Bonn

?emelurboj
	Oksfordo ? La-Pazo ? Opole ? Tel-Avivo ? Potsdam ? Bu?aro ? Aveiro ? Yogyakarta ? Minsko ? Belfasto ? Cape Coast ? Budafok ? Ramallah ? ?engduo vd

	Bonn
Bonn (Germanio)
urbego ? ?efregioncentro ? universitata urbo ? federacia urbo ? eksterdistrikta urbo de Nordrejn-Vestfalio ? urba komunumo de Germanio ? sidejo de registaro ? rezidejo ? urbo
?emelurboj
	Oksfordo ? La-Pazo ? Opole ? Tel-Avivo ? Potsdam ? Bu?aro ? Aveiro ? Yogyakarta ? Minsko ? Belfasto ? Cape Coast ? Budafok ? Ramallah ? ?engduo vd
Administrado
Federacia lando	Nordrejn-Vestfalio
Distriktaro	Distriktaro Koln
Distrikto	eksterdistrikta urbo
Regiono	Rejnlando
Urborajtoj	Urbo ( Stadt )
Telefona anta?kodo	0228
Po?tkodo	53111?53229
A?tomobila kodo	BN
Oficiala Municipokodo	05314000
NUTS	DEA22
Subdivido	4 urbodistriktoj ( Stadtbezirke )
Politiko
Komunumestro	Katja Dorner
Partio de komunumestro	GRUNE (verduloj
Adreso de la administrejo	Berliner Platz 2, 53111 Bonn
Demografio
Lo?antaro	336465 (stato 2022-12-31) [ fonto: landa statistika oficejo ]
Geografio
Geografia situo	50° 44′ N , 7° 6′ O (mapo) 50.733888888889 7.0997222222222 Koordinatoj: 50° 44′ N , 7° 6′ O (mapo)
Alto super la marnivelo	60 m
Areo	141 km²
Oficiala retejo	https://www.bonn.de/
	v ? d ? r

Tiu ?i artikolo temas pri la germana urbo Bonn , esperante Bonno . Unu mezan leteron malpli havas la franca urbo Bono , franclingve Beaune .

Bonn - jen germane, ^[1] pli frue latine Bonna , en Esperanto Bonno ^[2] - estas eksterdistrikta urbo en la germana federacia lando Nordrejn-Vestfalio , situanta ?e amba? bordoj de la rivero Rejno . ?i havas pli ol 2.000-jaran historion kaj estas unu el la plej malnovaj urboj de Germanio. ?is la fino de la 18-a jarcento Bonn estis rezidejo de la fe?da Princo-elektista Kolonjo , kaj multaj kasteloj kaj pliaj konstrua?oj aparte el la epokoj de baroko kaj rokoko dominas la urbocentron. Dum 1770 en la urbo naski?is la komponisto Ludwig van Beethoven . ?is la fino de la 19-a jarcento la universitato de Bonn i?is unu el la plej gravaj germanaj altlernejoj: la urbo, kiu situas pitoreske riveroborde inter montetoj ri?aj je arbaroj, vitejoj kaj pluraj fortika?aj ruinoj, i?is ?atata lo?oregiono de studentoj, intelektuloj kaj pensiuloj.

De 1949 ?is 1990 Bonn estis ?efurbo de Federacia Respubliko Germanio . ?is 1999 ?i restis sidejo de la germana registaro . Malgra? la transloki?o de la parlamento ( Bundestag ) kaj de partoj de la registaro al Berlino , da?re 6 germanaj ministerioj havas sian ?efan sidejon en Bonn; pliaj ministerioj havas duan sidejon tie.

Inter 1986 kaj 1995 Germana Esperanto-Junularo kaj Germana Esperanto-Asocio havis komunan centran oficejon en la kerno de la tiama registara kvartalo: Pli pri Esperanto en Bonn vidu sube.

En tiu urboparto, kiu intertempe nomi?as "federacia kvartalo" ( germane Bundesviertel ) dum julio 2006 ina?guri?is "UN- kampuso ", sur kies areo trovi?as la plejmulto el la 13 organizoj de Unui?intaj Nacioj (UN) , kiuj havas sian sidejon en Bonn. Krom tiuj organizoj, administraj sidejoj de grandaj germaniaj entreprenoj, la centra sidejo de la internacia germanlingva radio "Germana Ondo" ( germane Deutsche Welle ) kaj la "Internacia Kongresejo Federacia Domo Bonn" (en kies centra halo ?is 1999 kunvenis la parlamento de Germanio) dominas tiun ?i urboparton.

Historio [ redakti | redakti fonton ]

Dum la jaro 1989 la urbo festis sian 2000-jaran fondojubileon: tiu dato memorigis pri la starigo de la unua romia fortika?o en la urbo dum la jaro 12 anta? Kristo. Tamen en la urba teritorio jam multe pli frue vivis homoj. Pri tio atestas la duobla tombejo en la urboparto Oberkassel , kiu a?as 14.000 jarojn, kaj resta?oj de ligna fortika?o sur la monto Venusberg , kiuj stari?is anta? iom pli ol 6.000 jaroj.

Dum la jaroj ?irka? la naski?o de Kristo nur malmultaj romiaj soldatoj vivis en Bonn, sed post la malvenko de la romia armeo kontra? la ?ermanoj norde de la nuna urbo Osnabruck dum la jaro 9 post Kristo la nombro tre alti?is. Romia legiono rezidis en la norda parto de la nuna urbocentro, kaj sude de ?i ekestis urbo de komercistoj kaj metiistoj.

Kiam pereis la romia regno, unue anka? malgravi?is la urbo. Dum la 9-a kaj 10-a jarcentoj en la areo de la urba katedralo ekestis religia centro, kaj revivi?is la komerca urboparto ?irka? la merkata placo.

Bonn dum la jaro 1646 ? kupra gravura?o de *Matthaus Merian*

Ekde la jaro 1288 la regantoj de la Princo-elektista Kolonjo havis sian rezidejon en Bonn. Aparte dum la 17-a kaj 18-a jarcentoj ekestis pluraj pompaj konstrua?oj en baroka kaj rokoka stilo, kiuj ankora? hodia? dominas la urbon. Per la okupo de la urbo fare de francaj soldatoj dum la jaro 1794 fini?is tiu epoko. Post la malvenko de Napoleono dum la jaro 1815 la urbo i?is parto de Prusio . Dum la sekvaj jardekoj la urbo estis dominata de la universitato, kiu havis sian centran konstrua?on en la impona baroka urbocentra kastelo kun blanka-flava fasado, kiu de okcidento ?is la Rejno oriente dividas la historian urbocentron norde kaj la vastan kastelan herbejon Hofgarten sude, kiu de la napoleonaj tempoj estas somera studenta ripozejo, kaj krome komence de la 80-aj jaroj de la 20-a jarcento gastigis la plej grandajn manifestaciojn de la porpaca movado en okcidenta Germanio. ^[3]

Post la Unua Mondmilito la urbo unue estis okupita de la brita kaj poste ?is 1926 de la franca armeo. Pli ol 1000 bonnanoj, precipe judoj, estis murditaj dum la jaroj inter 1933 kaj 1945, proksimume 8000 pliaj estis forpelitaj. Dum la Dua Mondmilito pliaj 4000 bonnanoj mortis, kaj 30 procentoj de la urbaj konstrua?oj estis detruitaj (tio, kompare al ekzemple la najbara urbo Kolonjo , kiu detrui?is je pli ol 90 procentoj, estis relative favore).

Post 1945 la urbo rapide kreskis, aparte post la decido de 1949 nomumi la urbon la provizora ?efurbo ^[4] de Federacia Respubliko Germanio - tiun decidon signife kuninfluis la unua kanceliero de FRG, Konrad Adenauer . Kiam pretis la demokratia konstitucio de la ?tato dum 1948 kaj oni volis festi tion, la ununura sufi?e granda salono en la ja parte detruita urbo estis la dinosa?ra salonego de la zoologia muzeo Museum Konig , kaj do dum la naski?omomento de la ?tato ?iuj naciaj politikistoj staris inter dinosa?raj skeletoj. Poste oni transformis la plej grandan prelegejon de la urba pedagogia altlernejo al la nacia parlamento, simile provizore gastigis multajn ministeriojn en iuj administraj konstrua?oj, kaj dum 50 jaroj la urbo Bonn estis sendube la plej modesta ?efurbo de industria nacio - oni parolis pri la "?efurba minimumo" kaj la? la federacia strukturo de okcidenta Germanio, kiu ?uste malakcentis ?efurbon, fieris pri tio, ke Bonn restis trankvila universitata urbeto, sen naciaj simboloj, sen armeaj paradoj kaj paradejoj.

Post la transloki?o de la plejparto de la naciaj registaraj instancoj de Bonn al Berlino dum 1999 la urbo denove ?an?i?is. La restintaj ministerioj, novaj registaraj oficejoj, administraj sidejoj de germaniaj entreprenoj, internaciaj organizoj kaj sciencaj institucioj nun estas la plej signifaj dungantoj - da?re la urbo apena? havas industrion.

Konstrua?oj [ redakti | redakti fonton ]

La historia urbodomo ?e la merkata placo konstrui?is dum 1737 en stilo de rokoko kun blanka-rozkolora fasado. Tuj proksime trovi?as la eksa rezidejo de la elektodukoj de Kolonjo, kastelo el vico de barokaj konstrua?oj kun fasado blanka-flava, kiu de la komenco de la 19-a jarcento estas la ?efa konstrua?o de la urba universitato, kaj sude de tio la kastela herbejo Hofgarten .

La Aleo de Poppelsdorf kun kvar vicoj da ka?tanoarboj ligas la universitaton kun la kastelo de Poppelsdorf, kiu konstrui?is komence de la 18-a jarcento. La aleon tran?as la fervoja linio inter Kolonjo kaj Koblenz plus Mainz . Senpere norde de tiu punkto trovi?as la urba ?efstacidomo, konstruita dum 1883/84. Anta? ?i dum pluraj el la 60-aj jaroj de la 20-a jarcento trovi?is grandega truo, kiam la urbo ekhavis metroon, kaj la fina, tre moderna alirejo al la metroa stacio da?re memorigas pri truo kaj dum multaj jaroj grumbligis la lo?antojn - post la finkonstruo, la "bonna truo" i?is plej ?atata renkontopunkto de la urbaj junaj drogokonsumantoj.

?is 1999 urba regularo malpermesis altajn konstrua?ojn, kaj la sola escepto estis la turdomo kun la oficejoj de la anoj de la nacia parlamento, kiu la? la persona nomo de la parlamenta prezidanto Eugen Gerstenmaier , kiu aparte premis ?ian rapidan finkonstruon, ricevis la nomon "Langer Eugen" kaj altas 115 metrojn. ^[5] Intertempe apuda turdomo de la nacia po?ta entrepreno kun 163 metroj superas ?in.

En Bonn trovi?as pluraj rimarkindaj pre?ejoj, plejparte katolikaj. Unu el la simboloj de la urbo estas la katolika katedralo. En la strato "Bonngasse" trovi?as la episkopa katedralo de la Prakatolika Eklezio , la pre?ejo Nomo-de-Jesuo . En la Remigius-pre?ejo en la strato Brudergasse bapti?is Beethoven. La "duobla pre?ejo" de Schwarzrheindorf konstrui?is ekde la jaro 1151. ^[6] Okcidente de la urboparto Poppelsdorf , en loko de pra-kristana kultejo kaj poste katolika pilgrimejo, dum la jaroj 1627/28 en baroka stilo konstrui?is la "krucmonta pre?ejo", kiu meze de la 18-a jarcento aldone ricevis pompan ?tuparon de la arkitekto Balthasar Neumann . Tuj apud la kastela herbejo Hofgarten trovi?as la plej granda protestanta kirko de la urbo, la "kruca pre?ejo". La tradicia sinagogo de la urbo trovi?is tuj norde de la origine sola ponto de la urbo super la Rejno kaj detrui?is dum 1938; la nova sinagogo iom sude el la 1960-aj jaroj estas la? la tiuepoka gusto arkitekture tre moderna.

Aliaj vidinda?oj [ redakti | redakti fonton ]

Transporto [ redakti | redakti fonton ]

Kvankam la urbo havas konektojn al tuta reto de a?tovojoj, kiuj ligas ?in al la interregionaj a?tovojoj 1 al Hamburgo , 3 al Frankfurto ?e Majno kaj A?strio unuflanke kaj al Nederlando aliflanke, kaj 4 al Akeno por plua vojo al Nederlando kaj Belgio , tra la urbocentro anka? konduki?as la pli malnova federacia vojo 9 , kiu interalie pasas tra bela pordego de la baroka urba kastelo, gvidas suden tra la bonna urboparto Bad Godesbergo kaj plu suden tra la pitoreska rejna valo .

La centra ?efstacidomo de la urbo en la historia urbokerno okcidente de la Rejno "nur" estas servata de trajnoj kiuj vojas suden en la rejna valo (a? venas de tie), jes ja pitoreska, sed anka? la Intercity -trajnoj en la parte malvasta valo ne atingas maksimumajn rapidecojn. Tial aldone ekzistas kroma rapidtrajna stacidomo Siegburg -Bonno oriente de la Rejno , kiu de la urba ?efstacidomo facile atingeblas per la loka tram-metroo 66: Tie eblas atingi vere rapidajn ICE -trajnojn al Kolonjo kaj Frankfurto , kaj plu interalie al Amsterdamo kaj Bruselo , Munkeno kaj Bazelo . La informkesta mapo klare vidigas ke la urbo situas amba?flanke de la rivero, sed ?ar nur ekzistas kelkaj pontoj kaj aldone iuj pramoj inter la riveraj bordoj, la rivero tamen prezentas trafikan obstaklon - tial la urbanoj kutimas indiki, ?u iu urba loko situas okcidente a? oriente de la riverego.

La Flughaveno Kolonjo/Bonno distancas 20 kilometrojn, anka? oriente de la Rejno - kiel la nomo indikas, ?i situas inter la urboj Kolonjo kaj Bonno kaj servas amba? urbojn.

Famuloj rilataj al Bonno [ redakti | redakti fonton ]

Ernst Moritz Arndt , verkisto
Gottlieb Vilmos Leitner , orientalisto
Hermann Deiters , pedagogo
Joe Chialo , muzikmana?ero kaj politikisto
Ludwig van Beethoven , komponisto
Nikolaus Becker , juristo kaj poeto

Partneraj urboj [ redakti | redakti fonton ]

La urbo Bonn ekde la jaro 1988 havas partnerajn rilatojn al

Potsdam

kaj ekde 1983 amikajn rilatojn al

Tel Avivo - Jafo en Israelo .

Plie tamen la unuopaj distriktoj de la urbo, kiu ?is la jaro 1969 estis memstaraj, havas partnerajn kaj amikajn rilatojn al pluraj urboj:

La urba distrikto Bonn havas partnerajn rilatojn al

Oksfordo en Britio ekde 1947 kaj kun
Budafok , la 22-a distrikto de Budape?to en Hungario ekde 1991, kaj krome amikajn rilatojn kun
Opole en Pollando ekde 1997 (oficialaj kontaktoj ekde 1954).

La urba distrikto Bad Godesberg havas partnerajn rilatojn al

Saint-Cloud en Francio ekde 1957, al
Frascati en Italio ekde 1960, al
Windsor and Maidenhead en Britio ekde 1960 kaj al
Kortrijk en Belgio ekde 1964, aldone al amikaj rilatoj al
Yalova en Turkio ekde 1969.

La urba distrikto Beuel havas partnerajn rilatojn al

Mirecourt en Francio ekde 1969,

kaj la urba distrikto Hardtberg partnerajn rilatojn al

Villemomble en Francio ekde 1967.

Krom ?eneralaj urbaj partneraj kaj amikaj kont(r)aktoj la urbo flegas "temajn kaj projektajn urbopartnerecojn". Krom inter?an?o de junularaj grupoj kaj kulturaj iniciativoj ekzistas kunlaboro pri ekologio, urboplanado kaj prevento de katastrofoj. Projektaj urbopartnerecoj la? stato de 2007 ekzistas kun la urboj

Esperanto en Bonn [ redakti | redakti fonton ]

Restas malmultaj spuroj pri la unuaj Esperanto-grupoj de la urbo fine de la 19-a kaj ?is mezo de la 20-a jarcento - la? la strukturo de la lo?antaro, en ili aktivis precipe studentoj kaj intelektuloj.

Dum la 70-aj jaroj de la 20-a jarcento, grupo ?irka? la tiama studento Klaus-Peter Fritz evoluigis la Esperanto-lernolibron "Praktiku kun ni"; krome en GEJ kaj TEJO interalie aktivis la studentoj kaj postaj diplomatoj Ulrich kaj Barbara Brandenburg . Komence de la 80-aj jaroj la medicina studento Eckhard Bick kaj 6 aliaj Esperanto-parolantaj studentoj luprenis domon en la urboparto Oberkassel kaj instalis esperantan lo?komunumon, kiu elstaris en la listo de gastigantoj Pasporta Servo pro tio, ke ?i ofertis senkostan tranoktigon de ?is 12 gastoj dum la?pla?e pluraj semajnoj: ?in prikantis la kanzono "Domo en Bonn'" de la muzika grupo Amplifiki . La lo?komunumo same evoluigis Esperanto-lernolibron kun la titolo " Tesi, la testudo ".

Dum 1986 teamo ?irka? la medicina studento Thomas Pusch instalis nacian Esperanto-centron en la kerno de la registara kvartalo (vidalvide al la politika muzeo "domo de la historio de FRG"), kiu ?is 1995 realigis multajn projektojn por la naciaj Esperanto-organizoj GEJ kaj GEA , sed anka? (?is 1997) por TEJO . La teamo dum 1990/91 starigis duan oficejon de GEJ en (orienta) Berlino , sukcese lobie agadis kaj plialtigis la ?iujarajn ?tatajn subvenciojn por GEJ de 30.000 al 75.000 germanaj markoj . La ?efaj motoroj Thomas Pusch kaj Klaus Dahmann krom multaj informiloj kaj instruiloj (en pli ol 40 lingvoj) verkis la germanlingvan lingvogvidilon Esperanto Wort fur Wort ^[7] ("E-o vorton post vorto", en unua eldono Esperanto fur Globetrotter , "E-o por mondvagemuloj"), kiu en presti?a serio de lingvogvidiloj i?is la senkonkurence plej ofte vendata libro pri Esperanto en Germanlingvio.

Fine de la 80-aj jaroj la historiisto Ulrich Lins , kiu ?is la jaro 2008 ^[8] laboris en la germana oficejo por inter?an?o de universitatanoj DAAD en Bonn, publikigis en la germana kaj en Esperanto verkon kun la titolo " La dan?era lingvo ", kiu priskribas la persekutojn de esperantistoj en la diktaturoj de la meza 20-a jarcento, aparte sub Hitler kaj Stalin .

La junulara urba Esperanto-grupo ?is 1997 estis modele aktiva, aran?is almena? kvar lingvokursojn ?iujare, gastigis studentajn eventojn en diversaj lokoj de la urbocentro, plurfoje anka? en la baltia studenta lo?ejo Haus Annaberg en urboparto Friesdorf . Dum la postaj jaroj la grupo pro frustri?o de la gvidantoj pri GEJ kaj TEJO ekpa?zis, sed restis spuroj pri ?i ekzemple en la urba biblioteko, kiu ?is la 2010-aj jaroj havis modelan kolekton de Esperanto-libroj.

Dum 2007 la familia Esperanto-renkonti?o Printempa Semajno Internacia dumpaske la trian fojon gastis en la urba seminariejo sur monto Venusberg, post kiam ?i jam dum 1998 kaj 2003 okazis en la urbo.