton ]

En la unua duono de la 20a jarcento, komunismaj kaj fa?ismaj diktatorecoj aperis en vario de science kaj teknologiaj progresintaj landoj, kio estas tre diferenca fenomeno el la diktatorecoj en Latinameriko kaj ?e post-koloniaj diktatorecoj en Afriko kaj Azio. ?efaj ekzemploj de modernaj totalismaj diktatorecoj estas jenaj:

• La Nazia Germanio de Adolf Hitler , Hideki Tojo en Japanio , Benito Mussolini en Italio , Francisco Franco en Hispanio , Salazar en Portugalio , la Diktatoreco de la koloneloj en Grekio kaj aliaj fa?ismaj a? totalismaj ekstremdekstraj diktatorecoj unuflanke;
• Jozefo Stalino en Sovetunio , Mao Zedong en la Popola Respubliko ?inio , la dinastio de Kim Il-sung en Norda Koreio kaj en aliaj komunismaj diktatorecoj kiuj aperis post la Dua Mondmilito en Centra E?ropo, Orienta E?ropo, Orienta Azio kaj aliaj landoj (ekzemple en Afriko) aliflanke.

Diktatorecoj en Afriko kaj Azio post la Dua Mondmilito [ redakti | redakti fonton ]

Post la Dua Mondmilito , diktatoroj establis sin mem en kelkaj novaj ?tatoj de Afriko kaj Azio, ofte malprofite a? malsukcese al konstitucioj hereditaj el la koloniaj potencoj . Tiuj konstitucioj ofte malsukcesis funkcii sen forta meza klaso kontra? la anta?ekzistanta a?tokrata regado. Kelkaj elektitaj prezidentoj kaj ?efministroj kapta?is la povon subpremante la opozicion kaj instalante unu-partian regadon kaj aliaj establis militistajn diktatorecon danke al siaj armeoj . ?ia ajn estu ilia formo, tiuj diktatorecoj havis kontra?an efikon sur la ekonomia kresko kaj la kvalito de politikaj institucioj. ^[24] Diktatoroj kiuj estis en posteno dum longa periodo de tempo trovis pli kaj pli malfacile funkciigi plifirmigajn ekonomiajn politikojn.

Ofte citita ekspluatema diktatoreco estas la re?imo de Mobutu Sese Seko , kiu regis en Zairo el 1965 ?is 1997, kaj fra?dis ?irka? 5 mil milionoj de usonaj dolaroj el sia lando. ^[25] Pakistano estas alia lando kiu estis regata de tri militistaj diktatoroj dum preska? 32 jaroj en 7 jardekoj de ties ekzistado. Dekomence ?e Generalo Muhammad Ajub ?an kiu regis el 1958 ?is 1969. La posta estis Generalo Zia-ul-Hak kiu uzurpis la povon en 1977 kaj plutenis ?in la plej longda?ra ?is li mortis en aviadila akcidento en 1988. Dek jarojn post Zia, la Generalo Pervez Mu?arraf ekhavis la kontrolon post malvenko kontra? Barato en la Kargila Milito . Li restis en povo dum 9 jaroj ?is 2008 ^[26] .

Demokratiigo [ redakti | redakti fonton ]

La tutmonda dinamiko de demokratiigo estis ?losila demando inter politikaj sciencistoj. ^{[27] [28]} Oni diras, ke la Tria Demokratiiga Tajdo turnis kelkajn diktatorecojn en demokratioj ^[27] (vidu anka? la kontraston inter la du bildoj de la Demokrati-Diktatoreca Indekso en 1988 kaj 2008).

La manieroj per kiuj la diversaj landoj transiris el diktatorecoj al demokratioj estis same diversaj. Tio videblas en la komparo de du tre proksimaj (geografie) cirkonstancoj, nome en Portugalio kaj en Hispanio en la mezo de la 1970-aj jaroj . Amba? landoj estis suferintaj diktatorecojn (en Hispanio multe pli mortiga), sed en Portugalio okazis samtempe koloniisma milito en preska? ?iuj ties kolonioj en Afriko, kiuj deziris sendependigon. Sekve granda parto de la armeo estis kontra? la registaro kaj ?ia koloniisma politiko; alivorte granda sektoro de la armeo estis maldekstrema kaj preta interveni por influi en la politiko. Aliflanke en la najbara Hispanio la politika sektoro favora al la diktatoro Francisco Franco perdis povon, la socio mobilizi?is kontra?e, dum plej parto de la hispana armeo estis kontra? la demokratiigo.

En la 25a de aprilo 1974 okazis en Portugalio la pu?o kiu poste estis nomita Revolucio de la Diantoj ; la maldekstraj armeanoj enpovi?is, nuligis la diktatoremajn sektorojn de la polico kaj instalis unue demokratajn instituciojn kaj poste e? maldekstrajn registarojn, kiuj sendependigis la eks-koloniojn. En la najbara lando, la 20an de novembro 1975 mortis la diktatoro Francisco Franco, kiu iel estis preparinta la finigon de sia re?imo nomumante sukcedanton kiel ?tatestro Juan Carlos de Burbono, kiu tuj i?os la re?o de Hispanio . Tamen la poste nomita Hispana transiro al demokratio iris multe pli malrapide: la frankismaj sektoroj en la ekonomiaj sektoroj, la polico kaj la armeo bremsis la demokratiigon kaj e? ?is nuntempe (preska? duono de jarcento) ankora? ne plenumi?is diversaj politikoj rilataj al la transiro kaj al la nuligo de la diktatorecaj institucioj.

Unu el la argumentoj kiujn la registaro de George W. Bush uzis konstante dum la preparo de la invado de Irako en 2003 estas ke necesas elpostenigi Saddam Hussein kaj ke instali demokratian registaron en Irako helpus la plifortigon de demokratio en Mezoriento . ^[29] Tamen, la rezulto de ekonomiaj kaj strategiaj interesoj estis terura enlanda milito , kiu estis transigita al la najbara Sirio , la plifortigon de la islamisma terorismo kaj la malstabilecon de la tuta mondoregiono. Krome la? The Huffington Post , "La 45 landoj kaj teritorioj kun malmulta a? neniu demokratia regado reprezentas pli ol duono de la ?irka? 80 landoj en kiuj estas militbazoj de Usono. Esplorado fare de la politika sciencisto Kent Calder konfirmas kio estas konata kiel la "diktatoreca hipotezo": Usono tendencas subteni diktatorojn (kaj aliajn nedemokratiajn re?imojn) en landoj kie Usono disponas el militbazaj instala?oj." ^[30]

Kelkaj diktatoroj [ redakti | redakti fonton ]

Averto: Tiu listo estas nur informa kaj tio ne supozigas, ke ?iuj en la listo estis samgrade diktatoroj. Estas diversaj kriterioj por mezuri la gradon de diktatoreco de diktatoroj kaj iliaj re?imoj. Inter tuj kriterioj gravas la nombro de mortintoj, graveco de torturoj kaj aliaj suferoj kiujn okazigis iliaj diktatorecoj, la manko de libereco, la arbitreco de la politikaj decidoj, la avaremo de la diktatoroj, la longda?reco de la regotempo, la profito kaj malprofito kiujn ili okazigis por sia popolo ktp. ?enerale la sube listitaj politikistoj regis en landoj kaj epokoj en kiuj tute nek estis liberaj balotoj nek liberecoj nek respekto por homaj rajtoj . Tamen la konsidero de tiuj diktatoroj a? kvaza?-diktatoroj multe dependas de la menciitaj diversaj kriterioj. Menciindas la jenaj:

Kongrue kun la dumlonga masklisma apartigo de virinoj el la registaraj postenoj, kvankam ne neekzistanta partopreno ( Golda Meir , Margaret Thatcher , Benazir Bhutto , Indira Gandhi , Angela Merkel ktp.), rimarkindas la absoluta manko de registinoj en tiu listo; same menciindas, ke en kelkaj okazoj diktatoroj de tiu listo ?uis la aktivan akompanon de siaj edzinoj (e? post siaj mortoj), kiel ekzemple Nicolae Ceau?escu , Francisco Franco , Ferdinand Marcos kaj Augusto Pinochet .

Tiutemaj filmoj [ redakti | redakti fonton ]

Vidu anka? [ redakti | redakti fonton ]

Notoj [ redakti | redakti fonton ]

Bibliografio [ redakti | redakti fonton ]

• Friedrich, Carl J.; Brzezinski, Zbigniew K. (1965). Totalitarian Dictatorship and Autocracy (2a. eld.). Praeger.
• Bueno de Mesquita, Bruce; Alastair Smith, Randolph M. Siverson and James D. Morrow (2003). The Logic of Political Survival . The MIT Press. ISBN 0-262-63315-9 .
• William J. Dobson (2013). The Dictator's Learning Curve: Inside the Global Battle for Democracy . Anchor. ISBN 978-0-307-47755-2 .
• Bruce Bueno de Mesquita kaj Alastair Smith (2011). The Dictator's Handbook: Why Bad Behavior is Almost Always Good Politics . Random House. p. 272. ISBN 978-1-61039-044-6 . OCLC 701015473.
• Jan C. Behrends: Dictatorship: Modern Tyranny Between Leviathan and Behemoth , en Docupedia Zeitgeschichte, 14a de marto 2017. Alirita la 11an de junio 2019.
• Kolektiva, Le Guide Supreme, petit dictionnaire des dictateurs , Ginkgo editeur, 2008 ( ISBN 978-2846790611 )
• Jean-Claude Rolinat, Hommes a poigne et dictateurs oublies de l'Amerique exotique , Pardes, 2007 ( ISBN 978-2867143779 )
• Sophie Chautard, Les dictateurs du XXe siecle , Studyrama, kol. ≪Perspectives≫, 2006, 223 p. ( ISBN 2844727859 )
• Maurice Duverger, Dictatures et legitimite , PUF, 1982.
• Bonvecchio, Claudio. Il potere della paranoia: il mito del Dittatore, SocietaMutamentoPolitica; Florence Vol. 3, Fasc. 6, (2012): 63-78.
• En tiu ?i artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Dictatorship en la angla Vikipedio.